Altun Heykel

Milliy maarip – kimligimizning asasi
Shéirlar
19 May, 2022
Altun heykel

Arupjan JUMAXUNOW

(Poэma)

(Ataqliq ingliz tarixchisi we arxéologi Zhéyms Chérchward xatirisige)

Altunning qedrini bilgendek zergar,
Chérchward qedrini biler uyghurlar.
Bu uluq insangha Alla yar bolsa,
Altundin heykilin qoyar arzum bar.

***
Bilgechke men özemning kimligimni,
Yoqatmay zhürgüm kéler izlirimni.
Alemge ayan bolsun dep izdidim,
Nechche ming zhilliq chongqur yiltizimni.

Men moshu arminimgha yettim bügün,
Yetkechke bek söyünüp kettim bügün.
Minnetdar bolup uluq tarixchigha,
Qelbimning sirin izhar ettim bügün.

Tarix u, uzaq ötmüsh tilsim bulaq,
Bir nida kéler anga salsang qulaq.
Köngülni bölseng eqli-zéhning bilen,
Kim özeng? Ejdading kim? Bérer sawaq.

Arqigha aylanghanda tarix chéqi,
Körüner ashkare bop hemme yéqi.
Waqirap jar salimen, angla, duniya!
Men emes chong chinarning ghodur shéxi.
Bilsimu duniya ehli millitimni,
Millitim makan etken zhut – ilimni.
Rayimni qayturghandek chetke qéqip,
Beziler qoyar kir qip pak dilimni.

He, ular insapnimu bilmigenler,
Insapqa qilche köngül bölmigenler.
Maxtinar mez bolushup besh ming zhilliq,
Tarixning béshida biz bar dégenler.

Ulardin renjishkimu bolmaydu héch,
Beribir diligha insap qonmaydu héch.
Meylila, néme dése-désun biraq,
Heqiqet égilsimu sunmaydu héch.

Heqiqet égilsimu sunmaydude,
Étekte ayni torap bolmaydude.
Chiqidu téship bir kün miq yol tépip,
Yoshurunup qap ichide turmaydude.

Chérchward u tarixchi hem arxéolog,
Ellik zhil emgek-ejri qildi uluq.
Arilap yer sharining hemme yérin,
Axiri mexsitige yetti toluq.

…Qelemge qilip höküm-yarlighini,
Yéziptu alim uyghur tarixini.
Teng körüp uni uluq kitaplargha,
Muqeddes bildim her bap-warighini.

Tonushtum her waraq, her quri bilen,
Yorudi qelbim ziya-nuri bilen.
Tarixni boylap chiqtim men seperge,
Alimning qutluq izi-yoli bilen…

..Xewerdar boldum insan-roh heqqide,
Apiride bolghan zimin «Mu»1 heqqide.
Wizhdanim buyrup qolgha qelem aldim,
Yazay men bayan eylep shu heqqide.
***
– Tinich muhit kökside mojut bolghan,
«Mu» éken ana weten-gözel makan.
Tesewwur qilghandinmu alqip néri,
Yetmish ming zhildin béri yashnap turghan.

Yashighan quruqluqta on qebile.
Hemmisi ijil-inaq bir aile.
«Ra-mu»2 hem «Koyi-ili»3 ye bolmisa,
Atalghan éken «Quyash impériya».

Aq tenlik, qongur tenlik, qara tenlik,
(Birlikni qedir tutush u bir erlik).
Inaqliq bilen emgek-ejri qilip,
Bu yerge béghishlaptu chin gözellik.

Hejepmu gözel éken bu quruqluq,
Éren bagh-jennet özi héch yerde yoq.
Ziminni güllendürüp on qebile,
Xatirjem ömür sürer parawen-toq.

Keng tasha, yéshil dala, munbet zimin,
Tebiet gözelliktin alar démin.
Eng aliy basquchida hayatliqning,
Ademzat keypiyati tapqan imin.

Deriyalar aqar éken dolqun yérip,
Ormanlar yashnar éken qeddin kérip.
Nélüper gülzarlighi külüp baqar,
Hösnige hösün qoshup zénet bérip.

Bolsimu qebililer bashqa-bashqa,
Sejdini qilar éken bir quyashqa.
Hettaki özgi eller bash qoyarken,
Mustehkem, iradilik el bolghachqa.

Remzlik «Ra-mu» dégen nami bolup,
Namigha hemdem uluq shahi bolup.
Atmish tört million xeliq qudret tapqan,
Zhiraq-yéqin ellerge hamiy bolup.

