Маһмут Қәшқирий әсаридики «Табғачлар» һәқидә

Тарих пәнлири намзади—Абдулхалиқ Абдурасул оғли Әйтбаев

Түркий мәнгу ташлирида «Табғач» («Tabač») дәп аталғанлар, фарс, әрәп, түркий тилларда йезилған әсәрләрдә «Тавғач» («Tavač — تفَْغاجْْ»), «Тамғач», грек тарихчиси Феофилакт Симокатта әсәрида «Тавгаст» дәп тәләппуз етилған. XI әсирдә Маһмут Қәшқәрий әрәп тилидә иҗат қелған «Дивану луғатит турк» әсәридә «Табғач» этнонимини «Тавғач» дәп тәләппуз етип, «Тавғач» аталғанлар, түркий тиллиқ 20 ғол, ана қәбилисиниң бири екәнлигини ейтиду¹. Униң әсәри асасидә тәтқиқат елип барғанларму табғачлар түркий тиллиқ хәлқ болғанлиғини көрситишиду. Бирақ, табғач дәп аталғанларниң бир қисми һазирқи хәнзу (хитай) тилида гәплишидиған хәлқләрға айлинип кәткәнлигидин, тәтқиқатчиләр тарихтики табғачлар вә улар қурған дөләтләрни Хитай мәмликити дәп ейтиш адәттики бир һал болуп қалған. Мәзкүр муназирилик мәсилигә айдинлиқ киргүзүш мәқситидә табғач аталғанлар қайси этник гуруһқа мәнсүплиги, уларниң келип чиқиши вә улар тәрипидин тәшкил тапқан ханлиқлар, хақанлиқлар тоғрисида қисқичә тохтулуп өтүшни тоғри таптуқ.

Маһмут Кашқәрий “Тавғач” дәп аталғанлар, Тавғач журтидин чиққанлиғини ейтип, «Тавғач, “Мачин” ² [ели]ниң нами. Бу мәмликәт Чиндин төрт айлиқ йол узақлиқта. Чин³ әслидә учгә бөлиниду. Биринчи  Юқури-Чин. Бу йәр шәрқтә болуп, “Тавғач” дәп атилиду; Иккинчи,

Оттура-Чин ⁴ болуп, “Хитай” дәп атилиду; Учинчи Төвән-Чин болуп, “Бархан” дәп атилиду. Бу Қәшқәрдә. Лекин һазир “Тавғач” “Мачин” дәп, “Хитай” “Чин” дәп тонулуватиду» ⁵ дегән ениқлима бериду. Униң ейтишичә «Тавғач» дегән йәр шәриқтә болуп, у «Мачин» дәп тонулған. «Мачин», униң китабиға сизған дүния хәритисидә, һазирқи Манҗурийә тәсвирини бериду. Маһмут Қәшқирий Тавғач журти Мачинда яшиған этнос, шу журт нами билән тавғач аталғанлиғини көрситиду.

Археология ва хитай мәнбәлиригә асасланғанда, тавғачлар журти Манжурийәдә яшиғанлар әслидә Ғәриптин көчүп кәлгәнләрниң әвлади болған. Тәхминән таш-дәври (палеолит)ниң ахирқи дәвридин башлап, Түркистанда яшаватқан кишиләр иқлим өзгүриши билән юз бәргән тәбиий апәт ақивитидә, улар һаят кәчүрватқан макан чөл-җәзиригә айлинип кәтгәнлигидин төрт тәрәпкә көчүп кетишкә мәҗбур болиду. Уларниң шәрққә көчкән қисми Қарамуран (Хуаңхэ) дәрияси бойлап меңип, униң деңизға қуюлуш җайи вә униң шималий өлкилири Манҗурийәғичә, җәнүптә Чаңҗиаң дәрияси оттура еқимиғичә етип барғанлиғи археология мәлуматлиридин мәлум болиду. Улар хитай мәнбәлирида түрк (di 狄, қәдимий тәләппузи tiek) дегән нам билән тилгә елиниду⁶. Әйнән шу узақ өтмүшдә Мәркизий Асия (Түркистан)дин көчуп келип, түрк дәп аталғанларниң йәниму шәриқә берип яшиғанлириниң әвладини Маһмут Қашқәрий түрки хәлқларға мәнсүп болған табғачлар дәб тилгә алған. Улар шәриққа көчүш җәриянида, Хитайниң шималидики маңғул ирқлиқ, Хэтав мәдәнйити адәмлири билән арилишип, уларниң маңғул ирқиға хас хусусийәтләрни вә тилини өзләштириду. Нәтиҗидә, уларниң тил нутуқлири ғәриптики қериндашлиридин мәлум дәриҗидә пәриқлинип қалиду. Хитай мәнбәлиридә шәриққә көчгән түркләр шималда һәят кечиргәнлигидин «Шималий—түркләр» («Bei-di») дәп атилип, уларниң қедимда қәйәрдә яшиғанлиғи һәқидә ениқ мәлумат сақланған.

