tartariyedin xewer

«Татарийәдин хәвәр – Пекиндин Кәшмиргә сәпәр» намлиқ китап һәққидә

© https://www.akademiye.org/ug/?p=6235

Әзиз Әйса Әлкүн

“Өз тарихини йахши билмигәнләр шу тарихий кәчмишлирини йәнә тәкрарлииши мумкин” – Edmund Burke

Аптор Peter Fleming һәққидә:

“Татарийәдин хәвәр – пекиндин кәшмиргә сәпәр” (News from Tartary: A Journey from Peking to Kashmir) намлиқ бу сайаһәт китабиниң аптори Peter Fleming бүйүк биртанийиниң 1930- йиллиридики атақлиқ тәвәккүл сайаһәт йазғучиси болуп, униң “Биразилийәгә тәвәккүлчилик” (Brazilian Adventure) намлиқ сайаһәт китаби 1933- йили нәшр қилиниши билән китабханларға тонулған. “Тартарийәдин хәвәр – Пекиндин Кәшмиргә сәпәр’ намлиқ бу китаб 1936- йили бүйүк биртанийиниң оксфорд адән нәшрийатида (Alden Press) нәшр қилинған. Китабниң аптори Peter Fleming әнглийәниң оксфорд шәһиригә йеқин Wallingford йезисида 1907 – йили 31- май шотландийилик бай банкир Valentine Fleming (винстин черчел Winston Churchill ниң йеқин дости) аилисидә туғулған. Peter Fleming ниң иниси Ian Fleming биртанийә истихбарат идарисиниң җасуслуқ һәрикәтлири тәсвирләнгән “James Bond” һекайисини 1953- йили йезип нам қазанған. Peter Fleming оксфорд университетиниң енглиз тил – әдәбийат кәспини әла нәтиҗә билән пүттүргәндин кейин 1935- йили атақлиқ артис Celia Johnson билән той қилған вә уч пәрзәнтлик болған. Peter Fleming 1971 – йили 18- авғуст йүрәк кесили билән шотландийиниң Argyll шәһиридә вапат болған……

Китаб һәққидә :

 

“Тартарийәдин хәвәр – Пекиндин Кәшмиргә сәпәр” намлиқ бу сайаһәт китаби 384 бәт болуп, китабта 1934 – йили Peter Fleming ниң  лондондин москваға андин москвадин кавказға келип, касипи деңизидин өтүп, сәмәрқәнт, ташкәнт шәһәрлири арқилиқ “түрк – сиберийә” пойизи билән, кейин “тиранс-сиберийә” пойизи арқилиқ пекингә (һазирқи бейҗиң шәһири) йитип кәлиду. Кейин 1935- йили 2- айниң 16- күни пекиндин кәшмиргә сәпәргә атлиниду. У сәпиридә пекиндин пойиз билән шиәнгә келип андин йүк аптомобили билән ләнҗуға келиду. Ләнҗудин қотаз, ат, ешәк, төгә ишқилип мумкин болған түрлүк қатнаш васитилири билән көкнур (чиңхәй) чайдам ойманлиқини кәсип өтүп, алтун тағниң шимали етәклирини бойлап ғәрбкә қарап меңип ғаз көл, тейҗинар, иссиқ пахта, кона маңнай, төмүрлүк (һазир бу йәрләр чиңхәй өлкисигә тәвә) қатарлиқ йеза- базарларни кезип, һазирқи уйғур аптоном райониниң чақилиқ наһийә тәвәсигә кирип йетимбулақ, йилвачимән қатарлиқ йеза базарларни арқилиқ чәрчән базириға келиду. Кейин сәпирини давам қилип, нийә, керийә, хотән, гума, қағилиқ, йаркән қатарлиқ йуртларни айлинип қәшқәргә келиду. Қәшқәрдин йеңисар, ташқорған арқилиқ кәшмиргә қарап йолға чиқип гилгиттин (һазирқи пакистанниң бир шәһири) өтүп әйни вақиттики бүйүк биртанийә мустәмликисидики һиндистанниң шималидики кәшмир өлкисиниң мәркизи сринагар шәһиригә 1935- йили 12 – сентәбир йетип келиду. Демәк  аптор Peter Fleming өзиниң бу сәпәр җәрйанида көргән, билгәнлирини әтраплиқ байан қилған болуп, униң әйни вақиттики бу тәвәккүлчилик сәпири дәл ички җуңго турақсиз сийасий килиматқа йүзләнгән, гоминдаң армийиси 36- девизийисиниң туңган қомандани ма җоңйиң исйан көтүрүп шинҗаңға бастуруп кәлгәндин кейинки уйғур елидә йүз бериватқан мурәккәп сийаси вәзийәткә “туңган йеғилиқи” қошулуп, уйғур елиниң көплигән шәһәр – базарлирини уруш апәтлири қаплиған, уйғурларниң шу вақиттики бешидин өткүзгән қанлиқ сийасий вә иҗтимаий һайати билән советлар иттипақи вә бүйүк биртанийә билән шеңсәй, гоминдаң һөкүмәтлири оттурисидики дипломатик сийасий ойунлар йәни “бүйүк шаһмат тахтиси” ойуниниң әң ахирқи басқучлири арқа көрүнүш қилинип образлиқ байан қилиду.  Ма җоңйиң әскәрлири 1934- йили апирелда қәшқәр шәһирини пүтүнләй истила қилип, қәшқәрдә қурулған “шәрқий түркистан ислам җумһурийити” ағдуруп узақ өтмәй совет вә шеңсәй әскәрлириниң зәрбиси билән давамлиқ җәнубқа қарап қечип хотән районини игиләйду.

Ма җоңйиң орун басар қомандани ма хусәнни 10 миң кишлик туңган әскәрлири билән хотәнни ишғал қилип турушқа қалдуруп өзи бир қисим әскәрлири билән совет иттипақи территорийисигә қечип кетиду. Милитарист ма хусәнниң туңган әскәрлири 1935- йилиниң башлирида  “чақилиқ қозғилиңи”  бастуруп, қозғилаңчилар башлиқи вә униң аилә тавабатлирини гөрүгә елип хотәнгә елип кетип, 100 дин артуқ уйғур қозғулаңчиларға өлүм җазаси берип сазайи қилиш билән пүтүн хотән районлирини ишғал қилип ”туңганистан“ дөлитини қуруду. Мәзкур китап аптори Peter Fleming дәл мушу боран – чапқунлуқ озгурушләр,  қанлиқ вәқәләр йүз бериватқан вақитта кәшмиргә йол алған сәпәри йолида чақилиққа келиду. Кейин аптор китабида туңган ма хусәнниң әскәрлири ишғал қилған бу хотән дийари земинни “туңганистан җумһурийити” дәп атайду.

Китабниң тарихий қиммити

Демәк манҗу – чиң империйисиниң генерали зо зуңтаң уйғур елиниң қәдимий шәһири қәшқәрдә қуруған вә 10 йил һөкүм сүргән “йақупбәг” бәдөләт һакимийитини мәғлуп қилип, бу әлгә зо зуңтуңниң тәлипи билән манҗу – чиң имперйиси мәркизи һөкүмити 1884- йили тунҗи қетим “шинҗаң” дәп нам бериши билән бу әл рәсмий манҗу – чиң империйисиниң қармиқидики бир өлкиси болғандин тартип әсирләп бу әлдә давам қилған урушлар бир мәһәл пәскойға чүшиду. Әмма 1911-йили манҗу – чиң империйисиниң ички өлкилиридә йүз бәргән хән миллитиниң миллий мустаққиллиқ, ойғиниш һәрикити йәни шинхәй инқилаби билән пүтүн манҗу – чиң имперйиси һакимийити ағдурулуп 1912- йили орниған “җуңхуа  респобликиси” (中华民国) қурулғандин кейин манҗу – чиң империйисиниң шинҗаңдики башқурғучиси йуән дахуа ичкири өлкигә қечип кетип, униға униң орун басари йаң зеңшинниң олтуриши билән бу әл йеңи замандики хән миллийтарист бандитлардин тәшкилләнгән һакимийитиниң башқурушиға чүшиду һәм шуниңдин башла уруш- йеғилиқлар бу әлдә йәнә үзүлмәй давам қилиду.

