Mehmud Qeshqiriyge köre qaraxaniylarda tébabet-ULY

 

 

Enwer Yasin

Bu maqale 2008-yili 5-ayning 20-24-künliri Türkiyening Konya shehiride ötküzülgen «1- qétimliq xelqara türk tip tarixi qurultiyi» ning maqalilar toplimidiki nusxisigha asasen Yüsüpjan Yasin teripidin uyghurchilashturuldi.

Qaraxaniylarda tébabetning ayrim bir pen süpitide tereqqiy qilghanliqini éytishqa bolidu. Bu dewrde yézilghan ikki shah eser «diwanu lughatit türk» bilen «qutadghu bilig» bir munche témilarda tébabet bilen munasiwetlik idi. 11-esirde uyghurlardin yétiship chiqqan we ashu shah eserlerning aptori bolghan Yüsüp bilen Mehmudtin ibaret bu ikki büyük shexs til we siyaset saheside tetqiqat élip barghan bolsimu, ular öz dewrining tébabet medeniyiti heqqidimu xélila tepsili melumatlarni bergen idi. Bu ikki alimning esirige obdan bir nezer tashlansa, ularning tébabet sahesidimu mol bilimge ige ikenliki melum bolidu. Elwette bu xil halet qaraxaniylarning medeniyet hayatida tébabetning nahayiti muhim orungha qoyulghanliqi bilen munasiwetlik idi. Emma, qaraxaniylar dewridiki uyghurlarning tébabet bilimlirzini toluq halda yoritip bireleydighan birer menbege ige emesmiz. Dunyagha meshhur bashqirt alimi Ehmed Zekiy Welidi toghan manisada sherqiy qaraxaniylar hökümdari el – hesenning oghli el – memungha béghishlanghan bir tébbiy kitabni tapqan.(1)Bu eserning qaraxaniylar dewridiki tébabet ilmige dair muhim we yiterlik bir melumat biridighanliqigha ishinimiz. Epsus, bu eser qolimizda bolmighanliqi üchün bu heqte hazirche bir nerse déyelmeymiz.

Qaraxaniylar dewridiki tébabet heqqide bashqa menbelerde we tépilmilardimu bezi melumatlar uchraydu. Emeliyettimu qaraxaniylarda Balasaghun, Qeshqer, Semerqend, Buxara, Tirmiz, Ürgench we Merw qatarliq chong sheherlerning medeniyet we maarip hayatida tébabetchilikni öz ichige alghan türlük penlerning oqitilghanliqi we ashu sahelerde sistémiliq tetqiqatlarning élip bérilghanliqi bilinmekte.
(2)Tunji türk- islam hökümdari Satuq Bughraxan dewride Qeshqerde qurulghan uniwérsitit derijisidiki sachiye medrisisining zamanisining bilim ochiqigha aylanghanliqi melum.
(3)Bu medriste tiwip qatarliq türlük pen alimlirining yitishkenliki muheqqeqtur. Qaraxaniylar dewridiki bizge ismi melum bolghan Imamüddin Kashgheriy, Muhemmed ibn Reshid ibn Eli Kashgheriy, Muhemmed Eli Muhemmed Imin qatarliq meshhur tiwiplerning ilmiy hayati ashu medris bilen zich baghlanghan idi. Imamüddin Kashgheriy(tughulghan we ölgen waqti éniq emes)yalghuz tébabet saheside tetqiqat bilen shughullinipla qalmay, yene sachiye medriside muderris bolghan. U «risale chöpchin»dégen bir kitap yazghan. U yene sachiye medriside oqutiliwatqan «el qanun fit tébb»namliq eserni sherhiylesh mexsitide «sherhi el- qanun»we «sherhi shipa» namliq kitaplarni yazghan. Aldinqisi qaraxaniylarning bir xaqanigha (kim ikenliki melum emes)teqdim qilinghan. Xaqan bu kitabni oqughandin kéyin, Imamüddin Kashgheriyni ordigha teklip qilip, uning bilen tébabet heqqide söhbetleshken. Imamüddin Kashgheriy teripidin yézilghan «sherhi el qanun»dégen dangliq eser qaraxaniylar teripidin döletning saqliqni saqlash desturi qilip bikitilgen.
(4)Bu tiwipning opiratsiye sahesidimu nahayiti tejiribilik bir jerrah ikenliki melum. Urushta yarilanghan eskerlerning uning qolida opiratsiye qilinliqi tarixiy eserlerde tilgha élinidu. Imamüddin Kashgheriyning oqughuchisi Muhemmed ibn Reshid ibn Muhemmed aq késel(beres)ni dawalap saqaytishni özi biwasite emeliyettin ötküzgen. U miladi 1083-yili Qeshqerde alemdin ötken.
(5)Qaraxaniylar dewride Yerkende yashighan meshhur tiwip Muhemmed Eli Muhemmed Imin «ziyaul qulup»)qelp nurliri) namliq tibabetchilik esirini yézip chiqqan. Bu kitapta Ibn Sinaning «el qanun fit tébb»dégen nadir esirining uyghur tébabet maaripida tutqan orni bildürülgen.
(6) 12-esirde Xotende yashighan ellame Alaiddin Muhemmed Xoteni islam asaslirigha tayinip, «el fiqhu tibbiye»dégen kitabni yazghan. Bu kitapta tébbiy xadimlarning qesten yaki sewenlik bilen sadir qilghan xataliqlirini sheriet hökümi boyiche bir terep qilish toghrisida bir nechche maddiliq qanun belgilengen. Bu kitapta yene tiwiplar we bashqilarning ademlerning salametlikige jismaniy we rohiy jehettin ziyan yetküzgen jinayetliri üchün birilidighan jaza bikitilgen.
(7)Shunimu éytish kérekki, qaraxaniylarning tébabet maaripining shu dewrning enenisige uyghun halda ustaz – shagirit munasiwiti boyiche xususi bir meslek sheklidimu élip bérilghanliqi otturigha qoyulmaqta. Epsus, yuqirda ismi tilgha élinghan tiwiplerning hayati we ularning tébbiy meshghulatliri heqqide qolimizda bar matiriyallar peqet tarqaq melumatlardin ibaret bolghachqa, bu menbeler qaraxaniylarning tébabet sahesidiki omumiy tereqqiyatini toluq körsitip bérishke kupaye qilmaydu. Shu seweplik, qaraxaniylarning tébabet medeniyiti heqqide omumiy bir melumat birish üchün shu dewrining shah esiri hésaplanghan «qutadghu bilig»bilen «diwanu lughatit – türk»ke murajiet qilishqa mejburmiz.