«Тарихий хатириләр» асарида тәхминән Неолит дәвриниң ахири (Милад.авв. 3-2,5 миң. жиллири), Шүн⁷ император Яодин⁸ «Шималдики түркләр (bei-di)ға тәсир өткүзүш үчүн Гуң Гүңни Йоулиңға ⁹ сүргүн қилишни»¹⁰ сориғанлиғи ейтилиду. Шималий-түркләр яшиған Йоулиң дегән җай, һазирқи Хэбей өлкисиниң шимали, Пекин шәһриниң әтрапи вә униң шимали шәрқидики Ляониң өлкиси (һазирқи Манҗурийәниң җәнүбий) даирисини өз ичигә алиду. Улар, түрк-атлиқлири (di—rong 狄戎 – қедимий тәләппузи tiek—rivem) қәвмиға мәнсүп болуп, тағлик—атлиқлар (shan—rong 山戎 – қедимий тәләппузи săn-rivem) дәп намланған һунларниң әҗдатлири дәп  көрситилиду¹¹.

Милад.авв. VII-V әсирләрдә шималий-түркларниң җәнүпидә яшаватқан бир қисми шәриққә йөткүлүп, һазирқи ХХР (Хитай Хәлқ республикиси)ниң шәрқий-шимали (Дуңбей)дики Лиаохэ дәриясиниң баш еқимиға келип җайлашқан¹². Дуңбей кейинки дәвирләрдә Манҗурийә дәп аталған өлкә болуп, Маһмут Қәшқирий бу йәрни табғачлар журти Мачин дәп тилгә алиду. У Дуңбейдики шималий—түркләрниң авладини, тавғач дәп аталған түркләр екәнлигини ейтип, уларниң тиллирида пәрқ барлиғини алаһидә тәкитләйду.

Тәхминән милад.авв. V-IV әсирләрдә түрк—атлиқлири тарихидә чоң өзгүрүш юз бериду. Уларниң бир қисми Сәддий-Чин сепили ичидә мәлум дәриҗидә хитай тиллиқ хәлқгә айлинип, отрақ тәрздә һаят кәчүрүшкә башлайду. Сәддий-Чин сепилиниң шималида яшиғанлар, асасән чарвичилиқ билән шуғуллунуп, өзлириниң әзәлий урпи-адәт, тиллирини сақлап қалғанлар һесаплиниду. Нәтиҗидә, Хитай мәнбәлиридә СәддийЧин сепили ичидики отрақ түркләр билән, унинг шималидики көчмәнчи түркләрни бир-биридин пәрқләнтүруп көрсүтүш зәрурийити туғулған. Милад.авв. IV әсирдә Сәддий-Чин сепили ичидикиләрни «түрк» («ди») дәп, тешидикиләрни умумий бир «Ғуз» (hu 胡) дегән нам билән аташ башлиниду¹³.

Шу вақтида Сәддий-Чин сепилниң шималидики һунлар вә уларниң ғәрипидики хәлқләр ғуз (ху) дәп, һунларниң шәрқидики (Манҗурийәдики) түркләр шәрқий—ғуз (dong-hu) ¹⁴ дәп намланған. Милад.авв. II-әсирниң бешида шәрқий—ғузлар, һун хақани Батур тәңриқут тәрипидин мәғлуп болуп, улар һазирқи Лияодуң өлкиси чегараси (Манҗурийә – Мачин)дин чиқип ғәрипкә көчуп кетишкә мәҗбур болиду ¹⁵ . Шәрқий ғузларниң ғәрипкә кәткәнлири, Сәддий-Чин сепилиниң шимали (Оттура-Чин – Хитай)ға һазирқи Ички Моңғул Автоном Раиони тағлириға берип җайлишиду. Уларниң Шянбей теғиға ¹⁶ барғанлири шянбейлар, Уған теғиға¹⁷ берип җайлашқанлири уғанлар вә башқа түрлүк намлар билән аталған¹⁸ . Шянбей билән уғанлар әсли бир хәлқ болғанлиқтин, Хитай мәнбәлиридә уларниң тили, урпи-адәтлири охшашлиғи ейтилиду¹⁹.

Милади 91 жили Хән сулалиси нөвәттики һунларға қарши һуҗумидин кейин, Һун тәңриқути яшап турған журти (Оттура-Чин өлкиси)ни вә хәлқини ташлап қечип кетишкә маҗбур болиду. Шәнбейләр, һунларниң йәрлирини егәлләйду. У йәрдики һунларниң 100 миң кишилик күчлүк қошуни шянбейларға қошулуп, уларму шянбей дәп атилиду. Шунуңдин кейин шянбейлар қудрәтлик бир қәвмгә айлиниду²⁰. Әйнән шу шималий—түркләрдин болған шянбейләр һәқидә хитай мәнбәлиридә берилгән бир мәлуматта «Табғач» атимиси қандақ келип чиққанлиғи тоғрисида ривайәт берилгән.