Bashlanghan shu ziminda tariximiz,
Herbir bap, herbir qur, warighimiz.
Yashighan éken inaq elge bash bop,
Uyushqaq «uyghur» dégen ejdadimiz.

Tarixtin uchur bérip salghach eske,
Bolamdu méning üchün söyünmeske.
Uyghurlar dégen illiq sözni anglap,
Söyünüp bökni élip attim kökke…

Yashashning yollirini ular bilgen,
Eqilge möjüziler qul bop köngen.
Tilsim yoq siri mutlaq échilmighan,
Ejdadim eyne shundaq dewran sürgen.

Hettaki nadanliqqa qilip hujum,
Bilimdin qanatlinip bolghan uchum.
Shulardin yaldama bop qalghan hetta,
Kainat sirin achqan ilmi-nojum4.

Ilim-pen rasa güllep heghdadigha,
Yetkende, teghdir könmestin rayigha.
Yoqaldi bu ziminda bar mewjudat,
Miras qip qalduralmay ewladigha.

Ghayiptin tuyuqsizdin apet kélip,
Ziminni titiritiptu dehshet sélip.
Yanar tagh étip magma-lawalirin,
Yer chöküp muhit süyi keptu téship.

Zhutuptu «Muni» muhit bir kéchide,
Mewjudat yoq boptu su-ot ichide.
Pasxa hem margiz, gélbirt5 saqlap qaptu
Birazla hayatliqni öz ilkide…

Apettin saq qalghanlar qelbide dert,
Bu – dehshet, bu – matanet bu – qabahet.
Saqaymas yara bolup zhillar siri,
Bu zulmet untulmaydu ebet-ebet…

Arallar turar miskin ghem yégendek,
Munglinip ötmüshini esligendek.
Muhitqa lenet oqar süküt bilen,
Hemmige guwa bop «biz bar» dégendek.

Heyran men! Monu tilsiz mudhish muhit,
Atilip keptu yene «Tinich muhit».
Bashqiche atar édim men namini,
«Tinich muhit» emes, u – «qan ich muhit».

***
…Aridin on ikki ming zhil ötüptu,
Untulup waqieler hem zhütüptu.
Biraqta nurghun delil aydek éniq,
Guwa bop dewrimizge kép yétiptu.

«Tiruan wesiqisi»6 qilghan bayan,
«Kordéks qamusimu»7 boldi ayan.
«Léxasa salnamisi»8 guwa bolup,
Bizning bu zamanghimu keptu aman.

«Uch qalku» hem «Ushmalda»9 hélimu bar,
Eslime qip ornatqan chong yadikar.
Remzler qatar-qatar neqish bolghan,
Quruqluq «Mu» teghdirin qilip izhar.

He, shundaq «Mu» quruqluq zhütken éken,
Gheriq bop sugha menggü chökken éken.
Qiyamet-qayimning bu dehshetliri,
Uyghurlar béshidinmu ötken éken…
***
Aziya – yer sharida chong quruqluq,
Bépayan duniyada héch tengdishi yoq.
Qurulup «uluq Uyghur impériya»,
Zhürgüzgen bu ziminda höküm-hoquq.
Bir zaman xelqi aman güllengen zhut,
Béshigha qonghan bexit beriket-qut.
Hami bop «Ra-mu» quyash impériya,
Mustehkem yerge tirep turghandi put.

Küch tapqan, qudret tapqan bu uluq el,
(Oylighan kim bar kéler apetni del).
Tuyuqsiz kelgen bala topan süyi,
Pajie bilen qildi teghdirin hel.

Zimingha apet-bala kélip tarap,
Uyghurum éli yene boldi xarap.
Tutuptu tebietning wehshiligi,
Rayigha insanlarning turmay qarap.

Héli bar bu riwayet el yadida,
Topan su hayatliqtin qilghan juda.
Millitim teghdirige kishen sélip,
Némanche rehimsizlik qilding, Xuda!

Impériya zhürigi bolghan sheher,
«Xara-xota» el tirigi bolghan sheher.
«Mu» bilen bille yashap, bille güllep,
Béshigha bexit qushi qonghan sheher.

Yoshurup öz qoynigha göbi chöli,
Xara-xotani zhutup yatar héli.
Yoqilip uluq Uyghur impériyasi,
Sekkiz ming zhil ötüptu shundin béri.

Shunchilik soruqchiliq tartip xelqim,
Yoqalmay yene özin bar qip xelqim.
Qeyerde bolsa meghrur yashaptéken,
Karwangha özini bash-nar qip xelqim.