Аптор Peter Fleming “Тартарийәдин хәвәр – Пекиндин Кәшмиргә сәпәр” намлиқ бу китапқа немә үчүн «тартарийә» аталғусини қолланғанлиғи һәққидә китапниң кириш сөз қисмида төвәндикидәк изаһат бериду:

«“тартарийә” дегән бу сөз бир җуғрапийилик аталғу болупла қалмастин худди биз қарақойуқ “христиан дунйаси” дәп атиғининимиздәк кәң қоллинидиған бир исимдур. Тартарийә татарларниң асийадин йавропаға көчүп кәлгән йәрләрни көрситиду. Татарларниң түрлири коп болуп тарихтики бир заманларда улар сәддичин сепилиниң шималидики тупрақлардин тартип каспий деңизидин корийәгичә болған кәң земинларни башқурған хәлқләрдур. Бирақ бүгүнки кундә бу “тартарийә” аталғуси әтрапимизни егиз тағлар қоршап тәбиий чегра пәйда қилип турған вә биз сәпәр қилмақчи болған синкаң (шинҗаң) үчүнла қоллинилиду. »

Гәрчә рәсмий йаки ғәйрий рәсмий йазма мәнбәләргә тайинип йаки шаһитларниң ейтқанлири бойичә тарихчилар бәс – бәс билән өткәнки әсирниң алдинқи йеримидики уйғур елиниң тарихи һәққидә нурғун тәтқиқатлар елип барған болсиму әмма йетәрлик болмай йаки тарихий чинлиқ толуқ әкис әттурулмәй кәлгән иди. Сизгә тонуштуруливатқан Peter Fleming “Тартарийәдин хәвәр – Пекиндин Кәшмиргә сәпәр” намлиқ бу китаби дәл шу кәмлик бошлуқини толдурушта ишәнчилик вә әһмийәтлик болған тарихий мәнбәләр билән тәминләйду. Мәзкур китаб алаһазәл мундин 80 йил өткәнки бүгүнки күндә тарихшунаслиримиз вә өз тарихимизни өгинишкә қизиққучи йашлиримиз үчүн әһмийити зор болған мәнбә болуп һесаблиниду чүнки китабниң аптор дәл шу вәқәләр йүз бәргән вақитта, өз пути билән шу земинда дәссәп меңип,  йүз бәргән  вәқәләрни оз көзи билән көрүп, вәқә шаһитлири билән көрүшүп, чинлиқ асасида йезип чиққан 1934 вә 1935- йиллиридики уйғур елиниң сийасий вә иҗтимаий һайатини әйни чинлиқи асасида байан қилған бир  сайаһәт хатирисидур.

Бу китабниң уйғурларға аит қисмлири тәрҗимә қилиниду

Демәк өз тарихимизни охшимиған мәнбәләрдин пайдилинип билишимиз биз үчүн бүгүнки күндә пайдилиқтур. тарихчилиримизниң, маарипчилиримизниң болупму билимхумар йахшлиримизниң уйғур йеқинқи заман тарихи билимлирини өгиниш еһтийаҗини чиқиш қилип Peter Fleming ниң “Тартарийәдин хәвәр – Пекиндин Кәшмиргә сәпәр” намлиқ ушбу китабиниң уйғурларға аит бир қанчә баблирини мундин вақит имканийитимниң йар беришичә уйғур тилиға тәрҗимә қилип, кәң оқурмәнләрниң оқушиға тәқдим қилмақчимән. Бу тәрҗимә әсәрни йақтуруп оқушуңларни вә қиммәтлик тәләп – пикриңларни берип турушуңларни омут қилмән.

Татарийәдин хәвәр – пекиндин кәшмиргә сәпәр  (1)

“татарийәдин хәвәр – пекиндин кәшмиргә сәпәр” (News from Tartary: A Journey from Peking to Kashmir)

Кириш сөз

Бу китабниң кириш сөз қисми үчүн йезилидиған гәпләр анчә коп болмиса керәк. Әмма шуни қәтий қилип ейталаймәнки бу китаб җуңгониң пекиндин қоруқлуқ йоли арқилиқ 7 ай вақит ичидә 3500 мил йол меңип һиндистанниң кәшмиргә йитип бериш йолидики мувәппәқийәтлик болған бир  сәпәр җәрйани байан қилиниду

Бәлким биз сәпимиздә бесип өткән бу йәрләр қандақтур бир бағлинишлар арқилиқ бир қисим кишиләргә тонушлуқ булиши вәйаки мениң бу сәпиримдә байан қилған тәсвирлирим билән уларниң каллисида бар болған бу йәрләр тоғрисидики чүшәнчисидин пәрқлиқ һалда  башқичә тәсвирләнгән бөлиши мумкин. Бу йәрләр узун йиллардин буйан сиртқа наһайити аз тонулған,  заманимизниң хәритилиригә йаки ундақ йаки мундақ хата аталғулар билән биз кәзгән бу йәрләр толуқ көрситилип берәлмигән иди……..

Бу китабниң исмидила бир мәқсәт ишрәт қилинған йәни бу сәпәрдики асаслиқ мәқситимиз бу йилларда синкаң йаки җуңго түркистанида зади немә ишларниң йүз бериватқанлиқини билиш иди (бу сәпәр бизниң өз мәйлимизчә болған әмәс бәлки  бизниң хизмитимиз иди). Алдинқи қетим йәни 8 йил илгири бир сайаһәтчи мушу йолни әйнән бесип пекиндин йолға чиқип җаһанниң чети болған вә даим қалаймиқанчилиқ йүз берип туридиған бу өлкини кезип һиндистанға барған. Бу йәрләрдә пат- патла ички урушлар партлат туратти вә бир мәзгилләрдин кейин бу уруш отлири өзлүкидин өчәтти (әлвәттә биз шундақ болушини тиләйттуқ). Бу ай бу күнләрдә земини фирансийә билән тәң келидиған бу өлкини аталмиш чәтәл күчлириниң игиливалғанлиқи тоғрисидики сөз – чөчәкләр тарқилип йүрәтти әмма һеч ким бу йәрләрни елиш үчүн кирәлмигән йаки чиқип кетәлмигән. (11- бәт).

Әгәр сиз 1935- йилидики синкаңниң бу мурәккәп сийасий вәзийитини бу йәрләрниң тәбиий бар болған мүшкүл тәбиәт муһити билән орун алмаштуруп тәсәввур қилсиңиз, бу худди үстигә чиқиш мумкин әмәс дегән бир көк лента ләпилдәп турған чомулаңма чоқисиға охшайтти. (11- 12-бәтләр)

1935- йилидики синкаңниң вәзийити алаһидә иди. Бу йәрләрни кезип сәпәр қилиш имканийити наһайити қийин болувататти. Әң аддийси сийасий мәқсәтләр билән сәпәр қилишқа йол қоймайла қалмастин җуғрапийилик қидирип тәкшүрүшкиму йол қоймайвататти. Бу өлкиниң вәзийити ташқи дунйаға шу қәдәр натонуш болуп викторийә дәвридики африқаниң әң қараңғу, иптидаий болуң пушқақлиридәк қараңғу иди……  (12- бәт)

Петир Флемиң  (Peter Fleming)

Лондон, май, 1936- йили

Әскәртиш

Тартарийә дегән бу сөз бир җуғрапийилик аталғу болупла қалмастин худди биз қара-қойуқ христиан дунйаси дәп атиғинимизға охшаш кәң қоллинидиған бир исимдур. Тартарийә татарларниң асийадин йавропаға көчүп кәлгән йәрлирини көрситиду. Татарларниң түрлири коп болуп тарихтики бир заманларда улар сәддичин сепилиниң шималидики тупрақлардин тартип касипи деңизидин корийәгичә болған кәң земинларни башқурған хәлқләрдур. Бирақ бүгүнки күндә бу “тартарийә” аталғуси әтрапимизни егиз тағлар билән қоршап тәбиий чегра пәйда қилип турған вә биз сәпәр қилмақчи болған синкаң (шинҗаң) йаки җуңго түркистани үчүнла қоллинилиду.  (14- бәт)

Нөл саәт

Көпинчә һалда сәпәрниң башлиниши ахирлишишиға охшаш туйуқсиз болмайду. Сәпәрни ениқ башлиниш нуқтисидин башлаштин бурун әлвәттә нурғунлиған тәййарлиқларни қилишқа тоғра келиду, хусусән мән бу ишларға бипәрвалиқ қилалмаймән, әлвәттә.

Мән 1935- йили 16- феврал күниниң кәчқурунлуқи пекиндин хәнкуға қарап маңған пойиз вагони ичидә олтуруп кәчлик тамиқимни йемәктимән. Биз хебийни кесип өтүп өтүп җәнуб тәрәпкә қарап меңип кетип бармиз әмма пойизниң сүрити бәк аста иди. Деризә сиртида җилвилиниватқан кәчқурунниң сарғуч қуйаш нури йирақтин көрүнүватқан едирлиқларғичә сүзүлүп, кичик – кичик етизлиқлар үстигә сепилмәктә. Гәрчә ақ қалдурулған етизлар пайансиз, дәл – дәрәхләр йопурмақсиз болсиму әмдила бих суруп чиқишқа башлиған йешил от- чөпләр көзгә челиқип туратти. Бу йәрләрдә қар-музлар көрүнмәйтти…. (17-бәт)

Бүгүн 1935- йили 27-феврал, шиәндин ланҗуға келишимиз учун 8 күн кетипту. (60-бәт)

Қолға елиниш

Бйурократлиқ дунйаниң һәммә йеридә бар иш, бу бәлким иш беҗиргәндә немә қилишини билмәсликтин келип чиққан, күлкилик болмиған бир хизмәт усули болса керәк. Улар үчүн нормалсиз көрүнгән паспортимизни, хатирә дәптәрлиримизни көрүп бизни коп аварә қилишти. Шуңа мән биз ләнҗуға кәлгәндин кейинки бир қанчә саәтләп учурған аваричиликлиримизни тәпсилий байан қилишимниң зөрүрийити йоқ. (шундақ қилиқ улар бизни наһайити тәстә еһтийат билән, мурәккәп җәдвәлләрни толдуруп  тизимға алди). Биз өзимизни тар кочиларда алтә қораллиқ әскәрләрниң йаллиши билән җуңго ички қуруқлуқи миссионерлар идарисигә қарап меңип кетиватқинимизни билгән вақтимизда алмиму бурун кәч кирип кәткән иди.

