Meshhur tarixchi Xandemir

Timuriylar dewridiki meshhur tarixchi xandemir
2011-08-22 0 524

Yüsüpjan Yasin

15-Esirde timurning ewladliri teripidin yaritilghan ijtima’iy we medeniy muhit netijiside semerqend bilen hérat pen we medeniyetning muhim merkizige aylanghan idi. Bu esirning aldinqi yérimida semerqendte tebi’iy pen nahayiti güllen’gen, kéyinki yérimida bolsa hératta ijtima’iy pen we senet bekla tereqqiy qilghan. Hüseyin bayqara we uninggha bash wezir bolghan elishir newa’i dewride hératta 80ge yéqin alim, edip we senetkar her sahede nahayiti qimmetlik eserlerni yaratqan. Ilmiy, edebiy, pikriy we senet eserlirining meydangha kilishide elishir newa’i yitekchi we himayichi rol oynighan. Hüseyin bayqara elishir newa’ining yardimi bilen hératni <<sherqning florinsiyisi>>ge aylandurghan. Kéyinki künde gherp alimliri bu xil güllinish weziyitini <<timoriylar rönésansi>> dep atidi. Xandemir del mushu mezgilde hératta yitishken meshhur tarixchi.

Xandemirning toluq ismi ghiyasiddin ibni humamuddin muhemmed ibni xoja jelaluddin muhemmed ibni xoja burhaniddin xandemir dep atilidu. Ata tereptin shirazliq seyyidlerning ewlatliridin bolghan xandemir ana tereptin shu dewrdiki dölet adimi we meshhur tarixchi mirxandning newrisi idi, yeni anisi semerqendning hökümdari sultan mehmud mirzining wezirliridin biri bolghan mirxandning qizi idi. Xandemir 1475-yili hératta tughulghan. U chong dadisi mirxandning yénida we elishir newa’ining alahide hémayisi astida terbiyilinip, hüseyin bayqara bilen elishir newa’i dewrining yash edip we alimliridin birige aylanghan. Chong dadisi mirxand timuriylar tarixi bilen dunya tarixini elishir newa’ining kutupxanisida we uning nazariti astida yazghinidek, yash xandemirmu mushu kutupxanida üginish we tetqiqat bilen shughullanghan. Kéyin u hüseyin bayqaraning text warisi bolghan oghli bedi el – zaman mirzining qol astida xizmet qilghan. 1502-Yili bu mirza özbeklerge qarshi qendahar walisi shahbek arghun bilen ittipaq tüzüsh üchün xandemirni uning ordisigha elchi qilip ewetishni qarar qilghan. Lékin xandemir qendahargha barghiche özbekler hératni muhasirige élip bolghanliqi üchün, hérat ahalisi uni shu waqitta sheher amanliqini qoghdashqa mesul bolghan jiyeni osman bilen birlikte özbek xani sheybanixanning qarargahigha söhbetke ewetken. Özbekler dewride xandemir yenila hératta yashighan. Bu sheher 1510-yili sefawiylar qoshuni teripidin ishghal qilinghanda, xandemir ulargha yéqinlishishqa tirishqan. Lékin buning anche ünimi bolmighanliqi üchün, u siyasettin qol üzüp, hératning sherqidiki garjistan shehrining pesht yézisigha qaytip kélip, bu yerde tenha yashighan we elishir newa’i dewride yazghan eserlirini toluqlash bilen meshghul bolghan.

Bedi el — zaman mirza sefawiylarning panahliqigha ötkendin kéyin, uning oghli muhemmed zaman mirza baburning yardimi bilen belxni özbeklerning qolidin qayturiwélishqa urunghanda, xorasandiki sefawiylar hakimiyitining ziyankeshlikidin qutulush arzusida bolghan xandemirmu uning sépigha qoshulghan idi. Xandemirning zamandishi bolghan hératliq zeyniddin mehmud wasifi <<beda’i el – weqa’i>> dégen esiride xandemirning hérattin tunji qétim ayrilishini shu waqittiki xorasanning pikir hayatida körülgen krézisning elemlik bir basquchi süpitide xaraktirlendürgen. Meshhur feqihler(qanunshunaslar)din shemsiddin muhemmed kuhistani, emdila 28yashqa kirgen zeyniddin mehmud wasifi we bashqa birmunche alim we sha’irlar timuriylar dewridiki chüshenche we pikir erkinlikini tamamen pikar qilghan mute’essip shi’e hakimiyitidin bizar bolup, wetinidin ayrilip mawre’ünnehri we hindistangha kitishni qarar qilghan. Ular bir karwan teshkillep hérattin ayrilghan. Anjuy dégen yerge kelgende xandemir bir munche sepdashliri bilen birlikte karwandin ayrilip, hindistandiki muhemmed zaman mirzining yénigha qarap yol alghan. Wasifi we shemsiddin muhemmed kuhistani qatarliqlar amu deryasini késip ötüp buxaragha ketken. Muhemmed mirzining urunushliri héch bir netije bermigendin kéyin, xandemir yene pesht yézisigha qaytip kelgen we u yerdin hératqa bérip sefawiylarning xurasandiki walisi durmushxanning hémayisige irishken. Sünni mezhipidiki bashqa alimlargha oxshash xandemirmu shi’e mezhipidiki sefawiylarning ditigha yaqmighanliqi üchün, 1527-yili hérattin ayrilip, shu waqitta hindistanni ishghal qilish bilen meshghul boliwatqan baburning yénigha ketken. Xandemirning hindistangha kélishi babur üchün nahayiti memnuniyetlik bir weqege aylanghan. <<Baburname>> diki melumatlargha qarighanda, 1528-yili 9-ayning 19- küni babur xandemirni we hüseyin bayqara dewrining meshhur senetkarliridin tépishmaqchi shehabiddin bilen muzikishunas mirza ibrahim qanunini agrada qizghin qarshi qalghan. <<Baburname>>ning yene bir yéridiki melumatta 1529-yili 6-ayning 19-küni baburning xandemir, molla shehabiddin we sheyx zeyniddin xwafi qatarliqlarni bir yighilishqa chaqirghanliqi yézilghan. Ulargha ewetilgen mektupta mundaq bir béyit yézilghan:

Sheyx we molla shehab we xand emir,

Kéling üch- üch, ikki – ikki, bir -bir.

Shu yili babur bén’galgha yürüsh qilghanda xandemirmu qatnashqan idi. Babur alemdin ötkendin kéyin xandemir humayun mirzining yénida turghan we uning dewridiki güllinish weziyitini medhiyilep <<qanuni humayuni>> dégen esirini yazghan. Bu eserning bir nusxisi hazir londundiki british muziyida saqlanmaqta. Humayun 1534 -yili qozghighan gujarat yürüshide xandemirnimu özi bilen birge élip mangghan. Xandemirning terjimihaligha a’it melumatlarni bir yerge toplighan muhemmed qasim astarabadining <<tarixi firishte>> dégen esiridiki bayanlargha qarighanda, xandemir mushu qétimqi herbiy yürüshtin qaytip kelgendin 1535-yili alemdin ötken. Uning jesiti déhlide sheyx nizamiddin bilen emir xusraw déhliwining qebrisining yénigha depne qilinghan.

Xandemirning ösüp yitilishide uning bowisi mirxandning muhim tesiri we terbiyisi bolghandin sirit, yene hératning siyasiy we ilmiy muhitida yuqiri nopuz igisige aylanghan elishir newa’ining hémayisi we yiteklishimu nahayiti muhim rol oynighan idi. Heqiqeten, elishir newa’ining kutupxanisi uning üchün bir mektep we pen merkizige aylanghan idi. Bu noqta elishir newa’ining eserliridin melum bolghinidek, xandemirning özi teripidinmu éniq eskertilgen idi. Elishir newa’i <<mejalisun nefa’is>> ni yazghan1490-1491-yillarda xandemir emdila 15yashqa kirgen bolsimu, u edebiy we tarix bilimining üstünliki bilen newa’ining diqqtini tartip, uning alahide teriplishige muyesser bolghan idi. Elshir newa’i <<mejalisun nefa’is>> dégen esiride xandemir we uning bowisi mirxand heqqide söz échip mundaq dégen: <<u(mirxand- a) nesriy eserlerde we tarix pinide tengdashsiz kishidur. Péqirning iltimasi bilen u hazir dunyaning eng destlepki apiride bolghan waqtidin taki hazirghiche bolghan ariliqtiki omumiy tarixini yéziwatidu; yérimigha keptu. Tengri xalisa tügitishke muweppeq bolghusi. U tarixlar ichide eng paydiliq kitap bolup chiqqusi…. Mewlane xandemir mirxandning perzenti(newrisi- a) bolup, özi yaramliq yigit. Tarix pénide mahariti bar.>> elishir newa’ining teripliginidek, mirxand <<rewsatüs sefa fi siretil – enbiya welmüluk wel- xulefa>> namliq yette jildliq bir dunya tarixini yazghan. Bu eserning yettinji jilti özining dewrdishi hüseyin bayqaraning tarixini bayan qilishqa ajritilghan. Mirxand 1498-yili alemdin ötkendin kéyin eserning bu qismi uning newrisi xandemir teripidin toluqlinip yézilghan. Bu eser adette <<rewsatüssefa >>(sap hawaliq bagh)dep atilidu. Bu eser 1737-yili emir qurbanbek ibn niyazining teshebbusi bilen yerkenlik mir fazil molla kichik saqi teripidin uyghur tiligha terjime qilinghan. Newa’i alemdin ötken yillarda xandemir edip we tarixchi süpitide tunulghan meshhur bir shexiske aylanghan idi. Xandemir <<hebib el – siyer fi exbari efrad el – besher>> dégen esirining muqeddimiside tilgha alghinidek, yene <<xulaset el – exbar fi beyan ehwal el -exyar>>, <<muntexabi tarixi wessaf>>, <<meqarim el -exlaq>>, <<dustur el – wuzera>>, <<me’asir el – mulük>> qatarliq kitaplarni yazghan. Bu kitaplarning témisi dunyaning omumiy tarixi, hakimiyet ishliri, bi’ografiye we ijtima’iyetke a’it mezmunlarni öz ichige alatti. Shundaqtimu uning ilmiy pa’aliyetliri yenila tarix saheside bekrek ipadilen’gen.