Melum bolghinidek, türkiylerde tébabet üch ming yildin artuq tarixqa ige bolup, uning nezeriye sistémisimu töt asasiy maddigha tayinidu. Türkiylerde miladidin nahayiti burunla su, hawa, ot we tupraqtin ibaret töt amilning tebiet, pütkül janliqlar we adem organizmining asasiy nigizini teshkil qilghanliqi otturigha qoyulghan. Kéyinki waqitlarda élip bérilghan tetqiqatlarda bu nezeriyining yat milletlerdin türkiylerge ötken bir xil medeniyet belgisi bolmastin, belki türkiylerning hayatliq we saghlamliq heqqidiki chüshenchilirining mehsuli ikenliki aydinglashti.
(8)«Qutaghu bilig»tin melum bolushiche, töt maddigha tayanghan nezeriye sistémisi we uningdin hasil bolghan töt xilt heqqidiki qarashlar qaraxaniylar dewridiki tébabettimu yitekchi orunda turghan. Balasaghunluq Yüsüp Xas Hajip buni tekitlepla qalmay, yene insanning töt xiltning buzulushi bilen kisel bolidighanliqini, tekshürüsh usuli we diagnuz qoyush, késellikler, dorilar, dawalash usulliri, tiwiplarning jemiyettiki orni we salametlikni qoghdash heqqidiki tewsiyelernimu tilgha alghan.
(9)Yüsüp Xas Hajipqa köre, qaraxaniylarda késelge tumur tutush arqiliq diagnuz quyilatti. Eserde qan qétish, qewziyet, tamaq singmeslik, ishtahsizliq, issiqi we soghiqi éship kitishi, belghem köp bolush, qan küchiyish, minge qizip bash aghrish, éliship qélish, paralich we dawasi yoq késellikler qatarliq ondin artuq késelliktin söz échilghan. Yene besh xil teyyar dorining ismi körsitilgen. Ular juwarish, meijün, teryak, matridus we sürge qatarliqlar idi. Uningdin bashqa yene ipar, qelempur, shelise, ürük méghizi, zepiran güli, bughday, terenjiwil, fuqa(bughdaydin ishlengen sharap), meyzap(üzüm hariqi),jula(etirgül süyi)qatarliq 32xil dorining nami bar. Shuni eskertish kérekki, tilgha élinghan bezi dorilarning ismi kitapta dora süpitde tilgha élinmisimu, bularning qedimki uyghurlar teripidin «qutadghu bilig»yézilishtin 300yil hetta uningdinmu burun dora süpitide qollinilghanliqi otturigha qoyulmaqta. Bu 9-esirdiki idiqut uyghur dölitining tibabet ilmige baghlanmaqta. Qedimki uyghur yéziqida yézilghan tébabetke ait qol yazmilar 3-qétimliq «gérmaniyining turpanni tekshürüsh ékispiditsiye etriti»teripidin qedimki idiqut shehridin élip kitilgen. Hazir Bérlinde saqliniwatqan «qedimki uyghurlarning tébabetchilikige ait höjjet»te jemiy 108xil dora xatirilengen bolup, yuqirida éytilghan dorilarning köp qismi bu höjjette uchraydu.
(10)Buningdin bashqa yene alahide tilgha élip ötüshke tigishlik bir noqta barki, Yüsüp Xas Hajip miladi 1069-yili yézip tamamlighan «qutadghu bilig»namliq bu katta esiride uyghurlardiki ijtimaiy tebiqilerdin söz achqanda tiwipler heqqidimu toxtalghan idi. Buninggha qarighanda, eserde tilgha élinghan ijtimaiy tebiqiler qara bodun-xelq, tabuqchi-memur, satiqchi-sodiger, otachi-layik tiwip, epsunchi, rohiy tiwip, munejjim, wezir, su bashi-qomandan, bitigchi-katip qatarliq bir tizmida körsitilgen. Bu qatlamlar ichide tiwipler yuqiri derijidiki bir kespke mensup kishiler hésaplinatti. Bu kitapta epsunchi dep atalghan roh tiwiplirining jin tegdi déyilidighan rohiy késellikler bilen hepilishidighanliqi bildürülüsh bilen bir waqitta otachi dep atalghan, pen we tejiribige tayanghan tiwip bilen epsunchi dep atalghan roh tiwipliri otturisidiki perq körsitilgen. Bolupmu tüwen we yuqiri derijilik her kesp bilen meshghul bolidighanlarning tirishchan, durust we pidakar bolushi kérekliki tekitlengen, tiwiptinmu bu alahidilikler kütülgen(11)Yüsüp Xas Hajip bu xil sélishturush arqiliq qaraxaniylarning tibabette maddiy dawalashqa nahayiti ehmiyet bergenlikini we bir munche milletlerde omumiy haletke aylanghan mistik étiqadlargha we buninggha baghlinidighan dawalash usullirigha étibar qilmighanliqini bildürgen.

Mehmud Kashgheriy teripidin yézilghan «diwanu lughatit-türk»(töwende « diwan»déyilidu) 11-esir türkchisining büyük bir sözlükidur. Bu kitapqa kirgüzülgen sözlükler ichide ösümlükler, derexler, medenler, haywanlar, yimek-ichmekler, türlük saymanlar, késellikler we dorilarning namimu uchraydu. Bular qaraxaniylarning tébbiy sahesige dair xélila etrapliq melumat hésaplinidu. Bu eserge kirgüzülgen tébabet bilen munasiwetlik bilimler we atalghularni mundaq türlerge ayrishqa bolidu.

