Rawil_Tursun_giniral

ئاتا ۋە ئوغلى، ئىزدىنىش رىۋايەتلىرى
2017-10-19 amraq
© www.izlirimiz.org

راۋىل ئابدۇللاۋىچ تۇرسۇنوۋ — سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئىككى قېتىم قەھرىمانى بولغان ۋە قانۇنشۇناسلارنىڭ ئوغلى

مەن دائىم ئۆمۈر بويى تۇرغان جاي — «گېنېرال داچا» لارنى ئاڭلايمەن. بۇ جۈملە ئوخشىمىغان ئىنتوناتسىيە بىلەن سۆزلىنىدۇ، مەن شەخسەن ئۇلارنىڭ ھەممىسىنى ياقتۇرمايمەن. كىشىلەر بىر ئاددىي ھەقىقەتنى ئۇنتۇپ قالىدۇ، ھە گېنېرالغا يېتىش قانچىلىك تەس. «گېنېراللار تۇغۇلمايدۇ، ئۇلار گېنېرالغا ئايلىنىدۇ» بۇ كۆپ ئۇچرايدىغان سۆز، ئەمما ھەقىقەت. كۇرسانتتىن گېنېرالغا بارىدىغان يول، ھە، بۇ نېمىدېگەن قىيىن.
ياكى ئۇلار تېخى تۇغۇلدىمۇ؟
بۇ يەردە گېنېرالنىڭ ھېكايىسى…
لېكىن مەن قەھرىمانىمنىڭ ئائىلىسىدىكىلەردىن باشلايمەن. شۇڭا ئۇنىڭ دادىسى…