Xandemirning hazir bir nusxisi british muziyida saqliniwatqan <<me’asir el – mulük>> dégen esiri 108waraqliq bir kitap bolup, u dölet idare qilish we sulale namlirining tertiwi boyiche tilgha élinghan ulugh padishahlarning hikmetlik sözliri bayan qilinghan bir eser idi. Ri’é’u buni xandemirning tunji esiri dep qarighan.

1499- 1500-Yillarda yézilghan <<xulaset el – exbar>> bolsa dunyaning qisqiche tarixidin ibaret bolup, xandemir buni elishir newa’igha béghishlighan. Mu’ellip bu kitapning muqeddimiside elishir newa’ining özini <<yash we istiqbali parlaq bir alim>> dep hémaye qilghanliqini we uni özining kutupxanisida tetqiqat bilen shughullunup, tarixqa a’it eserlerni yézishqa teyinligenlikini tilgha alghan. Eserning axirida qoshumche süpitide hérat shehrining topografiyisige a’it nahayiti qimmetlik melumatlar birilgen. A. Bélénitszki hératning 14- 15-esirlerdiki topografiyisige a’it <<elishir newining eserler toplimi>> dégen esiride bu kitaptin paydilanghan idi.

Xandemirning yene kutupxanilarda nusxiliri uchraydighan <<dustür el- wuzera >> dégen kitabi <<baburname>>ning axirida <<dustür el – enwar>> dégen isim bilenmu tilgha élinidu. <<Meqarim el – exlaq>> elishir newa’ining hayatigha a’it bolup, uning british muziyida saqliniwatqan birdin bir nusxisi ruschigha terjime qilinip, m. A. Salyé teripidin 1940-yili tashkendte neshir qilinghan.

Xandemirni ulugh bir tarixchi süpitide ilim sahesige tunutqan eng muhim esiri <<hebib el – siyer fi exbari efrad el – besher>> namliq omumiy tarix kitabidur. Her biri töt qisimdin üch jiltliq qilip yézilghan bu eser 1855-yili téhranda tash basmida bésilghan. 1857-Yili bombay walisi lord. J. Élphinistonning hémayisi bilen agha muhemmed hashim kashani teripidin nahayiti esta’idil ishlen’gen bir nusxisi in’glizche bir muqeddime qoshup neshir qilinghan. Eserning üchünji jilti aldinqi ikki jiltning birleshmisidinmu chongraq bolup, uningda chinggizxandin kéyinki türk we mongghul tarixini bayan qilish bilen birge irandiki shah isma’ilning pa’aliyiti we destlepki dewrdiki sefawiylar tariximu sözlen’gen idi. Xandemir bu esirini shah isma’il wapat bolghan yillargha qeder bolghan weqeler bilen axirlashturghan bolsimu, hindistangha barghandin kéyin uninggha bezi mezmunlarni qoshqan. Kitapning timoriylarning axirqi dewridin burunqi dewrlirige a’it qismi chong dadisi mirxandning, rashiddinning we hapiz ebruning timoriylargha a’it eserliridin élinghan bolsimu, timuriylarning axirqi dewri we sefawiylar tarixigha a’it qismi tamamen orginal halette yézilghan idi. Kitapning kirish söz xaraktéridiki birinji jiltidimu xandemir bizge melum bolmighan bezi eserlerdin paydilanghanliqi melum. Bolupmu bu eserdiki timuriylar we sefawiylar dewride ottura asiya we iran teweside yashighan alim, edib, sheyx, wezir we senetkarlar heqqide yézilghan terjimihallar nahayiti ehmiyetlik bolup, shu dewrning tarixini tetqiq qilishta yuqiri ilmiy qimmetke ige. Shunglashqimu xandemir buningdin bir qanche esir burunla gherplik sherqshunaslarning neziride étibari üstün bir tarixchi süpitide tunulghan we eserlirimu ishenchilik halda paydilidighan eserler qatarigha élinghan. Xandemirning eserliri, ularning bügünki kündiki mewjut nusxiliri we gherpte ulardin paydilinip yézilghan eserler heqqide ri’é’u teripidin teyyarlanghan <<british muziyidiki parische eserler katologigha toluqlima>> dégen namda ishlen’gen bir tizimlikte muhim melumatlar uchraydu.

Menbesi :<<shinjang yashliri>>, 2010-yili, 3-san.