Биртанийиниң җуңго қуруқлуқида турушлуқ миссионерлар орниниң секретари кәәбле әпәнди хели бурунла бизниң из дерикимизни қилған вә бизни күтүвалидиғанлиқини билдүргән иди. Шундақ қилип биз униң һәшәмәтлик дипломатийә сарийиға йетип кәлдуқ вә әскәрләрниң йанлиримизни тәкшүрүшидин өтүп ичигә кирдуқ.

“бу ишлардин терикип кәтмәң” деди у. “силәр таза вәзийәтниң начар вақтида келип қапсиләр. Чәтәлликләрниң нәзиридә бу йәр һәрбий һаләт йүргүзүватқан вәзийәткә охшайду.”

“-әмма улар немә издәватиду?”

“-коммунистлар тәшвиқатини издәватиду. Улар сизни болшевикләрниң ишпийони дәп ойлап қапту. Қайси бир күни улар бир адәмни тутувалди, шуниңдин кейин бу йәрдики барлиқ чәтәлликләрдин гуманлинидиған болушти болупму руслардин” деди у смигуновс қа қарап туруп. (61- бәт)

Кәчлик тамақ вақтида биз вәзийәт тоғрисида муназирә қилиштуқ. Бу өлкиниң җәнуби сичүәндики қизил армийә әскәрлири тәрипидин һәр вақит еғир тәһдит селип туратти. Ғәрбий шимал болса советиниң күчлүк тәсири астида иди. Йүзәки нәзәрийиви уқум бойичә қариғанда бизниң әмәлгә ашурмақчи болған әндизимиз бойичә әмәс, гәрчә пекин даирилири инкар қилип келиватқан болсиму бүгүнки күндә марксизмчилар үчүн җәннәткә охшап кетиватқан җуңго түркистаниға коммунист күчлири йиғиливататти. Йеқиндин буйан ләнҗуда бир қанчә гуманлиқ шәхсләр қолға елинған. (уларниң бири болса қолға елинған шаңхәйдин кәлгән рәсмий совет ишпийони иди. Гәрчә у – фең фамилилик христиан миссионер билән алақидә болуп ишларни арилаштуруп қалаймиқан қиливәткәндәк көрүнгән болсиму). Уч айниң алдида нәнҗиң мәркизи һөкүмити кәнсу (кәң су = гәнсу), көк нур (чиң хәй), ниңшиа қатарлиқ өлкилик һөкүмәтләрниң башлиқлириға телеграмма йоллап,  чәтәлликләрниң ғәрбий шималға өтүшигә йол қоймаслиқни тәләп қилған икән. Йеқинда һөрмәткә сазавәр, башқиларға зийан -зәхмәт йәткүзмәйдиған икки полшалиқ вә бир қанчә ақ оруслар ләнҗуға йетип келиши билән тәңла қолға елинип, деңиз бойлиридики өлкиләргә қайтуруветилгән икән. қариғанда һазирқи вәзийәт биз үчүн наһайити бәк йамандәк көрүниду. (62-бәт)

Ләнҗуниң кочилири романтик көрүнәтти. Путлири боғулған чоканлар кочиларда йамғурдин кейин пәйда болған көлчәклирини наз билән атлап меңишатти. Уларниң башлириға артивалған йипәк лентилири худди қоңғузларниң башлиридики парқирақ мүңгүзини әскә салатти. Мән шиәндә йаки бу йәрдә көргән мусулманлар пәрқлиқ көрүнәтти. Уларниң чирай шәкли башқичә иди. Уларниң йүзи қарамтул, қорқунчлуқ, көрүнүши худди қарчиғиға охшайтти. Көпинчиси сәллә йаки баш кийими кийәтти. Гәрчә уларниң нопуси 10 % ни игилисиму көзгә хели челиқатти. Сиз бәзидә кочиларда моңғуллардин көрә арийанларниң чирай шәклигә бәкрәк охшап кетидиған, бурутлуқ, путиға қончлуқ өтүк, учисиға узун тон чапан кийгән, бәлким сиз уларни кавказийәдин кәлгәнләрмиду дәп ойлап қалидиған синкиаңдин кәлгән түркләрни учуртисиз. Җуңгода наһайити аз бир қисим адәмләрла йавропа кийим- кечиклирини кийиду. Бу йәрләрдиму аз-тола оттура асийа базарлириға охшишипрақ кетидиған базарларни көрәләйсиз. (63-бәт)

Биз шаһзадә дзун билән сәпәр қиливатқинимизға 7 күн болди. Биз униң билән биллә сәпәр қилишни башлиған 1- апрел күни көк нор колиниң қарисини көргән идуқ. Биз бу көлниң җәнуби қирғақлирини бойлап үч күн йүрүш қилдуқ. (130-бәт)

Шундақ қилип биз миң бир мушәққәтләрдә 16- апрел таң сүзүлүштин бурун төт төгә вә алиниң адәмниң көңлини йерим қилидиған бичарә ети билән чайдам ойманлиқиға йетип кәлдуқ. (142-бәт)

Ғайиб болған шәһәр

Бу көз алдимизда бир ғайиб болған шәһәр харабиси туратти. Биз христиан фәвсет қаидиси бойичә аввал дуа қилдуқ. әмәлийәттә бу шәһәр йоқалмиған иди һәм мән бу шәһәрниң йоқалғанлиқиниму җәзимләштурәлмәйтим. Мән чайдамдин өтүватқан бир қанчә карванлардин сорапму бу шәһәр харабилики тоғрисида һеч қандақ мәлумат алалмидим. Бу шәһәр харабилики икки чоқчийип көрүнүп туған қорғандин тәркиб тапқан болуп, бизниң чедиримизниң шимал тәрипидә бир мил йирақта көрүнүп туратти. Бу йәрдә кәңирлики 300 квадрат метир даиридики, егизлики 10 метир, қелинлиқи 3метирчә келидиған бир сепил бар иди. Биз бу шәһәр харабиликлириниң тарихи тоғрисида хәнләрдин, моңғуллардин сорап көргән болсақму учурға еришәлмидуқ. Бу шәһәр харабиликлири җуңго қурулуш услубиғиму охшап кетәтти йаки һеч қандақ бир қурулуш осулублириғиму охшимайтти. Биз туруватқан мушу йәрниң ғәрб тәрипидә 11 -12 кило метир йирақлиқтин йасалған вақти бу шәһәр харабиликлири билән охшаш болған, қурулуш услубидин ениқки түркиләр тәрипидин йасалғанлиқи көрүнүп туридиған  бир мазарлиқни байқидуқ. (152-бәт)

Биз 27-апрел әтигәндә тохте дәп атилидиған бир кичик ериқ бойида қурған чедиримиздин моңғулларниң ибадәт қилған авази билән ойғандуқ. (160- бәт)

Биз йүк машинини 20- әсир билән биллә ләнҗуда арқимизда ташлап қойдуқ. Мана бизниң сәпиримиз һазир наһайитиму зор мүшкүлатларға дуч келивататти йәни заманда җаһанни бойсундурғучи искәндәрни йаки чиңгизханни әскәрлири билән ат улақларниң йетишмәслики, су вә от-чөпләрниң кәмлики түпәйлидин еғир талапәтләргә йолуқтурғанға охшаш. Биз һазир марко полониң әйни вақитта йипәк йоллириниң җәнуби бөликини кесип өткән, егиз тағларни бойлап сәпәр қилғиниға охшаш алдимизға илгириләп кетип баримиз. (167-бәт)