1- Késellikler

Mehmud Kashgheriyning bildürishiche, 11-esirdiki türkiy tilda «ig»(1-tom,67-bet),«aghriq»(1-tom,133-bet), «kem»(1-tom,440-bet), «titik»(1-tom,501-bet), «sügel»(1-tom,512-bet), «togha»(3-tom, 310-bet)qatarliq sözlükler «késellik»dégen menide qollinilghan.«cherlenmek»sözimu «késel bolmaq»(2-tom,355-bet)dégen menide kéletti. Mehmud Qeshqeri yene shu dewrde körülgen késelliklernimu tilgha élip ötken.
«Diwan»da uchraydighan késellik namliri mundaq:

Urra – erlerde bolidighan chéqiq késili.oghuzche.(1-tom, 55-bet)
Öz – gas, pang.öz kishi- gas adem.(1-tom, 63-bet)
Um- ashqazan isilis, qorsaq aghrish.er um boldi- ademning qorsiqi aghridi.göshni jiq yigenliktin ademning qorsiqi aghridi.(türkche,1-tom, 49-bet)
Enüch -közge ösken perde. (1-tom,74-bet)
Aluq – taz, téqir bash.aluq er- téqirbash adem.( türkche,1-tom,67-bet)
Ötük – ötüg, ötük.ich ötüsh we qusush késili.anga ötüg késili tegdi(.1-tom,93-bet)
Ala – ala.bedinide éqi bar adem1( -tom,123-bet) kishining bedinide aq késel peyda boldi.(1-tom, 241-bet)
Uchghuq-uchuq, zukam.( 1-tom, 133-bet)
Ewshük – chaplashqaq késel. (1-tom,142-bet)
Aybang- angpang.aybang er- aypangbash adem.chigilche.(1-tom,158-bet)
Atghaq- qulunji.qérinida su yighilish késili. (1-tom,160-bet)
Axsaq- axsaq. (1-tom,160-bet)
Ürüng- aq dagh.ösmürlerning tirniqigha chüshidighan aq.(1-tom,181-bet)
Erengeyü – éringay.alte barmaqliq adem. (1-tom,183-bet)
Inegü-kindik udulida peyda bolidighan yel sanjiqigha oxshash bir xil késel.(1-tom,185-bet)
Anumi-moxu késili. (1-tom,185-bet)
Tutugh- tutqaqliq.uning tutqaqliqi bar. (1-tom, 483-bet)
Isirkendi-issiqliq örlidi.uning béshigha (uzunghiche chéchini aldurmighachqa issitma sewebidin)issiqliq örlidi. (1-tom, 382-bet)
Qisir – tughmaydighan xotun yaki haywan. (1-tom,472-bet)
Sarigh – sériq.ademde bolidighan öt késili yeni sepramu «sarigh»déyilidu. (1-tom,484-bet)
Sarigh su- qérinda toplinidighan sériq su.(1-tom,485-bet)
Choluq – cholaq. (1-tom,495-bet)
Bezik – bezgek, titrek.(1-tom,500-bet)
Chechek- chéchek késili.(1-tom, 504-bet)
Kezik- kézik.bedende titrek peyda qilidighan bir xil isstma.(1-tom,508-bet)
Sarigh kezik- sériq késel. (1-tom,508-bet)
Sigil- sügel. (1-tom 512-bet)
Bükin- erliki yoq adem, erliki zeip kishi. (1-tom,519-bet)
Külgü- külke.ademni tuyuqsiz hushidin ketküzidighan tiqilma)sekte)késilimu «külgü»déyilidu. (1-tom,561-bet)
Talghan ig- tutqaq késili. (1-tom,570-bet)
Chalqan- yarining erdishi, bir yerdin yene bir yerge tarqilishi. Mesilen:ademning putliri ishshighanda, téqimigha bez chüshkendek. (1-tom,574-bet)
Talaghu – ötkür ogha.tiz öltüridighan zeher.tolghaq késilimu «talaghu»déyilidu. (1-tom,583-bet)
Tumaghu – tumu, zukam. (1-tom,583-bet)
Chipiqan – chiqan.bedenge chiqidighan bir xil yara. Uning renggi chilangha oxshash qizil bolghanliqtin shundaq atilidu. (1-tom,585-bet.)
Qirbas er- téqirbash adem. (1-tom,600-bet)
Toqluq – ademning aypangliqi, haywanning münggüzsizliki. (1-tom, 613-bet)
Qiltiq – qomaq, bash képiki.bashta bolidighan kipek. (1-tom,620-bet.)
Tüklük – qarghu,kor.(1-tom,623-bet)
Közi cherlig – közi charlashqan adem.kichisi körüp kündüzi körmeydighan, tutuq künde körüp uchuq künde körmeydighan adem. (1-tom, 623-bet)
Pichghil – qol we puttiki yériqlar. (1-tom,627-bet)
Sengil – sepkün.yüzdiki sepkün,dagh. (1-tom,629-bet)
Chümerük – shelwe köz.chümerük kishi- közi yashangghirap ajizlashqan kishi.(1-tom,635-bet)
Qamchighu – qapartqu.kalpukqa, barmaqlargha chiqidighan qapartqu.adette aghritip we qichishturup chiqidu. (1-tom,639-bet)
Temregü – temretke.(1-tom,639-bet)
Sügnegü – seynuge, seynek.tirnaq bilen göshning arisigha chiqidighan yara. (1-tom, 640-bet)
Tobulghaq -yel tolghaq, qulunji.ashqazan, ücheyde peyda bolidighan bir xil késel. (1-tom,653-bet)
Qaparghan – qapartqu.bedenni qizitip qichishturup chiqidu. (1-tom,671-bet)
Sowushqan – medde qurut, shu quruttin bolidighan sériq késel. (1-tom,673-bet)
Qizlamuq – qizil we shuninggha oxshash sirtigha tipip chiqidighan qapartqu. (1-tom, 683-bet)
Boquq – poqaq.boghazning ikki yénida, tére bilen gösh ariliqida peyda bolidighan bir xil bezsiman gösh.perghane bilen shifni sheherliride mushundaq késel tegken kishiler bar. Poqaq nesildin nesilge ötidu. Beziliri shundaq yoghinap kétiduki, özining köksini we putini körelmeydu.(2-tom,416-bet)
Bezgek- bezgek. (2-tom,421-bet)
Kefgek – kékech. Tilni chaynap sözleydighan kishi. (2-tom,422-bet)
Yamligh köz – xes chüshken köz. (3-tom,56-bet)
Yubaqulaq – titrek, bezgek titrigi.yabaqu we yemek tillirida. (3-tom,76-bet)
Yaqurdi – éghir nepes aldi, démi siqildi. Kishi yaqurdi- kishi éghir nepes aldi yeni kishining démi siqildi.(3-tom,91-bet)
Bez- bez.gösh bilen térining arisida peyda bolidighan bez. (3-tom, 169-bet)
Sish – ishshiq. (3-tom, 174-bet)
Kög- dagh.xotunlarning yüzige chüshidighan dagh. (3-tom,182-bet)
Yam – közge we bashqa nersilerge chüshüp qalidighan xes, exlet.(3-tom, 219-bet)
Mayghuq- ich maymaq adem, tiz yügriyelmeydighan haywan. (3-tom,242-bet)
Qomshuy- qangha tolghan kana.bü söz süydüki tutulup, siyelmey qalghan kishilerge temsil qilinidu. (3-tom, 331-bet)
Qingir- qingghir, eles. Qingir er- eles adem. Ikki közi qingghir adem «ikki közi qingir»déyilidu. (3-tom,496-bet)
Tungu- gas, pang. (3-tom, 502-bet)
Qalnguq- bash képiki, bashtiki képek.(3-tom,523-bet)
Chewsheng – közi yashangghiraydighan, körüsh quwwiti ajiz kishi. (3-tom,526- bet)
Öldrüm – öldüm, ölermen, palech. (3-tom, 564-bet)
Tersgek – yingnasqu.köz qapaqlirining chétige chiqidighan qapartqu.(3-tom, 577-bet)
Bezti- ajizlashti.uning közi ajizlashti, xire köridighan boldi. (3-tom,595-bet)