كەلگۈسىدىكى ئاخبارات رىۋايىتى ئابدۇللا مۇتالىپ ئوغلى تۇرسۇنوۋ 1913-يىلى 5-ئاينىڭ 6-كۈنى ئالما-ئاتادا تۇغۇلغان. نۇرغۇن سىناقلار ئۇنىڭ بېشىغا چۈشتى. بالا بەش ياشقا كىرگەندە، دادىسى ئاق قوغدىغۇچىلار تەرىپىدىن رەھىمسىزلەرچە ئۆلتۈرۈلگەن. ئابدۇللا بىر نەچچە يىل ئانىسى بىلەن بىللە تۇرغان، ئانىسى ئۆلگەندىن كېيىن يېتىمخانىغا بارغان. سوۋېت ھۆكۈمىتى يېتىم بالىلارنى قىرىمغا، فېئودوسىياغا ئوقۇشقا ئەۋەتتى. ئۇ بۇ يەردە تۆت يىل تۇرغاندىن كېيىن، قازاقىستانغا قايتىپ كەلگەن. ئابدۇللا تۇرسۇنوۋ بىر قانچە يىل چىلىكتا تاماكا زاۋۇتىدا ئىشلىگەن. قانداقلا بولمىسۇن، 1940-يىلى مايدا، تۇرسۇنوۋ ئاخىرى ھاياتىنى چك بىلەن باغلاشنى قارار قىلىپ، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ كگب كۇرسىغا كىرگەن، كېيىن ئۇ جاسۇسلۇق ئورگانلىرىغا خىزمەتكە كەلگەن. تۇرسۇنوۋ گۇرۇپپىسىنىڭ شىنجاڭ — ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدىكى 40-يىللاردىكى ئۇزۇن مۇددەتلىك خىزمىتىنىڭ تەپسىلاتلىرىنىڭ ئاساسلىق قىسمى ئېنىق ئەمەس. ھەربىي تارىخچىلار ئەسكەرتىپ ئۆتكىنىدەك، ئۇ يىللاردا شۇار جۇڭگولۇق ئىدى. ئەمەلىيەتتە، بۇ رايون بىر قەدەر مۇستەقىل مەۋجۇت بولۇپ، سوۋېت ئىتتىپاقى بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى ئەڭ دوستانە ئىدى. قانداقلا بولمىسۇن، ئۇلۇق ۋەتەن ئۇرۇشىنىڭ بېشىدا ۋە سوۋېت ئارمىيىسىنىڭ بىرىنچى سېپىدىكى مەغلۇبىيىتى بىلەن، شۇار دائىرىلىرىنىڭ مەيدانىدا زور ئۆزگىرىش بولدى. سوۋېت ئىتتىپاقى پۇقرالىرىنى ئالدىراپ چىقىرىشقا مەجبۇر بولدى. ئەكسىچە، شۇار غا بىر قانچە رازۋېدكا گۇرۇپپىسى ئەۋەتىپ ئەھۋالنى ئايدىڭلاشتۇرۇش قارار قىلىندى. ئۇ دەل ئابدۇللا تۇرسۇنوۋ بولۇپ، ئۇ ئاھالىلەرنى تەربىيىلەش مەكتىپى قۇرغان. دىققەت قىلىشقا ئەرزىيدىغىنى شۇكى، «ئۇ يىللاردىكى ئاخبارات خادىمى بىر پارچە مال ئىدى». شۇڭلاشقا، كاندىداتلارنى تاللاش ۋە ئۇلار بىلەن يەنىمۇ ئىلگىرىلىگەن ھالدا ئىشلەش مۇناسىۋەتلىك. ئابدۇللا تۇرسۇنوۋ بۈگۈنگە قەدەر قوللىنىلغان ئاشۇ ئۆزگىچە تېخنىكا ئاساسىنى قۇردى. مۇنداقچە قىلىپ ئېيتقاندا، دىققەت قىلىشقا