Йахши һәмраһ

Бу өтүватқан һайатниң ритимида мән үчүн алаһидә болған бир иш сәпәр давамида мениң сәпәрдишим кини (айал) билән чиқишип өтүп йахши сәпәрдаш болғанлиқимдур.  Биз биллә сәпәр қиливатқили уч ай болуп ашти. Бу сәпәр йәнә төт ай дава қилидиғандәк туриду. Бу сәпәр давамида шәрт – шараит  түпәйли биз – биримизгә наһайити йеқин йетип қопуп йашиғанлиқимиз үчүн бәзидә өзимизни раһәтсиз һес қилаттуқ. Бәзидә бир биримизгә еһтийат билән муамилә қилаттуқ. Йәни бир “қум арилидики һекайә”  гә охшаш бир – бирлиримизни йахши көрүшүп, муһәббәт қайнамлириға ғәрқ болған йаки инсанниң тәбиий хусусийити бойичә биз  бир – бирлиримиздин терикип сараң болуп кәткән болсақ болатти әмма биз охшашла оттуримизда ениқ арилиқ сақлап мундақ хиҗаләттә қалидиған ишлардин өзимизни сақлап кәлдуқ. (167- 168- бәтләр)

Сәпәр давамида адәттә мән қилидиған ишлар:

– барлиқ ов овлаш (оқ етиш)

– барлиқ еғир ишлар

– кишиләр билән муамилә қилиш

– зөрүр болмиған сәпәр алдирақсанлиқи

– барлиқ хәнчә, кейинчә түрки тилида сөзлишиш

Кини ниң қилидиған ишлар:

– барлиқ тамақ етиш ишлири

– барлиқ кир – қат йуйуш ишлири

– барлиқ сақлиқ вә һайванларға қараш қатарлиқ теббий ишлар

– барлиқ зөрүр болған достанә муамилиләрни қилиш;

– барлиқ русчә сөзләш

(169 бәт)

Қариғуларчә сәпәр қилиш

Биз тейҗинарға йеқинлашқансери шуни ениқ һес қилдуқки өзимизни толуқ сәпләп, күчләндүрмәй туруп давамлиқ ғәрбкә қарап илгирлийәлмигидәкмиз. Сәпәр йардәмчимиз алий биздин айрилди. Һазир бизгә лазим болғини биз ишәнч қилалайдиған, бизгә йардәмдә болалайдиған лу хуапудәк йахши ана керәк иди. Болупму һазир бизгә һәммидин муһим болғини сәпәр йолимиз вә җәнубий синкаң вәзийити һәққидә мәлуматқа еришиш иди.

Мән тәхмин һалда болсиму сәпиримиз давамида бизниң дуч келидиған муһим әһвалларни қийас қилишим керәк иди. Бу чайдам йоли бизни деңиз йүзидин 5 километир егизликтики алтун тағ өткили арқилиқ тәклимаканниң җәнубидики бостанлиқларға елип баратти. Биз пекиндики вақтимиздила маҗоң йиң қоманданлиқидики туңган қозғилаңчи әскәрлириниң совет армийиси вә айропиланлири тәрипидин зәрбә берилип үрүмчидин чекиндүрүлгәнлики, кейин уларниң бу бостанлиқларни игилигәнлики тоғрисидики хәвәрләр тарқилип йүрәтти. Әгәр бизниң қийасимиз хата болмиған болса, шуни җәзмләштүрәләймизки бу туңганлар совет иттипақиға дүшмән иди, йәнә асасән совет тәрипидин башқурулуватқан үрүмчи һөкүмитигиму дүшмән иди. Әлвәттә (туңганларниң) нәнҗиң һөкүмитигә қарита бу хил дүшмәнлики йаки пәрва қилмаслиқи бизни бу өлкиниң паспорти йоқ дәп арқимизға қайтуралмайтти йаки қолға алалмайтти (үрүмчидә туридиған бир қанчә чәтәл пуқралири қолға елинипту).

Қени, биз җүрәтлик болуп бу синкаң өлкисидә немә ишларниң болуватқанлиқини ташқи дунйаға хәвәр қилайли. Биз йәниму илгириләп тәсәввур қилсақ (москва тәрәпниң ейтқанлириға асаслансақ) туңганлар биртанийә һиндистанидин қорал – йарақларға еришиш истәклиридә т.и.лавренс билән икки қетим алаһидә хизмәт алақиси елип барған. биртанийә вәкилиниң (туңганлар билән) бир қетимлиқ учришиши ениқки асаслиқи совет күчлири арқа терәк болуватқан үрүмчидики һөкүмитини инавәтсизләштуруш мәқсәт қилинған иди. Мушу әһвалларни нәзәргә алсақ, әлвәттә туңганларниң бизгә тутидиған муамилиси бизниң сәпиримиз үчүн интайин муһим иди.

Бизниң бу ишлар тоғрисида сөзләшмәкчи болғинимиз бу қетимқи сәпиримиз үчүн наһайити орунлуқ болған, алдидин орунлаштурулған вә кишини һайаҗанландуридиған бир пилан иди. Мана һазир биз үчүн мушу пиланлиримизни әмәлгә ашуралаймизму – йоқ, синақ қилип бақидиған вақит йеқинлап келивататти.  Шундақтиму биз бу пиланлиримизниң әмәлгә ешиши үчүн хели үмидлик идуқ. Бирмәһәл оттура асийаға боран қушидәк учуп кәлгән кәлгән бу туңган әскәрлири толиму вәһший, рәһимсиз қарақчилар иди. Биз бу туңганларниң йеқинда чәтәлликләргә қандақ муамилә қилғанлиқи тоғрисида биртанийиниң қәшқәрдә турушлуқ әлчиханисидин аңлиған идуқ. Хәвәрдә ейтилишичә туңган әскәрлири биртанийиниң қәшқәрдә турушлуқ әлчиханиси башлиқиниң айалиға қаритип оқ етип уни зәхмиләндургәнлики, бирқанчә миссийонерларни (христиан дин тарқатқучилар -т) қолға алғанлиқи, свин һидинниң қидирип тәкшүрүш елип бериватқан йүк машинисини вақитлиқ тутуп турған. Бу болған ишларни нәзәргә алсақ улар хелила тәкәллупсиздәк көрүниду.

Улар (туңганлар) һазирму җәнубтики бостанлиқлардиму? Йаки улар үрүмчи билән уруш қиливатамду? Биз шиәндә аңлиған хотәндә пат йеқинда йүз беридиған қозғилаңниң нәтиҗиси қандақ болди? Йуқиридики вә башқа мунасивәтлик соалларға биз җиддий җаваб тепишимиз керәк иди гәрчә бу йәрдә бизниң һайат бихәтәрликимиз үчүн аз тола хәтәрләр көрүнүп турған болсиму.

Бу соаллиримиз үчүн аввал биз тейҗинарда җаваб тепишни омут қилдуқ. Буниң үчүн бизгә икки мумкин болған мәнбә бар иди, әң кәм болғандиму бир мәнбә ишәнчлик иди. Смигуновсниң бизгә ейтишичә һәр йили бир қанчә түрки содигәрләр  җәнубий бостанлиқ йоллири арқилиқ тәиҗинар (көк норда -т) ға келәрмиш. Бәлким биз улардин һеч болмиса йүзәки һалда у йәрләрдә немә ишларниң болуватқанлиқини биләлишимиз мумкин.  (171- 172- бәтләр)

Шундақ қилип ахирда биз 4 понд стерлиң қиммитигә баравәр болған баһа билән униңдин йахши бир төгини сетивалдуқ. кейин униңдин йәнә моңғул –  хән осулубида йасалған, йерим сақлинип қалған йандуқ дегән қәләдә уч төгә сетивалдуқ.

(180-бәт)

Бүгүн 15- май күни болуп, бизниң һиндистанға қарап башлиған бу сәпәргә йолға чиққинимизға дәл уч ай болған иди.  (181- бәт)

Боран көл җилғисида

Томуз иссиқ, тип- тинч бир күн, қуйаш нури төкүлгән вақитта қалған нур излири йәр йүзини беғишлап худди көз алдимизда лиғирлап еқиватқан суға охшаш бир мәнзириләрни пәйда қилатти. Бизниң 4 төгидин, икки қулун вә 3 адәмдин тәркиб тапқан бу кичик карванимиз қучақлири бошлуққа толған бу тағ етәклиридә алдиға қарап өмилимәктә. Бу йәрдә бир ғериблиққа чөмгән қақас чөллүк болуп йә бирәр таш, йә от-чөп, ишқилип һеч нәрсә көрүнмәйтти. (185- бәт)

Шивирғанлиқ қар тохтиған болсиму әмма давамлиқ чиқиватқан шамал бизни арқимизға иттирип, йүз – көзлиримизгә қум тиқип, бизниң алдиға меңишимизни тосатти. Шундақ қилип биз бу боран көлниң җәнуби қирғақлирини бойлап көлгә қуйулуп ахирлишидиған бир дәрйаға кәлдуқ. Бу дәрйа улан уссу йаки қизил су дәп атилидикән. Бәлким бурун моңғулчә аталған болса кейин түрки тилида қизил су дәп аталған бөлиши мумкин. (188- бәт)