«Diwan»da jemiy 70ke yéqin késellikning namikörsitilgen bolup, bu qaraxaniylar dewride kishilerning omumen qandaq késelliklerge giriptar bolidighanliqi heqqide bizni belgilik chüshenchige ige qilidu.bu késelliklerni tébabet saheside tére késellikliri(dérmatoz), süydük yoli we jinsiy késellikler, nérwa késellikliri, yürek we qan tomur késellikliri, söngek késellikliri, besh eza késellikliri we ichki eza késellikliri qatarliq tiplargha ayrishqa bolidu. Mehmud Kashgheriyning bayanliridin shuni hés qilimizki, qaraxaniylar dewride körülgen késelliklerning köp qismi adettiki we normal késelliklerdin ibaret bolup, nahayiti éghir we dawasi yoq késeller az körülgen idi.

2- Dorilar

Mehmud Kashgheriyning bildürishiche, qedimki türkiy tilda dora«ot»dégen nam bilen atalghan. Shu seweplik tiwip «otaji»déyilgen. (1-tom,48-,49-bet)buningdin bashqa «em»sözimu «dora»meniside kelgen. Buningdin élinip dorigerge «emchi»déyilgen.(1-tom, 53-bet) 11-esirde yene tiwip«atasaghun»depmu atilatti. (1-tom,117-bet) Mehmud Kashgheriy «diwan»da tüwendikidek doriliq ösümlükler(otlar)we dorilarning namlirini körsitip ötken.