Apettin aman-ésen qalghanliri,
Éwropa éken siljip barghan yéri.
Bölünüp ketken bilen bashqa-bashqa,
Ékenghu ejdadimning ewlatliri.

Chüshmigen yer yoq éken uyghur izi,
Uyghurgha ayan éken duniya yüzi.
Ikki ming besh yüz parche sir saqlighan,
Muqeddes tash pütükler guwa özi10.

Tash pütük u tashlargha yézilghan xet,
Tashlargha neqish bolup tizilghan xet.
Remzlik ipadide qatar-qatar,
Tumar bop, zhil köksige ésilghan xet.

Tash pütük insanlarning dil nidasi,
Ichide uyghurningmu bar awazi.
Shunchilik qimmetki u tewerrük tash,
Chüshenseng belki uning yoq bahasi.

Babilon, Hind, Misir, Nil boyida,
Yokatan, Keshmir, Hebesh, Amazonda.
Bar éken tomurdiki qanliri bir,
Millitim ewlatliri shu tamanda.

Ténimge patmay orghup xush shatlighim,
Shatlighim bilen keldi tagh atlighim.
Sewewin bilmek bolsang pütün duniya,
Ehlige yoq ékenghu héch yatlighim.

Eslide bu xush xewer qedrin bilmey,
Mümkinmu zhürse uyghur dildin külmey.
Tarixtin uchur kelse gheplette qép,
Uyatqu anga zhürüsh köngül bölmey.

Bar éken, bilip turup bilmigenler,
Közliri ochuq, biraq körmigenler.
Milletni qesten ayrip parchilashta,
Aghzigha néme kelse jöligenler.

«Tarixta ötken uyghur ular bashqa»,
Dep biri yol bériptu biljirashqa.
Éy, Alla! Men tileymen undaqlarning,
Tilini késip, béshin urghin tashqa.

Bulaqning échilghandek tiniq közi,
Dewrimge keptu yétip uchur-izi.
Chérchward uluq insan xasiyitidin,
Uyghurlar üchün bu chong in’am özi.

Allagha sighinimiz qip ibadet,
Ibadet ehliningghu orni jennet.
Éy, Xuda! Méni jennet ehli déseng,
Ornumgha shu insanni qil merhemet.

Muqeddes tash pütük hem tarix tilin,
Bilgech u bar mexpiyet tökti sirin.
Qildighu ayan zhiraq ejdadimning,
Alemge tarap ömür sürgen yérin.

Parlidi bir heqiqet manga kün bop,
Böleyli köngül xelqim anga öm bop.
Chérchward zhürigidin kelgen nida,
Anglandi «ejem» oxshash shirin ün bop.

Uyushqaq uyghur éken ejdadimiz,
Shu uluq namni saqlash wizhdanimiz.
«At izini tay basidu», dégen söz bar,
Yoqatmas qutluq izni ewladimiz.

Quduqni kolidi u zhingne bilen,
(Zhürekke yaqti möldür süyi bilen).
Chüshkende xam talashqa shan-shöhritim,
Gheplettin achtim derhal közümni men.

Kötirip kökke uyghur xislitini,
Körsetkech millitimge himmitimni.
Qebrige deste-deste güller qoyup,
Bolghini qilalisam hörmitini…

***
(Tarixim janen chine pachaq-pachaq,
Chéqilip, chéchilghini boldi newaq).
Ornigha keltürüshte, éy, uyghurum,
Zéhningni qoyup senmu oylinip baq.

1 – tinich muhitqa chöküp ketken quruqluq, insaniyet törelgen zimin, ana yer.
2-3 – Ra-quyash remzi. Ra-mu – quyash impériyasi yaki «Kui-ili» dep atilidu.
4 – ilmi nujum – astronomiya kainat ilimi.
5 – «Muning» tinich muhitqa chökmey qalghan parchiliri, kichik-kichik arallar.
6-7 – «Mu» quruqlughining teghdirini bayan qilghan kedimki mayalarning kitawi.
8 – Tibet butxanisidin tépilghan tarixiy höjjet.
9 – Uch kalkudiki (Mékiska) piramida yadikarlighi. Ushmaldiki (Yokatan) butxana yadikarlighi.
10 – tash pütükler, tashqa oyup yézilghan tarixiy höjjetlerning üzündiliri.

E-mail

UYGhUR AWAZI

© 2010-2020 Copyright. Kazgazeta.kz.