Биз чедиримизни қурған йәрдин анчә йирақ болмиған бир түрки мазарлиқи бар көрүнүп туратти. Бу мазар хели чоңлуқтики бир топлук үстигә йасалған болуп, үстидә 8 -9  чә кичик қәбриләр туратти. Һәр бир қәбриниң үстигә шада қадалған, униңға қара қотаз қуйруқи есиқлиқ иди. Демәк бу қәбриләр пакит орнида шуни көрситип турдики бу боран көл җилғисиниң исимлири бәзидә моңғулчә, бәзидә түрки тилида атилидиған болсиму әмәлийәттә тейҗинар моңғуллириниң бу территорийиси бир заманларда синкаңлиқ овчи туркиләрниң йашиғанлиқини билдүриду. (191- бәт)

Сәллә башлар

Биз икки қетим тохтап ахир иссиқ пахта дегән йәргә кәлдуқ. Сәпәр давамида төгилиримиз бәк аҗизлап кәткән иди. биз әтиси әтигәндә өзимиз туруватқан йәрдин иссиқ пахти һәрбий лагерини көрдуқ.  У йәр бу йәрләрдә чоқчийип турған 6 данә конирап җулғи чиқип кәткән йурт (чедир-т) кичик бир туз колиниң йенидики қарйағди дигән йәрдә көрүнүп туратти. (196- бәт)

Һазир бирниң пәрәз қилишимиз наһайити тәс, билмәймиз, бу туркиләр бизгә қандақ муамилә қилиду, униң үстигә биз бир хән билән биллә сәпәр қиливатимиз. Улар қошнисини баштин ахир мәнситмәйду йаки улар билән еһтийатчан муамилә қилиду. Мән һә қачан алдимизға наһайити қорқунчлуқ бири келиду дәп хата пәрәз қилиптимән. Әмәлийәттә шуни етирап қилмай туралмаймәнки тәрқи турқидин шәпқәтсизлики вә җасарити тәңла көрүнүп туридиған бир адәм алдимизға келип биз билән көрүшти. Уларниң сиртқи көрүнүши йавайи көрүнәтти. Улар қой терисидин йасалған узун тон кийгән болуп, моңғуллар кийидиған терә чапанлардәк анчә сәт көрүнмәйтти. Улар путлирини һайванлар терисидин йасалған қаттиқ хурум билән қоғдайдиған болуп, көрүнүп турған пайтимилири худди қәдимки биртанийәлик қәбилиләрни әслитәтти. Бәзәнлири бешиға доппа, бәзәнлири йуң тумақ, йәнә бәзәнлири бешиға сәллә оривалған иди.

Уларниң йүзлири қуйаш нурниң көйдүрүши билән қаридап кәткәндәк көрүнәтти әмма ениқки улар моңғул чирай әмәс иди. Уларниң  бурни қаңшарлиқ, көзлири қийсақ әмәс. Бәзәнлириниң көзлири көкүш иди. Уларниң бу хил бәдән көрүнүшлири бизни йавропаға берип қалғандәк туйғуға кәлтүрәтти. Биз һәр иккилимиз бурун мушундақ кавказийәликләрдин пәрқләнмәйдиған адәмләрни көргән идуқ. Уларниң һәммиси сақал – бурутлуқ, аридики техи 2 йаки 3 адәмниң чачлири қизғуч иди. Алдимизға кәлгән бир айал бизни көрүп ромилини қайривәтти гәрчә мундақ қилиш туркиләр үчүн намувапиқ бир адәт болсиму.

Биз уларниң йуртиға кәлгәндин кейин туркиләрниң қаидиси бойичә улар бизни йуртиға башлап бизгә чай бериши керәк иди. Әмма улар ундақ қилмиди, биз һәйран қалдуқ. Кейин бу ишларму ениқ болди. Бу туркиләрниң чейи йоқкән. чай болмиса мәйли, бу бир кичик иш иди әмма һазирқи әһваллар шуни көрситидикин сәпиримиз үчүн хәтәр вә узаққа сүзүлүп кетидиған ениқсиз,  пайдисиз вәзийәт бизни күтүп туратти. Иссиқ пахтиға синкиаңдин содигәр карванлири кәлмигәнликтин бу туркиләр чай вә ун ишлитип бақмиғили икки йил болупту. Синкаңда 1933 – йили ички уруш партлиғандин буйан, бу туз көли бойидики кичик бир мәһәллиниң бир дин бир сәплинидиған тәминат йоли үзүлүп қапту. Шуниңдин кейин бу йәрдики адәмләр нәччә айлап җәрән билән йава ешәк гөшини қизил муч билән суда қайнитип пушуруп йәп җан сақлап келиветипту.

Биз сәпиримизни башлиғандин буйан җәмий уч йерим ай йол меңипту. Хәритигә қарисақ, биз әмәлийәттә һазир синкаң чеграси ичидә туруветиптимиз. (197- бәт)

Сәпәр һәмраһмиз бородшин бу йәрдин кейинки адәмзат йашайдиған йәр башмалғун ға барғучә туркиләрни йол башлиғучи қилип елип меңиш пиланини уттуриға қойди. Биз у йәргә беришимиз наһайити мүшкүл болуп әң аз болғанда 10 йаки 12 қетим чүшкүн қилинғандин кейин мәнзилгә йитип баралишимиз мумкин иди. Әмма бу туркиләр биз билән биллә бериштин қоруқти вә һеч қайсиси биллә беришни халимиди. Кейин бородшин туркиләргә бизниң зади қандақ адәмләр икәнликимизни чүшәндүрүп, бизниң әнглийә падишаһиниң йеқин туғқанлири икәнликимизни, әгәр улар бизгә йардәм қилип биллә сәпәр қилса башмалғунға барғанда биз беридиған долларға ун сетип алалайдиғанлиқини ейтип уларни қизиқтурғандин кейин туркиләрдин иккиси биз билән биллә баридиған болуп келишимгә имза қойди.

Иссиқ пахта дегән бу йәр җайлишиши җәһәттин чайдам райониниң әнәниси билән бирдәк болуп көрүнәтти әмма башқа бир йәрдә үчинчи бир хәлқ тәрипидин игәлләнгәндәк қилатти. Хәритидә бу иссиқ пахта дегән йәр синкаң чегриси ичидә көрситилгән болсиму әмма йәрлик хәлқләр тәрипидин бу йәрләр тейҗинар моңғулириға тәвә земинлар дәп қарилатти. Өткәнки икки йилдин буйан бу иссиқ пахта дегән йәрдә адәм йашайдиған йаки йашимайдиғанлиқини билип беқиш үчүн пәқәт бир қетим тейҗинар шаһзадиси әлчи болуп кәлгән икән.

Түркиләр тәрәққий қилмиған, арқида қалған, аҗиз  бир хәлқ. Уларниң мәдәнийити пәқәт бостанлиқларни асас қилған,  бу бостанлиқлар болса ериқ-өстәңләр арқилиқ суғурушқа тайинидиған болуп, бу йәрдики аһалиләрниң деһқанчилиқи дунйаниң һәрқандақ йәрлиригә қариғанда тәбиий һава килиматқа наһайити аз беқиниду. Гәрчә тарим ойманлиқидики йиллиқ йамғур йеғиш миқдари асасән нөл билән тәң болсиму, бирақ әтрапини орап турған тағлар устидики қар – музлар һәр йили йазда ерип, бу бостанлиқларға һайатлиқ беғишлайтти. Мундақ тәбиий бар болған муһитқа тайинип қалған инсан һайати асан вә аддий әмма у муқәррәрликтин йирақ иди.

Түркиләрниң һазир бешиға келиватқан бу аваричиликләрниң һәммиси сийасий иди. Уларниң бу хилдики сийасий иғвагәрчиликләргә тақабил туралиғудәк мадари йоқ иди. Мундин кейинки сәпиримиз давамида бизни башлап маңидиған у адәмниң мәқсәтсиз, тәқвадар, һайатқа һеч бир армини йоқлуқи чиқип туридиған бу турқи бизгә шуни билдүрдики чәксиз кәткән бу чөл – җәзириләр узақ – узақларда тәбиий чегралири арқилиқ бостанлиқлардин айрилип турғиниға охшаш бу муһит мушу тупрақ аһалилириниң роһий һалитигиму сиңип кәткәндәк уларни нәзәр даириси тар, өз ара иттипақлишалмайдиған қилип қойғандәк көрүнәтти. Мушундақ тәбиий бәрпа болған өзлүкидин айрилип туридиған муһит бу йәрдә болғанлиқи үчүн җуңголуқларниң күч сәрп қилип “парчилап башқуруш” мустәмликә сийасәтни бу йәрләр қоллинишиниң һич бир һаҗити йоқ иди. Бу йәрниң игилири болған синкаң түркилири үчүн бойсундурғучилири тәрипидин қойулған һәм омумлишип кәткән “чәнто”,  мәниси “сәллә баш” дегән намдинму артуқ бирликкә кәлгән бирәр исим болмиса керәк.  (198- бәт)

Әмма улар өзлирини пәқәт “мусулманлар” дәп атайду. Мушу нуқтидин қариғанда уларниң милләт өзлүк чүшәнчилири наһайити кәм болса керәк. Гәрчә улар һазирқи синкаң өлкиси аһалисиниң 80% дин көпрәкини тәшкил қилидиған болсиму әмма уларни башқурмақ наһайити асандәк көрүниду.