Ot- ogha, zeher. Beg anga zeher berdi. (1-tom, 49-bet) 11-esirde «aghu»sözimu ogha, zeher meniside qollinilghan. (1-tom, 121-bet)
Ang- yéghi dora bolidighan bir xil qush, quday. Bu qushning yéghi alqangha sürülse qolning keynidin sizip chiqidu. (1-tom 57-bet)
Egit – dagh chüshüshtin yaki köz tigishtin saqlinish üchün, balilarning yüzige sürtilidighan bir xil dora.bu dora zepe we shuninggha oxshash nersiler qoshup yasilidu. (1-tom, 71-bet)
Egir- égir. Qosaq aghrighanda dawa bolidighan bir xil ösümlük yiltizi.égir bolsa, er ölmes. Yénida égir saqlighan adem qosaq aghriqidin ölmeydu, chünki qosaq aghriqigha duchar bolghan adem uni yise saqiyidu. (1-tom, 75-bet)
Azhmuq – zemche, sumuq. (1-tom,134-bet)
Iprük – qétiq bilen süt arilashmisi.qurut ézip ichkenliktin ichi qétip qalghan ademge ichini sürdürüsh üchün ichküzilidu. (1-tom, 137-bet)
Ötrüm – sürge dorisi. (1-tom, 144-bet)
Engdüz – yerdin qéziwélinip qosaq aghriqigha dora qilinidighan bir xil yiltiz. Maqalda mundaq kelgen:engdiz bolsa at ölmes. Chünki bu yiltizni yanjip késel atning burnigha témitsa, at saqiyidu.(«diwan», türkche,1-tom,115 -bet)
Irwi – késellerge brilidighan bir xil hindistan dorisi. (1-tom,173-bet)
Uraghun – hindistandin keltürülgen bir xil dora. (1-tom, 186-bet)
Arzutal – bedendiki moyni chüshürüshke ishlitilidighan hak arilashmisi.(1-tom, 196-bet)
Urumday – zeherni qayturidighan tash, padizeher. (1-tom, 215-bet)
Kin yipar – kindik ipar. (1-tom, 442-bet)
Murch – qarimuch. (1-tom, 447-bet)
Buzhin – bir xil zeherlik otning ismi. (1-tom, 518-bet)
Chatir – nüshüdür. Kucha shiwiside. (1-tom,528-bet)
Keküsh – ishshiqqa sürilidighan dora.déwirqay. (1-tom, 530-bet)
Sighun – bugha. Yiltizi ademge oxshaydighan, jinsiy ajizliqqa dora bolidighan giya«sighun oti- ademgiya»dep atilidu. Bu otning erkiki we chishisi bolup, erkiki erlerge, chishisi ayallargha ishlitilidu. (1-tom,532-,533-bet)
Chaxshu – köz aghriqigha dawa bolidighan bir xil ot. (1-tom, 552-bet)
Bibli- pilpil. (1-tom,561-bet)
Taghna yawa- kasin derixining posti. Bezi késellerge dawa bolidu; Qétiqqa arilashturup, suyqashqa salsa, ashning renggi tüzülidu. (1-tom,565-bet)
Churni- türk tiwipliri yasighan bir xil sürge dorisi. (1-tom, 566-bet)
Xasni – balilarni semritish üchün yalitilidighan bir xil dora. Bu dora hindistandin keltürilidu. (1-tom, 566-bet)
Talaghu – ötkür ogha.tiz öltüridighan zeher.tolghaq késilimu «talaghu»déyilidu. (1-tom, 583-bet)
Tawghach yudasi- yopurmaqliri sewsen gülining yopurmaqlirigha oxshaydighan we dora bolidighan bir xil derex. (1-tom,593-bet)
Sarqach -kasini, kökchéchek.(1-tom,593-bet)
Közlük – közlük. Bu at quyriqidin tuqulghan bir xil tor bolup, köz aghrighan yaki qamashqanda, közge tartilidu. (1-tom, 625-bet)
Batmul – pilpil. (1-tom, 628-bet)
Awilqu – qizil miwe béridighan bir xil derex. Miwisining süyi ashqa quyulidu. Posti bilen köz aghriqi dawalinidu we kéyimler boyilidu. (1-tom, 637-bet)
Tobulghaq – bir xil dora ot. (1-tom, 653-bet)
Yaqigh – melhem, zimat. Ishshiq we shuninggha oxshash jarahetlerge yéqish üchün ishlitilidighan may dora. (3-tom,15-bet)
Yipar- ipar. (3-tom, 35-bet)
Yaqriqan – pindik chongluqida méwisi bolghan bir xil ösümlük. Kalpuk shamaldin yérilghanda uning postini chaplap qoysa, saqiyip kitidu. (3-tom,75-bet)
Toy oti- dora qilinidighan bir xil ot. (3-tom, 193-bet)
Bugha – hindistandin keltürilidighan bir xil dora. Buning sériqi «sarigh bugha», külréngi «bozbugha»déyilidu. (3-tom,310-bet)
Sunu- siyadan. (3-tom, 327-bet)
Bezinch – gholi we yopurmaqliri qizil bir xil ösümlük bolup, baghlarda ösidu, dora qatarida yiyilidu. (3-tom,510-bet)
Qara ot – qara ot, aq parpa. (3-tom,307-bet)bu hindistandin keltürilidighan bir xil zeherlik ot. «diwan»türkche,3-tom,222-bet)
Mehmud Qeshqeri yene «uzitghan», «boshutghan»we «qanatghan»dégen sözlerning menisini chüshendürgende, uxlitidighan, ich sürdüridighan we burun qanitidighan dorilarni tilgha élip mundaq yazghan:«u ademni uxlitidighan ot)dora)u. » (1-tom, 209-bet), «bu ichni boshitidighan dora»(1-tom, 668-bet) , «bu burunni qanitidighan dora»(1-tom, 669-bet)

Mehmud Kashgheriy yeni késelge dora bérish we dawalash jeriyani bilen munasiwetlik qilip mundaq dégen:

Emleshdiler-emlinishti, dawalinishti. Yaridarlar emlinishti. (1-tom, 321-bet)
Tiwip köz perdisini dawalidi, yeni köz perdisige dora sürdi. (1-tom 394-bet.)
U uning qoturini dawalidi. (1-tom 396-bet)
U yarisini(ot bilen)daghlidi.(3-tom, 412-bet)
Adem sögel dawalidi. (3-tom, 412-bet)

«Diwan»da tilgha élip ötülgen bu dorilarning köpinche ösümlük, meden we haywan ezaliridin melhem, tablét)komilach), talqan we suyuq shekilde yasalghanliqini qiyas qilghili bolidu. Bular nahayiti qedimki dewrlerdin béri türkiyler arisida dawamliship kelgen doragerlik ilmige uyghun idi. Dorigerlik heqqidiki bu melumatlardin biz téximu ehmiyetlik bir bilimge irishimizki, Mehmud Kashgheriy doriliq otlar we dorilardin söz achqanda, qaraxaniylar dewridiki uyghurlarning qoshna döletler bilen bolghan tébbiy we dorigerlik alaqisi heqqidimu uchur bergen. Mehmud Kashgheriyning bayanliridin bilishimizche, qaraxaniylar dewride uyghurlar hindistan bilen qoyuq dorigerlik alaqisida bolghan idi.

3- Tébbiy saymanlar

Mehmud Kashgheriy «diwan»da qaraxaniylar dewridiki türlük késellerni, doriliq otlarni we dorilarni körsitip ötüsh bilen birlikte shu dewrdiki tiwiplarning ishletken bir qisim tébbiy saymanlirinimu tilgha élip ötken. Qaraxaniylar tébabitining téxnikiliq wastilirini we dawalash jeriyanlirini chüshinishimizde belgilik ehmiyetke ige bu melumatlar tüwendikiche idi:

Arqachaq- éghizgha dora quyushqa ishlitilidighan ichi kawak eswap.(1-tom, 196-bet)
Bart- sharap we shuninggha oxshash suyuq nersilerni ölcheydighan kemchen. (1-tom, 444-bet)
Belik – pilik. Yara tekshürüshke ishlitidighan pelküch. (1-tom, 501-bet)
Sarim – süzgüch. Iwriq we kozigha oxshash qachilardiki ichimlikni süzüp quyush üchün, shu qachilarning aghzigha baghlanghan yipek süzgüch. (1-tom, 516-bet)
Sorghu – shorighuch, hejamet. qan élish)shorash)eswabi. (1-tom, 554-bet)
Qanaghu – qanalghu, neshter. qan alidighan sayman. (1-tom, 583-bet)
Soqu – soqa, hawancha. (3-tom,313-bet)

Bu yerde shuni eskertip ötüsh zörürki, xuddi bügünki kündikige oxshash qaraxaniylar dewridimu ailidiki bir qisim tumush buyumliri we ashxana saymanliridin qoshuq, bichaq, chömüch, chuka, qacha, ligen, apqur, qazan, hor qazini, ghelwir, elgek, süzgüch, taraza, yipek rext we qeghez qatarliq nersilermu tébbiy saymanlar yaki dorigerlik matiriyalliri süpitide qollinilghan.elbette bu nersilerning tebiiy halda tébbiy éhtiyajgha uyghun halette yasalghanliqini tesewwur qilishqa bolidu.