ئەرزىيدىغىنى شۇكى، ئۇ يىللاردا سىنولوگىيە كەلگۈسىدىكى رازۋېتچىكلارغا ئوخشاش ئوقۇتۇلمىغان. تەييارلىق قىسقا ۋاقىت ئىچىدە ئېلىپ بېرىلدى، شۇڭا ئابدۇللا مۇتالىپ ئوغلى ئۆز-ئۆزىنى تەربىيىلەشكە نۇرغۇن ۋاقىت سەرپ قىلىشقا مەجبۇر بولدى. بولۇپمۇ ئۇ شۇار نىڭ جۇغراپىيىلىك ۋە روھىي جەھەتتىكى ئىنچىكە نۇقتىلىرىنى مۇستەقىل تەتقىق قىلىپلا قالماستىن، يەنە شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدا ياشايدىغان تۈرك خەلقلىرى تەرىپىدىن قوللىنىلغان ئەرەب يېزىقىنىمۇ ئۆگەندى. قازاقىستان ئاخبارات خادىملىرى جۇڭگودىكى ئىچكى ئۇرۇشنىڭ ئەڭ قىيىن شارائىتىدا ئىشلەشكە مەجبۇر بولدى. ئاخبارات خادىملىرى تۇرسۇنوۋنىڭ رەھبەرلىكىدە ئېلىپ بارغان ئالاھىدە ھەرىكەتلەرنىڭ تەپسىلاتلىرى بەلكىم مەخپىي بولۇپ قېلىشى مۇمكىن. تۇرسۇنوۋ دوكلاتىنى بىۋاسىتە موسكۋاغا، شەخسەن لاۋرېنتىي بېرىياغا ئەۋەتكەن. مۇنداقچە قىلىپ ئېيتقاندا، بارلىق دوكلاتلارغا تەخەللۇس بىلەن ئىمزا قويۇلغان. مەسىلەن، بېريانىڭ ئۆزى پاۋلۇس دەپ ئاتالغان. ئابدۇللا تۇرسۇنوۋقا كەلسەك، ئۇنىڭ تەخەللۇس ئىسمى يارسېۋ ئىدى. ئانىسى رۇزىيا ئىسمائىل قىزى ئۈچ بالىسى بىلەن يالغۇز قالدى، ئۇنىڭ ئادەتتىكى تۈزلىكى بىلەن بىۋاسىتە قازاقىستان سسر نىڭ كگب نىڭ رەھبەرلىكىگە بېرىپ ئۇلتىماتوم ئوتتۇرىغا قويدى. بۇ ئايال يۇقىرىدىكىلەرنىڭ رەھمىتى بىلەن دېدى. «خاتا، ئەمما كگب رەھبەرلىك قاتلىمى ئۇنىڭ بىلەن كۆرۈشۈشكە باردى. ئابدۇللا مۇتالىپوۋىچ ئۈچۈن بۇ رىۋايەت ئاخىرلاشتى، ئۇزۇن ئۆتمەي رۇزىيا ۋە ئوغۇللار جۇڭگوغا ئاپىرىپ ئائىلە باشلىقى بىلەن جەم بولدى. تۇرسۇنوۋلار ئۇزۇن ۋە بەختلىك تۇرمۇش كەچۈردى ۋە ئۈچ بالىنى — ئىككى ئوغلى ۋە بىر قىزىنى بېقىپ چوڭ قىلدى. ئەنئەنە بويىچە، سوۋېت ئىتتىپاقىدىكى ئاخبارات خادىملىرىغا ئەزەلدىن سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ قەھرىمانى دېگەن نام بېرىلمىگەن. دائىملىق خەتەر ۋە مەھرۇم قىلىش بۇ كەسىپنىڭ ئۆلچىمى دەپ قارالدى. ئابدۇللا تۇرسۇنوۋنىڭ جۇڭگودىكى قەھرىمانلىق پائالىيەتلىرى ئۈچۈن ئاخبارات ئەمەلدارىنىڭ ئەڭ ئالىي مۇكاپاتى لېنىن ئوردېنىغا ئېرىشتى. ھەقىقەت…