«Уч падишаһлик тәзкириси»да миладий IV әсирдә шянбей қәвмидин болған Пейгу өз қәбилилирини башлап келип, һазирқи Гәнсу (Кеңсу) өлкисидики Хэши коридориға²¹ келип җайлишиду. Униң оғли төшәкниң ичида туғулиду. Шянбейләр төшәкни туғбат дегәнликтин униң эли «туғбат» намда аталганлиғи ривайәт қилиниду²². «Туғбат» этноними әслидә «такбуат» дәп тәләппуз етилған болуп, хитай тилидә таба (taba) дәп тәләппуз қилинған. Тәтқиқачиларму «Табғач» этноними, хитай мәнбәлиридә таба дәп тәләппуз қилинғанлиғини тәстиқлишиду²³.

Хитай мәнбәлиридә һазирқи Лияодуң өлкисидин чиққан шәрқийғузлар (шәрқий—түркләр)ниң Сәддий-Чин сепилиниң шималиға көчип кәлгәнлири шянбейләр дәп намлинип, уларниң Гәнсу өлкисиниң Хэши коридориға барғанлири табғач атилип, таба тәләппуз қилинғанлиғи тоғрисида мәлумат берилиду. Маһмут Қәшқирий Лияодуң өлкисини «Мачин» дәп атап, униңдин Хэши коридориғича арилиқ «Чин» («Оттура Чин») екәнлигини ейтип, уни «Тавғачлар журти» екәнлигини язиду. Шуниңдәк тавғачлар журтида яшиған башқа этник гуруһларму тавғач аталғанлиғи тоғрисида мәлумат бериду. Җумлидин у «Тавғач – түркләрниң бир бөлуги. Улар “Тавғач” журтида яшиғини үчүн, шу сөздин елинип “Тат-тавғач” дәп атилиду. “Тат” уйғур демәкдур; “тавғач” чинлиқ демәкдур»²⁴ дәп, шянбей табғачлири билән арилишип яшиған ОттураЧиндики (Сәддий-Чин сепилиниң шималидики) уйғурларму «чинлиқтавғачлар» дәп аталғанлиғи ейтилиду.

Хитай тилида таба (такбуат) дәп тәләппуз етилган Табғач аталғанлар тәрипидин Хитайниң шимали (Оттура-Чин)да ханлиқлар биридин кейин бири тәшкил тапиду. Җумлидин, миладий 386 жили таба Табағуй тәрипидин Шимали Вэй (Bei Wei – 386-534 жиллири) ханлиғиға асас селиниду. Мәзкүр Табғач ханлиғи һудудида, диңлиң²⁵ дәп намланған қаңқил (гаочэ—уйғур)лар²⁶ чоң нупусқа егә болған. Миладий IV әсирдә уларниң бир қисми шималға көчүрилгән пәйттә ханлиқ ичидә көчмәстин қалған қаңқил (уйғур)лар миллиондин көп санни тәшкил қилған²⁷. 439 жили табғач хани Тобатав тәрипидин Сәддий-Чин сепилиниң ташқирисидики йәрләрни өз қол астиға бирләштүриду ²⁸ . 499 жили Шималий Вэй хани Табақун Сәддий-Чинниң ичидики йәрләрниму егәлләп, ханлиқ пайтәхтини җәнүпдики Лояң шаһригә көчүрүп, хақанлиқ намини Хитай тилида Юан (元– Башланғуч яки Дәсләпки) дәп өзгәрткән²⁹. Шунуңдин кейин хақанлар исминиң алдиға таба (拓跋, табғач)ниң орниға юан (元) иероглифи қошулуп йезилиду. Бу вақитда Сәддий-Чинниң ичидә җәнүпдин көчуп кәлгән хән миллити вәкиллири хили көпчиликни тәшкил қилған. Һакимийәт төписидики табғач түрклири хәнләрниң отурақ деққанчилиқ қилишидин мәнпәәтдар болғанлиқитин уларниң көпләп келип җайлишишиға имканийәт яритип бәргән. Һәтта, шу дәвирдин башлап, көпчиликни тәшкил қилған хән миллитиниң тилида дөләт ишлирини елип барғанлиғи ейтилиду ³⁰.VI әсирниң биринчи йеримида табғачларниң Шималий Вэй (Bei-Wei 北魏) қағанлиғи, Шәрқий Вэй (Dong-Wei – 534-550 ж.) вә Ғәрбий Вэй (Xi-Wei – 535-556 ж.) дәп иккигә бөлүнүп кетиду. 557 жили табғач Юй Венҗиао (Yu Wenjiao) тәрипидин Ғәрбий Вэйниң орниға Җоу (周) қағанлиғи тәшкил қилиду. У «Шималий Җоу» (Bei Zhou) ханлиғи дәп аталған. 581 жили табғачлар тәрипидин тәшкил тапқан Шималий Җоу қағанлиғиниң орниға Суй (Sui 隋 ) хақанлиғи тәшкил тапиду³¹. Суй хақанлиғи (581-618) һөкүмдарлири қайси этник гуруһқа мәнсүплиги ениқ әмәс. Түрк қағани Сивархан (609-619)³² мәзкүр хақанлиқини йоқ қилиш нийитидә³³ болғанлиғиға қариғанда, униң һөкимдарлири түркий болмиған. Сивархан деһқанлар қозғулаңидин пайдилинип, Суй империяси һакимийитини қолға алмақчи болған табғач қавимига мәнсүп Ли-Юанни³⁴ қоллап-қуввәтлигән. Униң ярдимида ЛиЮан Суй хақанлиғиниң пайтәхти Чаңәнни бесип елип, 618 жили хақанлиқниң намини «Таң» («唐») дәп өзгәртиду. Табғачлар тәрипидин тәшкил тапқан мәзкүр ханлик, Хитай әдәбиятида «Таң сулалиси» (618907) дәп тилға елиниду³⁵.