4- Opératsiye

Uyghur tébabet tarixida opératsiye ilmining miladidin xélila burunla tedbiqlinishqa bashlighanliqi yazma menbeler we arxéologiyilik tépilmilardin melum. Qaraxaniylar dewridiki tébabettimu opératsiye muhim bir tarmaq bir idi. Imamüddin Kashgheriyning meshhur bir opératsiye doxturi ikenliki tarixiy kitaplarda birdek qeyt qilinidu. Imamüddin Kashgheriy sajiye medrisisi yénida tesis qilinghan dölet shipaxanisida tébabet saheside bolupmu jerrahliq-opiratsiye saheside emeliy tetqiqatlarni élip bérip we téwiplarni yitüshtürüp, uyghur tébabet ilmi we tébbiy maaripining tereqqiyatigha asas salghan. «Diwan»da peqet shu dewrde körülgen bir qisim yenggil opératsiyige dair mundaq bir uchur xatirilengen.

Mesilen:

Pechel – pichilghan. Sünnet qilinghan xotun, axta qilinghan erkek. Pichip tashlanghan at we bashqa haywanlar.(1-tom, 510-bet)
Tutuqladi-tutquzdi, pichti, axta qildi, axta dep hésaplidi. U oghlini axta qildi yaki uni axta dédi.(3-tom,460-bet)

5- Doriliq yémeklik

Tebiet chüshenchisi türkiylerning tébabet sistémisigha xas bolghan we türkiylerdin bashqa milletlerge ötken bir keshpiyattur. Shu seweplik türkiylerning gösh, köktat, un, süt we gürüch qatarliq xuruchlardin itilgen yimeklirimu ularning tebiitige maslashturulghan. Bu arqiliq salametliki muhapizet qilinghan. Elbette bu tamaqlar ademning wujudigha küch, rohigha shatliq béghishlaydighan we derdige dawa bolidighan mahiyetke ige idi. Mehmud Kashgheriy «diwan»da 40 xilgha yéqin tamaqtin söz achqan. Buning bilen birlikte mexsus dora ornida istimal qilinidighan bir munche tamaqnimu tilgha alghan.

Bular tüwendikiler idi:

Uwa – bir xil ghizaning éti. Gürüch qaynitilip sugha sélinidu, kéyin süzüwélinip shiker we muz sélinidu. Bu ghiza soghuqluq üchün yiyilidu.(1-tom,121-bet)
Qaghut – tériqtin qilinidighan bir xil tamaq. Uni qilish usuli mundaq:tériq awwal qaynitilip, kéyin qurutulidu; Andin tügmende tartip un qilinidu. Andin yagh we shiker arilashturup, tughutluq ayallargha bérilidu. (1-tom, 528-bet)
Sarmachuq – quchqach tili ash. Suyqashning bir türi. Buning xémiri noqut chongliqida késilidu. Bu ash késel we shuninggha oxshash kishilerge bérilidu. (1-tom,683-bet)
Yazuq et – küzde her xil dora-dermekler bilen qurutup quyulup, etiyazda yiyilidighan qaq gösh. (3-tom,19-bet)
Quwut – «qaghut»depmu éytilidu. Tughutta xunsirighan xotunlargha birilidighan tamaq. Qorulghan tériq uni yagh bilen shékerge arilashturulup yiyilidu. (3-tom,223-bet)
Letü – bir xil suyuq tamaq. Bu tamaq su, qar, muzgha oxshash nersiler bilen suwutilidu. Ichige dora- dermek sélinip soghuqluq üchün bérilidu. (3-tom, 326-,327-betler.)
Samduy – ademning mijezige issiqmu kelmeydighan, soghuqmu kelmeydighan mötidil tamaq. (3-tom,331-bet)

6 – Anatomiyilik atalghular

Biz «diwan»din yene adem organizmigha ait nurghun sözlüklerni uchritimiz. Bular insan bedenini teshkil qilghan etgö(sh), söngek, tomur we her qaysi ezalargha munasiwetlek bolup, bulargha obdan bir nezer tashlaydighan bolsaq, köz aldimizda belgilik kölemdiki bir anatomiyilik bilimler we shu sahege dair atalghular meydangha kilidu. Bu melumatlar elbette qaraxaniylar dewri tibabitining anatomiye sahesini chüshinishimizde qimmetlik uchur hésaplinidu. «Diwan»da misal keltürülgen anatomiyige dairsözlükler tüwendikidin ibaret:

Ich et – jigerge yépiship turidighan nipiz gösh. (1-tom, 50-bet)
Öz – yürek we qosaqqa oxshash ichki ezalar. (1-tom, 64-bet)
Öt – öt, öt xaltisi. (1-tom,61-bet)
Ashuq – adem we haywanning oshughi. (1-tom, 91-bet)
Özek – özek, guren tomur. (1-tom, 97-bet)
Emik – émik – emchek. Erlerning emchigimu shundaq déyilidu. (1-tom, 99-bet)
Alin – pishane, manglay. (1-tom, 107-bet)
Aya – alqan. (1-tom, 116-bet)
Ucha – ucha, dümbe. (1-tom, 118-bet)
Aghrugh – oqrek. Aghrugh sönüki-oqrek söngiki. (1-tom,133-bet)
Ozluq- oyluq söngek. Bilek söngikining yoghan yéri.) 1-tom, 134-bet)
Ömgük- ömgek, lungqa, jule. Balining béshidiki qatmighan minge qépi. (1-tom, 150-bet)
Owrugh – söngek ugisi. (1-tom,159-bet)
Owrugh- omurtqa söngikining boyungha taqashqan yéri. (1-tom,160-bet)
Ömgen – ömgen, guren tomuri. (1-tom, 162-bet)
Öpke – öpke. (1-tom, 173-bet)
Engek – éngek. Éghizning ikki yénidiki zangaq. (1-tom, 182-bet)
Ichegü – ich qérin. Qosaq boshluqigha jaylashqan nersiler. (1-tom, 185-bet)
Oghulchuq- ayalning balayatqusi. (1-tom,202-bet)
Baghir- béghir, jiger.(1-tom,467-bet)
Bögür – börek. (1-tom, 468-bet)
Tamur- tomur. (1-tom, 469-bet)
Köküz – köks, kökrek. (1-tom, 474-bet)
Baghish- béghish. Barmaqlarning we bashqa ezalarning boghumi. (1-tom, 475-bet)
Qasigh – qowuz. Éghizning ong we sol teripidiki boshluq. (1-tom, 486-bet)
Topiq – topuq. (1-tom, 492-bet)
Tashaq- tashaq. Bir birige yéqin jaylashqanliqi sewebidin zekermu «tashaq» déyilidu.(1-tom, 494-bet)
Qapaq – qapaq. Köz qapiqi.(1-tom,496-bet)
Kawuk – qowuq, dowsun. (1-tom, 497-bet)
Qulaq – qulaq.(1-tom, 498-bet)
Bilek – bilek. (1-tom, 500-bet)
Chübek – chochaq. (1-tom, 504-bet)
Keweg – burun kömürchiki.(1-tom,508-bet)
Boghun – boghum. Kömüsh boghumi, barmaq boghumi. (1-tom, 518-bet)
Burun – burun, tumshuq. (1-tom, 518-bet)
Bikin – biqin. (1-tom, 519-bet)
Bügen – soqur üchey. (1-tom, 519-bet)
Tulun – chike. Ademning chékisi. (1-tom, 522-bet)
Talaq – tal, ademning téli. (1-tom, 536-bet)
Tilaq – ayallarning jinsiy ezasi. Chigilche. (1-tom, 536-bet)
Sulaq – tal. Qipchaqche. (1-tom, 536-bet)
Küsri – qowurgha.(1-tom, 550-bet)
Tamghaq – tamaq. (1-tom, 613-bet)
Bashghaq – qazan söngek. (1-tom, 614-bet)
Qudruq – quyruq, qong, pürük sözlirining siliq éytilishi.(1-tom, 618-bet)
Qoltiq – qoltuq. (1-tom, 620-bet)
Büksek – ayallarning meydisi. )türkche, 1-tom, 476-bet)
Sügrüg – xotunlarning jan yéri. (1-tom, 624-bet)
Chichilaq – chichinaq-chimchilaq. (1-tom, 634-bet)
Chichamuq – chichamuq, atsiz barmaq, üzük salidighan barmaq. Buni bildighan ademler az. (1-tom, 634-bet)
Baghirsuq – üchey. (1-tom, 653-bet)
Qurughsaq – qosaq. (1-tom, 653-bet)
Saqaq- saqaq, ingek. (2-tom, 417-bet)
Chekik – suke, sukek. Kichik balining chochiqi. (2-tom, 418-bet)
Yamiz – yériq. Dowsunning ikki yéni, ikki saghrining qosaqqa tutashqan yéri. (3-tom, 11-bet)
Yariq – yériq. Yotining gewdige, ikki yanpash söngikining toqquz közge tutashqan yéri. (3-tom, 18- bet)
Yarin – taghaq söngiki. (3-tom, 25-bet)
Yulun – yulun. (3-tom, 28-bet)
Yaya – saghra. Bu söz peqet ademning saghrisighila ishlitilidu.(3-tom, 32-bet)
Yamdu – dowsun. (3-tom, 39-bet)
But – put, yuta. (3-tom, 165-bet)
Tösh – tösh. Kökrekning otturisi. (3-tom, 173-bet)
Bel – bel. (3-tom,182-bet)
Qol – qol. (3-tom, 185-bet)
Qap – anining qorsiqida balini orap turghan qap. (3-tom, 200-bet)
Yan – yanpash söngikining béshi. (3-tom, 219-bet)
Kawuk – qowuq – dowsaq.(3-tom, 225-bet)
Yaya – yota. Peqet ademgila ishlitilidu. (3-tom, 234-bet)
Töpü – töpe. Ademning töpisi, choqisi. (3-tom, 298-bet)
Kung et – buljung gösh; Loq gösh. (3-tom, 489-bet)
Singir – singir, pey. (3-tom, 496-bet)
Söngük – söngek. (3-tom, 502-bet)
Tulung – chike. (3-tom, 508-bet)
Yangaq – yangaq. Éghizning ikki teripidiki chishlar jaylashqan söngek. (3-tom, 514-bet)
Térsgek – térsek, béghish, qolning béghishi. (3-tom, 577-bet)
Yumurtgha – tuxum. Insan we haywanlarning tashighimu «yumurtgha»déyilidu. (3-tom, 589-bet)
Emirchke – kömürchek.(3-tom,600-bet)

Mehmud Kashgheriyning insan ténidiki her qaysi ezalarni we insanning ténini teshkil qilghuchi asasliq söngeklerning namini bunche tepsili tunutup bérishi uning anatomiye bilimliridinmu xewerdar ikenlikini körstip birish bilen birlikte bu bilim tarmiqining qaraxaniylar dewridiki tibabet tetqiqatidimu muhim bir orunda turghanliqini ispatlaydu.