چۈشىنىشكە بولىدۇ، ئوغلى دادىسىنىڭ ئىزىدىن ماڭدى …

4-سىنىپتىن كەلگەن تۇرسۇنوۋ راۋىل ئابدۇللا ئوغلى كازارمىدا چوڭ بولغان. شۇنداق دېيىشكە بولىدۇكى، «ئەسكەر». ئەمما بۇ ئەمەلىيەت ئەمەس. ئۇ تاشكەنت سۇۋوروۋ مەكتىپىنى ئالتۇن مېدال بىلەن تاماملىغان (ئۇنىڭ ئۇ يەردىكى سۈرىتى يەنىلا شەرەپ تاختىسىغا ئېسىلغان). شەرەپ بىلەن — تېلېگراف ئاكادېمىيىسى. لېنىنگرادتىكى فرۇنزې. چۇكوتكاغا بارىدىغان يولدىكى كومسومول تالونىدا، ئاندىن ماگاداندا مۇلازىمەت قىلىدۇ، ئاندىن تاشكەنتتە ئۇ يەردە بىر ئايال تاپتى. ئۇنىڭ ئايالى كانچىلىق گېئوفىزىكا ئىنژېنېرى يەر تەۋرەش ئېكىسپېدىتسىيەسىدە ئىشلىگەن. ئۇلار 40 يىل بىللە تۇرغان. ئۇ موسكۋادىكى مەركىزى ئالاھىدە ئالاقە ئىشخانىسىغا يۆتكەلدى. باش دىرېكتورنىڭ باشلىقى، سوۋېت ئىتتىپاقى ئالاقە مىنىستىرلىكىنىڭ ئالىي مەكتەپنىڭ ئەزاسى… ۋەزىپە ئۆتەۋاتقاندا ئۇ خىزمەت ئورنىنى ئالماشتۇرغاندا، بارلىق خىزمەتچىلىرى ئىنتايىن پۇشايمان قىلدى. ئۇ سوۋېت ئىتتىپاقى ئالاقە مىنىستىرلىكىدە ئىشلەپ، ئۆزى ھەمكارلىشىشقا تېگىشلىك زاۋۇتلارنىڭ مۇدىرلىرىنىڭ ھۆرمىتىگە ئېرىشتى. ئۇلارنىڭ ئېيتىشىچە، ئۇلار ئەزەلدىن باش مۇدىرنىڭ بۇنداق ئىقتىدارلىق ۋە تېخنىكىلىق تەربىيەلەنگەن باشلىقى بولۇپ باقمىغان. خەۋەرلىشىش مىنىستىرلىكىدە، ئەڭ ساۋاتلىق رۇس تىلى ئۇيغۇر تۇرسۇنوۋ راۋىل ئابدۇللا ئوغلى ئىدى. ئۇنىڭ تۇل ئايالى ئولگا ئىۋانوۋنا تۇرسۇنوۋا مۇنداق دەيدۇ: — بىز توي قىلغاندا، ئۇ ئائىلە تۇرمۇشى ئۈچۈن يارىتىلمىغانلىقىنى ئېيتتى. قانداقلا بولمىسۇن، ئۇنىڭ ھاياتى بۇ سۆزلەرگە رەددىيە بەردى. ئۇ ماڭا ھەممە ئىشتا ياردەم قىلدى: زاكا ئىشتىنىنى يۇيۇپ، دەزماللاپ، ئۆينى تازىلاپ، بالىلارنى ئوراپ، كەچلىك تاماق ئېتىپ بەردى، — ئۇ ھەممە ئىشنى قانداق قىلىشنى بىلدى، — تۇرالغۇ رېمونت قىلىش، يازلىق داچا سېلىش، تېخنىك، توكچى ۋە ياغاشچى.، ۋە سۇ تۇرۇبىسى، ۋە باغۋەن… تۇرالغۇمىز ماي بوياقلىرى بىلەن بېزەلدى. نەۋرىلىرىمىز بىر قىسىم ئويۇنچۇقلارنى بۇزۇپ تاشلىسا، ئۇلار راۋىلنىڭ كېلىپ ھەممىنى ئوڭشىشىنى ساقلىدى. نەۋرىمىز دائىم: «بوۋا ئەزەلدىن ئوقۇغان، ھەممە ئىشنى قىلالايدۇ» دەيتتى. بارلىق دەم ئېلىش كۈنلىرىدە ئۇ بىر توستماستېر ئىدى. ئۇ ھەممەيلەننى قانداق قوزغاش، بىر ھېكايە سۆزلەش، ناخشا ئېيتىش، ئۇسسۇل ئويناش، بىر خانىمنى ۋالسقا تەكلىپ قىلىش ۋە چىرايلىق ئۇسسۇل ئويناشنى بىلەتتى. ئۇ ھەممە ئىشنى چىرايلىق قىلىشنى بىلەتتى. مەن تاشقى قىياپىتىمنى ئەستايىدىللىق بىلەن كۆرۈپ، ھەممە ئىشنى ئۆزۈم قىلدىم. راۋىل سەمىمىي ۋە پرىنسىپال ئادەم بولۇپ، ئۇ ھەمىشە شەخسىي مەنپەئەتىنى ئەمەس، بەلكى دۆلەتنىڭ مەنپەئەتىنى ئالدىنقى ئورۇنغا قويدى، ئۇ دۆلەت ئۈچۈن خىزمەت قىلدى، ئۇنىڭ ئۈچۈن رەنجىدى. راۋىل ھېچ ئىشتىن ئاغرىنمىدى. ئۇ ھەممە نەرسىگە قەتئىيلىك بىلەن بەرداشلىق بەردى. ئاشكارىلاش ئۇنى ئەزەلدىن ئالدانمىغان. ئۇنىڭ مىراسى ئىككى بالا، بەش نەۋرىسى ۋە بىر قىز چەۋرىسى. بەلكىم بۇنداق ئادەم ئەتراپىدا بولۇش ئاسان ئەمەسمۇ؟ ياكى ئەكسىچە؟ .. ئولگا ئىۋانوۋنا ئۆزى پۈتۈن ئۆمرىدە ھارماي-تالماي ئىشلىدى: كان ئىنژېنېرى-گېئوفىزىكا دوختۇرى، ئەمما بالىلار بار، ئۇ ئېكىسپېدىتسىيەدىن ئايرىلىشى كېرەك. مەن قايتا مەشىق قىلدىم ۋە ئىنژېنېر — تۈرنى قوغدىدىم… قىزىم ئىككىمىز «قىزلار-ئانىلار» مۇسابىقىسىگە قاتناشتۇق. بىز يەڭدۇق. ئۇلار سېئۇلدا ئوخشاش مۇسابىقىنى ئۆتكۈزۈشكە تەكلىپ قىلىنغان. شۇنىڭ بىلەن ئولگا ئىۋانوۋنا قىسقا ۋاقىت ئىچىدە تاماشا سودىسىغا كىرىشتى. گەرچە ئۇ نۇرغۇن ۋاقتىنى بالىلىرى ۋە نەۋرىلىرى بىلەن بىللە ئۆتكۈزسىمۇ، ئۇ يەنىلا ئىشلەيدۇ. راۋىل ئابدۇللا ئوغلى تۇرسۇنوۋ — سوۋېت ئىتتىپاقى دۆلەت مۇكاپاتىنىڭ ساھىبى، پەخرىي دۆلەت بىخەتەرلىك ئەمەلدارى، پەخرىي ئىمزا قويغۇچى، ئىككى قېتىم سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ قەھرىمانى بۇيرۇق ۋە مېدال بەردى.

ئۇلارنىڭ گېنېرالغا ئايلىنىشى ياكى تۇغۇلۇشى مۇشۇمۇ؟..