Бу йәрдә табғачлар тәрипидин тәшкил тапқан хақанлиқ Хитай әдәбиятида «Таң сулалиси» дәп намлинишиму униң түркий хақанлиғидин далаләт беришини ейтип кетишгә тоғри келиду. Таң сулалисиға ниспәтән ишлитилған «Таң» (tang 唐) иероглифи, «чоң», «кәң», «бепаян», «азат», «әркин» мәнасини билдириду. Түркий тилларда «Табғач» атимиси, худди «Таң» ( 唐 ) иероглифқа охшаш «чоң», «улуғ», «бүюк» дегән мәнани бериду³⁶. Япон тилида tang иероглифи «kara» дәп тәләппуз етилиду³⁷. Япон тилидики «Таң» (唐) иероглифиға ниспәтән ишлитилидиған «Қара» (kara) сөзи, түркийлар «улуғ», «бүюк», «хәлқ» мәнасида ишлитиду ³⁸ . Демәк, «Таң» билән «Табғач» атимилири бир хил мәнадаш болуши, «Табғач хақанлиғи»ни Хитай әдәбиятида «Таң сулалиси» дәп намлашқа елип кәлгән дәп ейтиш мүмкүн.

Табғач хақанлиғи дәстләп Сәддий-Чин сепили ичида өз һакимийитини мустәһкәләш үчүн милади 626 жилниң ахирлириға қәдәр, өзигә ярдәм бәргән Көктүрк хақанлиғиға мал-дүния ва қизлирини берип, униң билән илаҗи бар яхши мунасибәттә болишқа һәрикәт қилиду³⁹. 627 жили түркий қәбилиләр оттурисида йүз бәргән түрлүк зиддийәтлар вә тәбиий апәт ақивитидә Көктүрк хақанлиғи аҗизлишиду ⁴⁰ . Униң таркибидики сир—тардуш, уйғур қәбилилири мустәқил сиясәт жүргүзүп, Таң (Табғач) ханлиғиға берип қошулуду. Уйғуларниң аһали сани 500 миңдин көп болуп, 200 миң әскирий қошуниға егә болған ⁴¹ . Табғач ханлиғиға шималдики сап түркий тиллиқ хәлқләрниң қошулиши, униң мәвқини өстүрүп, күчлүк хақанлиққа айлинишқа елип келиду. Нәтиҗидә, Табғач ханлиғи инқиразға учриған Түрк хақанлиғи зиминини сап түркий тиллиқ хәлқләр ярдимида егәллишигә башлайду. 630 жили аз санлиқ табғач қошуни, сир—тардуш қабилисиниң ярдими билән, шәрқийтүркләргә зәрбә берип ғәлибә қазиниду⁴². Бу урушда әсиргә чүшгән йүз нәччә миң түркниң ичидики әскәрликкә ярайдиғанлиридин вә табғач журти (Оттура-Чин)дики уйғур қәбилилиридин қошун тәшкил қилиниду. Милади 647 жили Таң сулалиси Кусән (Кучар) шәһригә чоң қошун билән һуҗум қилған. Урушқа җәлип қилинған қошун асасән түркий тиллиқ 13 теле қәбилиси вә 10 миң түрк атлиқлиридин ибарәт болған⁴³. 648 жили Таң қомандани түрк Асинатур 100 миң кишилик (асасән түрк вә уйғурлардин тәркиб тапқан) қошунға қоманданлиқ қилип, Кучар, Қәшқәр, Хотән ханлиқлирини бесип алиду. Табғач хақанлиғи 652 жили уйғур қоғани Баянханниң 50 миң кишилик атлиқ қошуни ярдими билән 20 миң кишилик қошунни маңдуруп, Тәңритеғиниң шималидики Бәшбалиқ шәһәрини Ғәрбий түрк қағанлиғидин тартип алиду⁴⁴. 640-650 жиллири Табғачлар (Таң сулалиси) асасий көпчиликни тәшкил қилған ашина түрклири, уйғур, қарлуқ вә сир—тардуш қәбилилири ярдимида Тәңри тағиниң җәнүбиға кирип кәлгән. Җәңдә, қоманданлиқ қилғанларму шәрқий—ғуз (кәрис) яки түркий тиллик хәлқ вәкиллири болған. Мана бу хитай әдәбиятида Таң сулалиси (Табғач империяси)ниң ғәрипкә жүриши һесаплиниду.