Иссиқ пахтида тилға алғудәк азрақ бир ишлар йүз бәрди. Очуқчилиқ бир йәрдә мән бир қанчә кичик җәрәнниң пейиға чүштүм. Ахир уларниң арқисидин қоғлап йүрүп мувапиқ пурсәт кәлгәндә йирақтин милтиқим билән етип улардин иккини овлидим. Бу адәмни наһайити хушал қилидиған иш иди чүнки биз сәпәрдә гөшкә еһтийаҗлиқтуқ, униң үстигә бородшин билән моңғул қайтиш йолида озуқ – толүккә еһтийаҗлиқ иди. Биз бурун бу хил һайванларниң териси ичидә паразит қурутлани көргән идуқ. Әмма бу қетим буниңға пәрваму қилмай бу олҗимизни көтүрүп маңдуқ. уларниң йуңлиридики питлири биләнму каримиз болмиди чүнки бизгә буниңдин башқа таллаш йоқти.

Питлиқ болуп йашаш адәмни бәзидә әпсусландуридикән. Бу мениң иккинчи қетим мушундақ хиҗаләткә қелишим. Кини бир қетим мениң көйникимни йуйуветип, маңа зарлиғили турди. Униң зарлиниш бикар әмәс иди. Мән питлиқ болуп қаптимән. У шу қетим кичик халтисиға аз – кәм әмәс, топ тоғра 8 пит, 171 данә сиркә тепип қачилапту! мундақчә қилип ейтқанда бу кичик җаниварларниң мән билән биллә йашишидин мән номус қилмайттим чүнки улар мән билән йашашқа башлиғандин буйан маңа һеч қандақ бир қулайсизлиқлар кәлтүрмигән иди. Кини бу қетим тутувалған бу олҗиллиридин хош болди. Мән йәнә өз – өзимгә шуни етирап қилдурушум керәкки, мән йүзүмни йоқатқан идим.  (199- 200бәт)

Биз тунҗи қетим сус көкүш кәндирдин йасалған һашиш чәктуқ. Туркиләр уни нәшә дәп атайдикән. У бу йәрдики бостанлиқларда өсидиған кәндирдин йасилидиған болуп, ишләпчириш миқдари анчә көп болмисиму нормал вақитларда бу йәрдин йилда бир қетим һиндистанға експорт қилинидикән. Биз бу йәрдин кетиштин бурунқи ахирқи күни кәчтә бир адәм бизгә вәзийәт тоғрисида азрақ бир хәвәр елип кәлди. Йеқинда чәрчән билән чақилиқ оттурисида уруш болуп ахирлишипту. Һазир туңганлар бу иккила бостанлиқни оз контроллуқиға апту.

Татарийәдин хәвәр – Пекиндин Кәшмиргә сәпәр  (2)

Туғулған күн

Икки саәттин кейин бизму қарши тәрәпкә қарап сәпримизни башлидуқ. Бизниң бу икки түрки йолбашчимиз төгиләрниң йүк тақлирини артип, арғамчилар билән қопалла бағлиди. Уларниң артилиған йүкләрни арғамчилар билән бағлаш усуллири моңғулларниңкигә охшимайтти. Бизниң бурунқи йол башлиғучилиримизниң бизгә мушу йәрдә хош дәватқанлиғи билинип туратти.

Бизниң бурунқи сәпәр йолбашчимиз бородишин өзи алдинқи қетим бу йәргә кәлгәндә тонушқан бир бай адәмни бизни бизгә тонуштурған иди. Бу йәрдә уч йурт бар иди. Бизниң бу йәргә кәлгинимизгә икки саәтләрчә болуп қалди. биз кәлгәндә бу бай адәм өйидә йоқ болуп, бизни айали қизғин күтвалди. Ичи исқа толған бу йурт ойнң тамлириға есил сандуқлар қойулған иди. Биз сиритта чиқиришип балилар билән бир мәһәл ойнидуқ. Кейин биз қайтип кәлгәндә қуран қанунини унтуп қалған 6 – 7 чирайлиқ қизларни көрдуқ. Гәрчә һич қайсимиз бир – бирлиримизниң бир еғиз сөзиниму чүшәнмигән болсақму, бу бир көңүллүк учурушуш болған иди. Бизни күтүвалған саһибхан биз бурун пәқәт йәп бақмиған бир хил мезлик таамлар тәййарлиған иди. Уч данә йава өдәк тухуми билән чақилиқтин кәлтурулгән бир данә пийазни бизниң йийишимизгә сунди. Саһибхан йәнә қандақтур сериқ май билән пишурулған чәлпәккә охшап кетидиған бир таамни кәлтурди. Биз өзимизни аран тутвелип бу йемәкликләрни йидуқ.  Ахирида биз уларға хош дәп сәпримизгә атлинишқа тәййарлиниватқан вақтимизда кини (Kini) бу  айалға совғат сүптидә бир тал бойниға асидиған зәнҗир тәқдим қилди. Кейин биз төгилиримизгә минип йолумизға раван болдуқ. (201- бәт)

Биз ғәрб тәрәпкә қарап меңип, сазлиқлардин, аста ақидиған көлчәкләр вә ериқлардин оттуқ. Бу су еқинлири иссиқ пахтидики кичик туз көли билән униңдин  чоң болған, хәритимиздә көрситиливатқан айаққум көли дәп атилидиған йәрниң оттурисида иди.

Мән бородишиниң йардимидә даим ишлитидиған 20 түрки сөзлүкни йезивалған идим.  Биз чедир тиккән вақтимизда мән бу сөзләрни уларға ишләттим, улар хош болуп кәтти.  Бири йеши чоңрақ, ғурури күчлүк адәм иди. Қандақтур униң кәйпийатидин диққити башқа бир ишларға чечиғлиқтәк, қолидин анчә коп иш кәлмәйдиғандәк көрүнәтти. Йәнә бирсиниң исми тохтахун болуп әмдила 20 йашларниң қарисини алған, униңда номус қилиш йоқ иди.  Униң калисида башқа бир ишларни ойлаватқанлиқини билгили болмайдиған, йүзи йумилақ, қилиқи әдәпсиз, қорсиқи ечипла туридиған бир бала иди. У бир қанчә айлар пәқәт гөш йәпла җенини сақлиғанлиқи үчүнмикин униң каллисиға әмишә тсамба (түбүтләрниң ундин йасилидиған тамиқи- т), үн қатарлиқ йемәкләрни йейишла келәтти. Әмма мән униңға йемәкликләрни йемәсликини урғанлиғимниң сәвәбини у биләтти чүнки бизниң озуқ – түлкимиз  аз қалған иди. (202 – бәт)

Әтә 31- май. Бу мениң 28 гә киридиған туғулған күнүм иди. Әмма мениң  бу йәрдә башқа әрқандақ күнидикигә охшашла адәттикидәк болди.

Бизниң пекиндин айрилғинимизға уч ай, тангар дегән йәрдин айрилғинимизға икки ай болупту. Биз ойдин айрилип бу сәпәрни башлиғинимзға тоққуз …  он, он бир айларчә болупту…. (203- бәт)

Бизниң йемәк халтилиримиз қуруқдилип кәткән иди. Биз  көкирип, ечип кәткән, халтиниң астилирида қелип қалған йемәк увақлири билән тсамба йәватимиз.  Бизниң қолимиздин еч иш кәлмәйтти. Биз  мушәққәтлик күнләргә қалған идуқ. (204- бәт)

Бизниң алдимизға учурған бу дәрйани түрксай дәп атайдикән. Йаз вақитлири түркиләр бу дәрйаға келип алтун йуйидикән. бу йәрдә от – чөпләр анчә көп өсмәйдикән. Биз әтиси чүшкичә бу иссиқ ва килиматида әтлинип арам алдуқ. (212- бәт)

 

Биз аста – аста сәпиримизгә йәнә киришип кәттуқ. Биз туруватқан бу йәр деңиз йүзи егизлики нуқтиси билән ейтқинимизда биз бир муз ойманлиқиниң ичигә қарап кетип бараттуқ. Қуйаш нурида қизғуч териси күлрәң көрүнидиған суғурлар алдида меңип кетиватқан бу гигант гәвдиләрни көрүп,  әйранлиқ билән қарап, өз увилириға йүгүрүп кирип кетишәтти. Мән биз кетиватқан җилғиниң чиқиш еғизида бир суғурни аттим. Түркиләр суғурни вә мениң еғизимни көрситип туруп “абдан” деди вә бешини чайқап туруп “йаман” дәп қошуп қойушти. (214- бәт)