7- Mal doxturliqi bilen munasiwetlik melumatlar

Türkiyler at yitüshtürüshte körsetken mahariti bilen meshhur idi. Bu heqte her qaysi el menbeliride intayin muhim melumatlar birilgen. Bu heqte erebmutepekkuri jahiz mundaq yazghan:«Türkler hem chopan, hem at baqar , hem janbaz, hem at doxturi hem atliq eskerdur.»
(12) Mal doxturluqi bolupmu at doxturluqi türkiylerde omumiy bir meslekke aylanghan. Shu seweplik, Mehmud Kashgheriy haywanlar duchar bolghan késellikler, ichki ezalar we at doxturluqigha dair bilimlernimu tilgha élishqa sel qarimighan. Bu heqte mundaq melumatlarni uchritimiz:

Etilgem – atlarda bolidighan bir xil késellik. (1-tom,214-bet )
Childek – atning köksige chiqidighan bir xil chiqan. (1-tom, 623-bet)
Jildey – atning kökside peyda bolidighan bir xil yara. (3-tom,330-bet )
Yaghir – haywanlarning dümbiside bolidighan yéghir. (3-tom, 10-bet)
Sengregü at – mangqa at, burnidin mangqa éqip turidighan at. (3-tom, 528-bet )
Bu at ol kölergen – bu qosiqi ésilidighan we yétiwalidighan at. (1-tom,678 -bet)at külerdi – at yétiwaldi, yeni at qosiqi ésilishtin we shuningdek seweplerdin yétiwaldi. (2-tom,112-bet)
Engdüz – yerdin qéziwélinip qosaq aghriqigha dora qilinidighan bir xil yiltiz. Maqalda mundaq kelgen. Engdüz bolsa, at ölmes. Chünki bu yiltizni yanjip, késel atning burnigha témitsa, at saqiyidu. «diwan»(türkche,1-tom,115-bet)
Ol atin chekdi- u étini chekti, yeni étidin qan aldi. (2-tom,27-bet)
Ol atin chektürdi-u(tuyaq késili we bashqa késellikler sewebidin)étini chektürdi, étidin qan aldurdi.(2-tom, 258-bet)

Yuqiriqilar Mehmud Kashgheriyning tébabet bilen munasiwetlik halda körsitip ötken melumatliridur. «Diwan»bir tarix kitabi süpitide yézilmighan bolsimu, uninggha jughlanghan tibbiy bilimler qaraxaniylar dewridiki uyghurlarning tébabet medeniyitini yoritish üchün muhim bir menbe teshkil qilishtek alahidiliki bilen Mehmud Kashgheriyning uyghur medeniyet tarixidiki ilmiy qimmitini téximu yuqiri kötürmekte. Emeliyettimu qaraxaniylarning xelqqe xizmet qilidighan doxturxana we edliye qatarliq ijtimaiy xizmet muessiseliri xélila tereqqiy qilghan idi.
(13)Qaraxaniylar hökümdarlirining tébabetning tereqqiyati üchün zor derijide tirishchanliq körsetkenliki bir heqiqet. Ibrahim Tabghach Bughraxan teripidin chiqirilghan hijriye 458-yili(1065- 1066)gha ait doxturxana wehpenamisi buni ispatlap biridu.
(14)

______________________________
Menbeler:

(1) «Islam énsiklopédiyisi»(«qaraxaniylar»maddisi),türkche,5-tom, 251-bet, 1977-yili, Istanbul, milliy maarip neshriyati.
(2)Enwer Batur: «Shinjangdiki milletlerning tarixi», uyghurche, 703- bet, 1991-yili, Béyjing, milletler neshriyati.
(3)Haji Nurhaji: «Qedimki uyghurlar we qaraxaniylar», uyghurche,394-,395-betler, 2002-yili, Ürümchi, Shinjang xelq neshriyati.
(4) «Ibrahim Mutii ilmiy maqaliliri»,uyghurche,531-bet, 2007-yili, Béyjing, milletler neshriyati.
(5)Haji Ehmet: «déngiz ünchiliri», uyghurche, 41-,50-betler, 1990- yili, Qeshqer uyghur neshriyati.
(6) «Uyghur tébabet qamusi»,uyghurche, 1-tom, 14-bet, 1985-yili, Béyjing, milletler neshriyati.
(7) Sidiq Rehmet, Muxter Mamud Muhemmidi: «meshhur uyghur tiwipliri», uyghurche,42-,43-betler, 1997-yili, Qeshqer uyghur neshriyati.
(8)Abdushükur Muhemmed Imin: «uyghur pelsepe tarixi»,uyghurche, 31-bet, 1997- yili, Ürümchi, Shinjang xelq neshriyati.
(9) Yüsüp Xas Hajip:«Qutadghu bilig»,uyghurche, 261-,262- betler,1984-yili, Béyjing, milletler neshriyati.
(10)Shya Léymin: « <قۇتاغۇ بىلىگ>we qedimki uyghur tébabiti», «Shinjang ijtimaiy penler tetqiqati», uyghurche, 1993-yili,1-san, 85-,86-betler.
(11)Bedi.N.Shehsuwar, Ayshegül Erdemir Demirxan, Gönül Jantay Güreshsewer:«türk tébabet tarixi», türkche, 6-,7-betler, 1984-yili, Bursa, tash neshriyati.
(12) El- Jahiz:«Xilafet armiyisining menqibeliri we türklerning peziletliri », türkche, 68-bet, 1988-yili, Enqere, türk kültürini tetqiq qilish inistituti neshriyati.
(13)Mehmed Saray: «Uyghurtürkliri tarixi»(bashlanghuchtin 1878-yiligha qeder), türkche,1-tom, 62-bet, 1998-yili, Istanbul.
(14)Rishat Gench: «Qaraxaniylarning dölet teshkilati»,uyghurche, 351-bet, 1990-yili, Ürümchi, Shinjang xelq neshriyati.

Aptorning xizmet orni Qizilsu oblastliq uyghur söngek doxturxanisi.

Menbe: Uyghurlar tori
istochnik zdés www.shewqiy.com/thread-1390-1-1.html

UYGhURChIDIN SLAWIYEN(kirilliSa) YÉZIQIGhA AYLANDURUP TEHRIRLIGEN: AMRAQ