Уйғурлар хақанлиқ болип шәкилләнгәндин кейинму Табғач (Таң) хақанлигини қоллап-қувәтләш әнәнисини давомлаштуруду. 747-759 жиллири Уйғур қағалиғи, Таң (Табғач) хақанлигига қарши түрклар тәрипидин көтүрилгән Өңлүк вә Сөйгүм қозғулуңи⁴⁵ бастуруп берип, Таң сулалисини палакәттин сақлап қалған.

751 жили  Таң сулалиси билән әрәпләр оттуриси «Талас уруши» дәп ейтилидиған җәңдә 70 миң (Ибн әл-Әсирда 80 миңдин көп) ⁴⁶ ләшкәр қатнашқанлиғи тәхмин етилиду. Шунуңдин 20 миң нәпири табғач қошуни дәп ейтилиду⁴⁷. Әслидә, бу мәсилә үстидә җиддий тәтқиқат елип барған хитай алими Ваң Җилай бәргән мәлуматта Таң қошуни хили кам болғанлиғи көрситилиду. Униңғичә, 747 жили Тибеткә қарши әвәтилгән Гао Шйәнҗи (кәрис) башчилиғидики Таң қошуни бир түмән (10 миң) атлиқ вә пиядә әскәрдин тәшкил тапқанлиғи ейтилиду⁴⁸. Бу қошунниң урушларда камийип кәткинини вә йеңи қошун билән толтурилмиғанлиғини һесапқа алғанда, 751 жили урушқа қатнашқан 70 миңдәк қошунниң пәқәт 10 миңила табғач вә хән миллитигә мәнсүп болғанлиғи көриниду. 10 миң әскәрниң 4-5 миңи хән миллитигә мәнсүп дәп ейтқандиму, Таң сулалиси билән әрәпләр оттурисидики җәң, ТүркӘрәп уруши болғанлиғи ениқ.

Таң хақан қошунлириниң көпчилиги түркий болғанлиғидин, уларниң Ғәрипгә қилган жүрүшлири түркий хәлқларниң өз-ара урушлири һесапланған. Қошун тәркивидә хән миллитигә мәнсүп әскәрлар йоқниң орнида болған. Шуниң үчүн түркистанлиқлар хән миллити (һазирқи хәнзу) хәлқини кейинки дәвирләргичә билмигән. XI әсирдә Маһмут Қәшқирий хәнзуларни намәлум хәлқ «Йәжуж-Мәжуж» дәп атиған. Мәркәзий асиялиқлар Хәнзуларни пәқәт Моңғул империяси (1206-1368) тәшкил тепип, униң дөләт аппаратида түркистанлиқлар хизмәт қилғандин кейинла хәвәр тапқан. Бирақ улар шу пәйитдиму хән этносини яхши билмигини үчүн, Моңғул империйәсидин аввал Хитайда һөкүмранлиқ қилган шәрқий—ғуз қәвмигә мәнсүп шиянбей қитанлири (қара хитай) намида уларни «хитай», «қитай» дәп атиған.

Хуласә қилғанда, Маһмут Қашқирий асарида табғач дәп аталғанлар, узақ өтмушдә Түркистандин шәриққа көчуп, хитай мәнбәлиридә «шималий—түрк» («bei—ди») дәп тилгә елинғанларниң авлади болған. Улар ХХРниң шималидики маңғул ирқиға мәнсүп адәмләр билән арилишип, шәриққа көчкәндин кейин шәрқий—ғуз (шәрқий—түрк) дәп аталған. Милад.авв. II әсирдә һунларниң һөжумидин кейин шәрқийғузларниң шәриқдин ғәрипгә (Сәддий-Чин сепилиниң шималиға) көчкәнлири шянбей, уған, қитан (хитай) дегәнгә охшаш намлар билән хитай мәнбәлиридә тилгә елиниду. Улар ғәрипдики сап түркий тиллиқ хәлқлар билән биллә яшап, уларниң тәсиригә учирайду. Милади IV әсирдә шянбейләрниң бир бөлиги табғач (таба) дәп атилиду. Табғач аталғанлар түркий хәлққа мәнсүп болғанлиқтин Маһмут Қашқирий уларни түркий 20 ғул ана қәбилиниң бири дәп көрситиду. XI әсирдә улар түркий тилни яхши билгәнлигидин Қараханийларға түркий тилда хәт язғанлиғи ейтилиду⁴⁹. Табғач аталғанлар қандақ тилда гәпләшгәнлиги тоғрисида мәхсус тәтқиқат елип берилмиған. Уларниң тили қандақ болғанлиғини табғачларға охшаш шянбей қәбилисидин чиққан қитан (қарахитай)ларниң тили билән қияс қилиш мүмкин. Қара—хитайлар Түркистанға кәлгәндин кейин уларниң тили мәһәллий хәлқдин анчиму пәрқ қилмиғанлиғи үчүн, сап түркий тиллиқ хәлқлар тәркивидики қәбилә, уруғ намида сиңгишип китиду.