От -чөп, адәмләр, хәвәр

Мән ишлитиватқан бу машина йәни мениң путумниң аста- аста меңиштин тохтап қеливатқанлиқини ес қилмақтимән. мән бурунму ейтқан идим, адәттә тиз маңди дегәндиму бактерийә төгиси бир саәттә аран 3 километир йол йүрду бирақ бактерийә төгиси пәқәт тохтимайду.(220- бәт)

Әтиси сәәрдә биз димналик (димналиқ – т) дәп атилидиған йәргә йетип кәлдуқ. Бу йәр бизниң хәритимиздә ейтилип, ениқ көрситилип берилгән иди. Әм бизниң түрки йол башчилиримизму ишәнч билән бу йәрләрдә йашайдиған адәмләрни учратқили болидиғанлиқини билдүрди. Адәттә улар көпинчә мушундақ пәрәзләрни қилишиду. Бу йәрләрдә йуртлар, мал – чарвилар көрүнмәйтти. Дөңлүкләр қоп қоруқ көрүнәтти. “адәм йок” деди йеши чоңрақ кәлгән адәм бир хил әтсиз кәйпийатта. Әлвәттә, бу йәрдә “еч ким йоқ” иди. Биз сәпиримизни давамлаштурдуқ.

Биз шу тәриқидә 8 саәт маңғандин кейин су елиш үчүн дәрйа бойиға кәлдуқ вә су алдуқ. Шуниң билән биз йәнә уда тохтимай чөллүкләрни, төгә чатқаллиқлирини кесип өтүп бир қумлуқ йәргә кәлдуқ вә бу йәрдә биз өзимиз билән биллә елип маңған бир  қанчә җәрән мүңгүзлири билән қумларни колап униңға чедиримизниң арғамчилирини чигип чиңиттуқ. бу йәрдә бешида азрақ мөлдүр йеғип кейин йамғурға өзгирип кәтти. Өткәнки икки күндин буйан биз бу йәрдә хели көп егизлик ва бесимини йоқатқан идуқ. Түркиләрниң ейтишичә биз йәнә бир күн маңсақ башмалғун дегән йәргә йетип баралайдикәнмиз.

Бу бир қетим болсиму улар хаталашмиған иди. Биз әтиси йәни 6 – айниң 8 – күни  зор чидашлиқ берип, зерикмәй, қақшимай бир маңғинимизчә 9 саәт йол йүргәндин кейин көзини қамаштуридиған бу қумлуқ бизни бир қурғақ дәрйа еқиниға елип кәлди. Биз бу йәрләрдә өскән бүк – барақсан йулғунларни арқимизда қалдурғандин кейин өзимизни кишиниң әқли йәтмәйдиған башқа бир дунйада турватқанлиғимизни сәздуқ.  Бу йәрләрдә әқиқий от- чөпләр өсәтти. Йәр йүзидә өскән от – чөпләр шундақ булуқ иди. Топ – топ болуп қой вә өчкиләрниң қуйаш нуриға толған бу йайлақларда отлаватқан мәнзирилири чөл – байаванларни тола көрүп телиқип кәткән бу көзлиримизни зәррәму зериктүрмәйтти. йирақлардин ешәкләрниң ңриған авази келәтти. Биз игизликтин алдираш төвәнгә чүшүветип, бир топ өчкиләрни баққач анчә йирақ болмиған йәрдики бир қанчә йуртқа қарап меңиватқан бир қизни учраттуқ.

Алдимизға 6- 7 дәк адәмләр биз билән көрүшкили кәлди. Бу йәрдики адәмләр иссиқ пахтиға охшаш егизликтә йашайдиған адәмләргә қариғанда бир қәдәр әдәп – қаидиликрәк көрүнәтти. Бу йәрниң адәмлири саламлашқанда икки қолини узартип көрүшмәкчи болған адәмниң икки қолини тутидикән. Андин азрақ бешини әгкәндин кейин арқиға йанидикән. Сақилини сипайилик билән силап, турқини руслап қаришип туридикән. Сақилини чушурвәткәнләрму сақили бар адәмләргә охшаш әйнән қийапәтләрни ипадилиши керәк икән. Биз тизла бу түркиләрниң мундақ саламлишиш қаидисини өзимизгә өзләштүрүвалдуқ.  (221- бәт)

Бу йәрдики адәмләр егизлик ва килиматниң зийан – зәхмәтлиригә аз учурған болуп, иссиқ пахтидики овчи туркиләргә қариғанда көпрәк силиқ – сипайә көрүнәтти. Демәк улар нормал бир түркиләргә охшайтти. Биз төгилиримиздики йүк – тақларни чүшүп, чедирлиримизни тикип болғандин кейин улар реңи өчкән бир қизил рәхтни елип кәлди. Буни пүтүн түркистан бойичә “дәстирхан” дәп атайду. Адәмләр тамақни униң үстигә қойуп йәйду. Биз бу сәпимиздә тангар дегән йәрдин айрилғандин кейин тунҗи қетим тонурдин иссиқ чиққан нан йейишимиздур. Бу йемәкликләрни көрүп көзимизгә ишәнмәй қалдуқ. Дастихан үстидә йоған йағач қачида қимиз қойулған иди. Биз у дәқиқиләрдә өзимизни худди җәннәттә турғандәк ес қилдуқ.

Биз йолбашчимизға өзимизниң кимликимизни, қәйәрдин кәлгәнликимиз вә қәйәргә баридиғанлиқимиз қатарлиқ әваллиримизни  йүзәки  чүшәндүргәндин кейин, биз улардин алдимиздики йол тоғрисида әваллар игиләшкә тириштуқ. соал – җаваблар биз йәр намлирини ейтқандин кейин “йахши” йаки “әски” дегәндәк сөзләр билән  асан давам қилди. улар мениң соаллиримни  кәң даиридә пәрәз қилип чүшәнгән болса керәк, түркиләр сөзләшкә башлиғандин кейин бу йәрдә чоң чатақ чиқти. Улар сөзлисә әммиси бирла вақитта тәңла варқиришип сөзләйдикән, бәлким улар шундақ чиқиришип сөзләватқан бу вақитта бу дунйада уларниң тилини билмәйдиған башқа инсанларниңму барлиқини тамамән унтуған болса керәк.  Әлвәттә,  бу йәрдә сийасәт, җуғрапийә, тарихқа охшаш му илимләр тоғрисидики мәлуматлар  қизғин муназириләр билән төкүлүвататти әмма кашки бу сөзләрниң 95% мән үчүн әәтсиз иди.

Қандақла болушидин қәтий нәзәр, уларниң ейтқан сөзлирини қайта- қайта аңлап, әлгәктә му болғанлирини тасқап елип ахири вәзийәт тоғрисида төвәндикидәк пәризимизни муқимлаштурдуқ. Биз иссиқ пахтида аңлиған чәрчән билән чақилиқ оттурисидики уруш  тохтапту. Демәк баш малғундики адәмләрниң пикригә асасланғанда  бизниң чәрчәнгә бериш йолимиз еч бир тосалғуға учурмайдикән. Бизниң бу йәрдин чәрчәнгә беришимизға көп болғанда алтә күн кетидикән. Бу йәрликләрниң ейтишичә гәрчә қозғилаңчи туңганлар әски болсиму уларниң бизни йахши күтүвелиш е бар икән. Бу хил ең барлиқини аңлап өзимизни хелила йеник ес қилдуқ. Шундақ қилип ә пүтүн имканийитимиз билән биз чүшәнгән хәвәрләр йахши болуп чиқти. Бизниң улар тәрипидин йолимиз тосулуп қайтурветилмәйдиғанлиғимизға ишәнч қилдуқ.  Биз бу йәрдә бир күн әтлинип арам алдуқ. (222- бәт)

Ийунниң 10- күни биз чәрчәнгә қилған сәпиримизниң әң ахирқи бир бөлигини башлидуқ. Биз бир хиш чай вә бәш долларға бир йол башлиғучи йаллидуқ һәм төгилиримиз вә уч ешәкниң сәпәр озуқ -түлүклирини уқ. Бизниң йол башлиғучимиз тузун (турсун -т) исимлик хуш чирай бир адәм иди. Көрүмсиз, пахпийип  өскән сақал – бурутлар арисида униң йүзи нурлинип туратти. Униң бу көрүнүши вә һәрикәтлири бизгә худди санта клаус (рожестива қара бовай -т) ниң амрақ бир җийәнини әслитәтти. Биз өзимиз билән бу сәпәрдә биллә елип маңған йиңнә, сопун, сәрәңгә қатарлиқ нәрсиләрни үн, гүрүчкә тегишип сода қилип маңдуқ. Кейинчә айаллар бизниң бу маллиримизға йеңи тонурдин чиққан “тоқач’ дәп атилидиған бу қумлуқ маканниң қой печинисини тегишти. Бәзилири хуш чирай вә йахши сөзләр билән бизгә әтта қой совға қилишти. Биз саәтләрчә бу совғатларға пул беришимиз керәк дәп турувалғандин кейин, ахири биз 3  доллар толидуқ. Демәк бу бизниң сәпәр давамида тунҗи қетим қассапқа төлигән гөш пулимиз болди әмма биз төлигән бу пулимизға нарази болмидуқ.