Табғач аталғанлар түркий һесапланғанлиғи үчүн уни сап түркий хақанлиқлири қоллап-қувәтлигән. Һәтта, Табғач хақанлиғи (Таң сулалиси) Сәддий-Чин сепили ичидики, көпчиликни тәшкил қилған хән миллити устидин һөкмиранлиқ қилип торған болсиму униңға ярдәм берип, бешиға чүшкән палакәтдин қутулдурған. Таң сулалисиниң ғарипгә журушлиридә қошун тәркивидә сир—тардуш, уйғур, қарлуққа охшаш сап түркий тиллиқ хәлқлар көпчиликни тәшкил қилғанлиғи үчүн, табғачлар елип барған урушлар әмәлиятда түркий ханлиқләрниң өз-ара һакимийәт үчүн күрәшлири болип һисаплиниду.

                                                        

• Маһмут Қәшқәрий. Түркий тиллар дивани, I жилд, Урумчи, 1981. – Б.38.
• «Мачин» («Маһа-Чин») дегән җай түркий хәлқләр макан тутқан, Чин дәп аталған (ғәриптә Памир, Тәңритағлиридин башлинип, шәриқтә Қарамуран (Хуаңхэ) дәрия бойлап, та Японияғичә созилған) йәрләрниң әң улуғи дегән мәнада «Улуғ-Чин» дәп намланған өлкидур. Аввал Шәрқий Түркистандики Хотән шәһәри атирапидики ханлиқ «Мачин» дәп аталған. VII әсирдә табғачлар тәрипидин тәшкил тапқан хақанлиқ әң улуғ болғанлиғидин Хитайниң шәрқий-шималидики табғачлар журти «Мачин» дәп тилға елинған. «Кейинки Җин» ( 后晋 936-946) ханлиғи дәвригә келип, хитай тилидә

«Мачин» атимиси қисқартилип Ман (Man 满) дәп йезилип, униңға өлкә сөзи, җоу (zhou

洲) қошулуп, Манҗоу (Man zhou 满洲) дәп тәләппуз қилинған. Манчҗоу атимиси кейинки дәвирләрда Манҗурия дәп, униңда яшиған этнос, манҗур дәп аталған. ³ Маһмут Қәшқәрийдә “Чин” дәп, ғәриптә Памир, Тәңритағлиридин башлинип, шәриқтә Қарамуран дәрияси бойлап, та Японияғичә болған түркий хәлқләр (хитай әдәбиятида диләр) макан тутқан земин ейтилиду [Абдухолиқ Абдурасул ўғли. Чин ва Мочин. Тошкент, 2006].

• Оттура-Чин дәп Маһмут Қәшқәрийдә Юқури-Чин билән Төвән-Чинниң оттурисидики, Дуңхуаң (Шанҗу, Дәшт-ата) шәһридин Пекин шәһригичә болған арилиқ ейтилиду [Чин ва Мочингә қараң].
• Маһмут Қәшқәрий. Түркий тиллар дивани, I жилд, Урумчи, 1981. – Б.592.
• Аблат Ходҗаев. Из истории древних тюрков (сведения древнекитайских источников).

Алматы, 2011. – С.25-39.

• Шүн (Shun – тәхминән милад.әвв. 2255-2205 ж.) қедимқи ривайәтләрдики бәш ақсақалниң (императорниң) бири һесаплиниду. У биринчи император Хуаңди (Huang di)дин 9 әвлат кейин һөкүмранлиқ қилғанлиғи ривайәт етилиду.

                                                                                                                                                                                                     

• Яо (Yao – тахминән милад.әвв. 4000-2100 ж.) Хуангдидин 5 әвлат кейин һөкүмранлиқ қилған, төртинчи император [Ғәйрәт Усман. Уйғурлар шарқтә вә ғариптә. Урумчи, 2002. – Б. 29-30].
• Йоулиң (You ling 幽陵 – йәнә бир намлиниши You zhou 幽州), һазирқи Хэбей өлкисиниң шимали, Ляониң өлкиси даирисидики қедимқи—түркләр (диләр) истиқамәт қилған 12 аймақниң бири болған [Сима Чйән. Тарихий хатириләр. Урумчи. – Б.26] ¹⁰ Сима Чйән. Тарихий хатириләр. Урумчи. – Б.19-20.
• Тағлиқ—атлиқлар (shan—rong 山戎 – тағлиқ—ривемлар) этнонимдики шан ( 山 ) иеороглифи тағни билдүрсә, ривем (rong 戎 қедимқи оқулиши «rivem») иеороглифи, атлиқлар дегән мәнада келиду. Мәзкүр этноним, ғәрбий—түрк (西狄)ларға ниспәтән ишлитилған. Улар атлиқ чарвичи түркләр болғанлиғидин «атлиқ түрикләр» дәп, тағлиқ җайларда яшиғанлиғи үчүн «тағлиқ—атлиқлар» дәп ейтилиду. Таң (Tang 唐 йәни, Tang Yao唐尧 — милад.әвв. 2357-2255) дәвридин кейин улар «Һун» дәп намланған. Милад.әвв. IV әсирдә «һун» иттипақиниң тәркибигә сиңишип кәтгәндин кейин тилға елинмайду [Сима Чйән. Тарихий хатириләр. Урумчи. – Б.30, 391].
• Бән Гу, Хәннамә. Урумчи,1994. – Б.308.
• Һу (胡) иероглифиниң қедимқи тәләппузи γu (ғу) болуп, γuz (ғуз) этнониминиң хәнзу тили транскрипцийиси болған [А.Ходҗаев. Из истории древних тюрков. Ташкент,

2010. – С. 33].

• Шәрқий ғуз (dong hu 东胡 – шәрқий турк) дәп намланған. Хитай тили тәләппузида дунгху (东胡) этнонимидики дуң (东) иеороглифи шәрқни билдириду. Ху (胡) иероглифи ғуз болса, һун этнониминиң хитайчә транскрипцияси һисаплиниду [Ходҗаев А. Из истории древних тюрков (сведения древнекитайских источников). Ташкент, 2010. – Б.20-25].
• Фан Йе, Сима Биоу. Кейинки Хәннамә. Урумчи, 1996. – Б.548.
• Шянбей теғи (Xian bei shan 鲜卑山) һазирқи Ички Моңғул Автоном Раиони Корчин оң қанат оттура Хошунниң ғарбидин 30 чақирим келидиған йәрдә [Фан Йе, Сима Биоу. Кейинки Хәннамә. Урумчи, 1996. – Б.504, 669].
• Уған теғи (Wu fan shan 乌凡山) йәнә бир атилиши (Wu huan shan 乌桓山) мәһәллий хәлқ тилида һазир Улан теғи дәп атилиду. Орни һазирқи Ички Моңғул Автоном Раиони Ару-Курчин Хошунниң шималий ғарбидә [Фан Йе, Сима Биоу. Кейинки Хәннамә. Урумчи, 1996. – Б. 667].
• Фан Йе, Сима Биоу. Кейинки Хәннамә. Урумчи, 1996. – Б.637,648.
• Чэн Шу. Үч падшаһлик тәзкириси. Урумчи, 2001. – Б.126.
• Фан Йе, Сима Биоу. Кейинки Хәннамә. Урумчи, 1996. – Б. 650.
• Хэши коридор  (Heshi  zoulang 河西走廊,  рус  адабиятида  Хэсийский  коридор) – һазирқи ХХРниң Гәнсу (Кеңсу сөзидин келип чиққан) ғариптин шәрққа созулған җай болуп, у Хуангхэ (түркий нами Қарамуран)ниң ғарип мәнасини билдириду.
• Чэн Шу. Үч падшаһлиқ тәзкириси, Урумчи. – Б. 547.
• Древнетюркский словарь. Изд. «Наука», Санкт-Петербург, 1969. – С.526.
• Түркий тиллар девани, I Җилд. – Б. 592 .
• Динглинглар тарих сәһнисида ди (tiauk 翟- турк) намида пәйда болған [А.Ходҗаев.

Из истории древних тюрков. Ташкент, 2010. – С.47]. Йәни, «динглиң» этноними кейинки дәвр хитай мәнбәлирида түрк атамисиниң тәләппуз етилишидур.

• «Қангқил» (Ўғузномада «қангқа») этноними «һарвилиқлар» дегән мәнани билдириду. Шималдики уйғур қәбилилири егиз чақлиқ һарвиларда жургәнлигидин уларға ниспәтән хитай мәнбәлирида Гаочи (gao che 高车) дегән нам ишлитилгән. Мәзкүр атама Турпан вилайити вә униң әтирапида истиқамәт қилған уйғурларға ниспәтәнму тилгә елинған

 

• Дуан Лянчин, Динглиңлар, қаңқиллар вә туралар,Урумчи, 1996, 1 Китап. – Б. 14 . ²⁸ Шималий Вэй дөлити күчәйгинидә, униң зиминиға Хуангхэ дәриясиниң қирғақлири, һазирқи Ички Моңғул Автоном Раиони вә ХХРниң Гәнсу өлкиси (Хэши коридори)ниң йәрлири киргән [Мәркизий Асия тарихиға даир мәлуматлар. Ташкәнт, 2015. – Б.8.] ²⁹ «Тарихий хатириләр» уйғурчә тарҗимасига қўшимча қилинган «Ханликлар жилномаси» [Си Мачян. Тарихий хатириләр. Урумчи. – Б. 575-576] .
• С.Г.Кляшторный. Древне-тюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии, М., 1964. – С.108.
• «Тарихий хатириләр» уйғурчә тарҗимасига қўшимча қилинган «Ханликлар жилномаси» [Си Мачян. Тарихий хатириләр. Урумчи. – Б. 575-579] .
• Сивар қоғон (shi bi 始 毕) – Бумин қоғонниң оғли Дуҗаш (Линган. Турк тарихи, Урумчи, 2002. – Б. 462 ).
• Суй ханлиғига тәһлит селип турған [Т. Алмас. Уйғурлар. Урумчи. 1989. – Б. 203204].
• Ли Юан (Li Yuan 李 渊) – салтанат номи Гао зу (Gao Zu 高 祖) 618-626 жиллири һөкмиранлиқ қилған.
• Таң сулалисиниң һөкүмдарлири табғач қәвмигә мәнсүп болғанлиғидин мәнгу ташларда Таң сулалисигә ниспәтән «Табғачлар» атамисини ишлитиду. Шуниңдәк Таң сулалисиниң һөкүмдарлири табғач қәвмигә мәнсүп түркий болғанлиқини, 843 жили 15 мартда Таң сулалисиниң 16-һөкүмдари Личанниң (李瀍 841-846) сап түркий тиллиқ Қирғиз хақанига ёзган хетида: «Қағанниң зати тўғрисида мениң билгиним, әсли биз бир уруғдан екәнмиз» дегән сөзи испатлайду [Қыргыз мамлекеттүүлүгү җөнүндө байыркы кытай тарыхый булактары (б.з.ч. III к. – б. з. IX к.). Древнекитайские источники о кыргызской государственности (III в. до н.э. – IX в. н.э.), «АРХИ». Инновациялык Борбору, Бишкек, 2003. – С.74,198]. Мәзкүр һуҗҗатдики «бир уруғдин екәнмиз» дегән ибарә, түркий тиллик қирғизлар охшаш Таң хақаниниң ханлириму түркий қәбилидин келип чиққанлиғини көрситиду.
• А.Абдурасул ўғли. Тавғач атамаси таһлили //Мәркизий Осиёда анъанавий ва замонавий этномаданият җараёнлар. «Карим Шониёзов ўқишлири «туркумидаги халқаро илмий анҗуман материаллари, 1 қисим, Тошкент, 2005. – Б. 147-156.
• Японо-русский иероглифический словарь. 1941. – С.98 .
• Древнетюркский словарь. – С. 423-424. Қора «улуғ», «чоң» мәнада кәлгәнлиги сәвәвидин түркийлар (қазақлар) аилини тәминлигүчи әң улуғ адәмни «өйниң қариси» дәп ейтишқан. Қәдимдаә улуғлаш мәқситида киши исимлирниң алдиға «қара» сүпити қошулған. Мәсилән, Қарабағиш, Қарабута, Қаратегин, Қаратамур (Қаратемур), Қаратуйин дегән киши атлири болған. [Қедимқи уйғур тили луғити 1980, Урумчи. – Б.288]. Қарабатур дәп, түркий хәлқлар улуғ батур яки қоманданни атиған.
• Лин Гән. Түрк тарихи. Урумчи, 2002. – Б. 160-161.
• Турғун Алмас. Уйғурлар. – Б. 206 .
• Яң Шеңмин. Уйғурлар. (тарҗимон Имин Ахмиди). Урумчи, 1998. – Б. 78-79.
• Ваң Жилай. Оттура Асия тарихи. 1 китап. – Б. 311-312.
• Оуяң Шю. Йеңи Таңнамә. Урумчи, 2010. – Б.266.
• Турғун Алмас. Уйғурлар. Урумчи. 1989. – Б. 225-226.
• Хитай мәнбәлиридә Анлушән исяни дәп ейтилиду.

 

                                                                                                                                                                                                    

• Ибн әл-Әсир. «Әл-камил фи-т-тарих». ӨзПА ШИ, №825. – Б. 569.
• Ваң Жиләй. Оттура Асия тарихи. 1 китап. – Б. 427 .
• Шу китап. – Б. 422 .
• Түркий тиллар девани, I Җилд. – Б. 39.