Биз йүк – тақлиримизни артип болғандин кейин нурғун адәмләрниң арисида кекәчләп гәп қилип йүрүп ахир саәт 10 ләрдә сәпәргә атландуқ. Маңа қизиқип қалған шундақ бир чирайлиқ қиз бала айрилиш совғити сүпитидә русийәниң бир қап сәрәңгисини совға қилди. Бу дәқиқиләрдә бу йәрдики һәммә адәм толиму рәвиш вә достанә көрүнәтти. Биз бир йерим саәт маңғандин кейин усти кигиз – паласлар билән йепилған, гәмигә охшайдиған бир өтәңгә келип тохтидуқ. Биз у йәрдә нан, қимиз вә җәрән гөши билән тамақландуқ. Мундин кейин есимиздә болсунки түркиләрниң қаидиси бойичә тамақтин бурун қол йуйушимиз керәк икән. (223- бәт)

Биз чәрчән дәрйа вадисини бойлап маңдуқ.  Баш малғунниң орни бизгә  ениқ иди. Арқимизда қалған, у  мәдәнийити бар болған су еқинидин йирақлашқансери бизниң алдимиздики йолимиз патқақлиқ, йәнә бир чети көз йәткүсиз упуқ болуп көрүнди. (224 –бәт)

Биз бәш саәт сәпәр қилғандин кейин йолбашчимиз муна булақ дәп атиған вә бизниң хәритимиздиму шундақ дәп йезилған бир йәргә кәлдуқ. Әмма йәнә бир қетим бу йәрдә “адәм йок” иди. Бу йәрдә ташландуқ қалған бир йурт билән  аз тузлуқ су чиқидиған бир булақ бар иди. (228- бәт)

Әмдиликтә биз өзимизниң чәрчәнгә йеқинлап келиватқанлиқимизни һесқиливататтуқ әмма йол азабида бизниң тартқан җәбри – җапалиримиз, һерип чарчашлиримиз сәвәблик алдимизда йәнә қанчилик йолниң қалғанлиқини дә пәрәз қилалмайттуқ. биз қум барханлириниң арқисидики көз йәткүсиз қум барханлиридин башқа нәрсиләрни көрәлмәйттуқ вә қийас қилғудәкму маҗалимиз қалмиған иди.

Қуйаш парлап көтүрүлди. Ешәкләр өмилигәндәк аста маңмақта. Чарчап кәткән төгиләр худди урушта мәғлуп болғандин кейинки бир иззәт туйғусиға чөмгән дәқиқиләргә охшаш мидирлимақта. Бу бизгә шу ениқки биз бүгүн кәч кириштин бурун чәрчәнгә йитип баралмиғудәкмиз.  (231- бәт)

Көз алдимиздики қорқунчсиз йеңи дунйа

Әтиси әтигәндә, биз пекиндин йолға чиққандин башлап дәл төт ай сәпәр қилғандин кейин ахир чәрчән бостанлиқиға йитип кәлдуқ. Биз кәң кәткән қуруқ дәрйа бойлап икки саәт маңдуқ. Бу йәршари бизгә буниңдинму артуқ бир бирлиригә қарши охшимаслиқни һәдийә қилмиған болса керәк йәни деңиз билән қуруқлуқ, бостанлиқ билән чөл- җәзирә. Демәк көз алдимиздики мәнзиридин бизгә шу нәрсә ениқ болдики биз бир дунйадин башқа бир дунйаға киргән идуқ. Әлвәттә бу йәрдә бу йеңи дунйаға киридиған ениқ бир басқучлар йоқ иди. Йол бойлиридики рәт – рәт өскән дәрәхләр етизлиқлардики кәндир, шал вә арпа қатарлиқ зираәтләргә сайисини ташлап туратти. Чирайлиридин йаваш – йумшақлиқи көрүнүп туридиған, ақ узун чапан кийгән адәмләр қоллирида кәтминини тутқач бизниң өтүп кетишимизни көзитип қарап туратти.  Әнә у йәр – бу йәрдә тузун (турсун) ниң тонуш – билишлири униңға силиқ аваз билән “йахши кәлдилә” дәп товлайтти, қоллар сиқилатти, сақаллар силинатти…. Ахирида болса көзләрһәйранлиқ билән бизгә тикиләтти.

Ериқлар бу йәрниң әммә йәрлиридә худди музика ретимлиридәк ақатти. Ач қизғуч рәңлик доппа кийгән, су тохтап қалған кичик көлчәктә бовиқини йуйуватқан бир қиз биз капирларни көрүпла чаққанлиқ билән йүзни ромили билән йепивалди.  (233- бәт)

Дәрәхләр астида топа – лай билән қопурулған пакар өйләр вә беши йерим йепилған  алдиға дөвиләнгән дәрәх йағачлири көрүнүп туратти. Бәзидә бизниң сәпимизни көргән айаллар ишикини аста ечип бизни маришатти йаки өзлирини далдиға елип  кирип кетәтти….

Каккук товлиди…. Бу маңа тонуш аваз иди, мән бу авазни уч ай илгири аңлиған идим. Бу демәк шуни билдүрдики биз  адәмләр бар, өйләр бар дунйада. Әлбәттә, биз бу аваздин ач көзлүк билән тухумни хийалимизға кәлтүрдуқ. Биз кетиветип туйуқсизла бир  намрат көрүнидиған өйгә келип тохтидуқ. Бу ой игиси турсунниң бир туғқини йаки тонуши болуп, улар бизни күтүвалди. Улар бизни күтүвелиш үчүн  палас салди вә бизгә қимиз, пишмиған өрүк бәрди. бу бизниң март ейи киргәндин буйан тунҗи қетим мевә йейишимиз иди. Бирдәмдила  топлашқан 6 – 7 дәк айаллар кинигә (Kini) тикилип қаришип, пихилдап күлүшүп,  қизғинлиқ билән униң җинси һәққидә талаш тартишни башливәткәндәк қилатти. Турсун униңға салам қилип, һөрмәт билдүрүп бир тал қизилгүл совға қилди. Турсун  есил бир адәм иди. Мән йол бойи елип маңған бир мәшни икки күн илгири униңға бәргән идим. Гәрчә бу ешәкләр пат йеқинда бизгә тәвә болмайдиған болсиму әмма у мәшни ешәкләрниң йүки еғирлап кәтмисун дәп сәпәр давамида өзи билән биллә  елип билән дүмбисигә есип елип келиватиду. Бу йәрдики адәмләр арисида адәттә “ақсақаллар” тоғрисида гәпләр болунуп туриду.

(234- бәт)

Бу “Aksakal” дегән сөзниң мәниси болса “ақ сақал” дегәнни билдүриду. Йәни бу дегәнлик һөрмәткә сазавәр бир җамаәт топиниң башлиқи дегәнни билдүриду. Демәк бизниң бу баш малғун дегән йәрдиму бир ақсақилимиз бар иди. Бу исим йәнә келип қәшқәрдә турушлуқ биртанийә баш әлчиханисиниң йәрлик  хадимларға бәргән мәнсипи иди.  Мениң бурун билишимчә биртанийиниң мәнпиәтигә тәсир көрситидиған му дәп қаралған һәрбир бостанлиқ шәәрдә мушундақ “ә хадимлар” ни орунлаштурған. Улар арқилиқ биртанийә пуқралириниң  мәнпәити қоғдилинған иди.  Буниңдики асаслиқ мәқсәт  бу өлкигә келидиған содигәрләрниң мәнпәәт вә һоқоқлирини қоғдаш иди.  Бу өлкидә икки йил давам қилған ички уруштин кейин чәрчәндә мушундақ бир йирақ, чәт – йақа йәрләрдә биртанийә ақсақилини тепиш йаки болмиса йәрлик абруйға игә, биртанийә үчүн ишлийәләйдиған бир кишини тепиш анчә асан иш әмәстәк көрүнәтти. Әмма бизниң мушундақ бир кишини тепишимизда үмидһәм йоқ әмәс иди.

Дәрәх йопурмақлири салқин шамалларда шарақлайтти, каккукларниң авази аңлинип туратти… айаллар параңлишивататти, мән туйуқсиз ухлап қаптимән. Чүш болған чағда улар мени ойғитип чөп билән туруп қатарлиқ көктатлар суда пишурулған тәмсиз бир тамақни йейишкә тәклип қилди. Кейин биз йүк тақлиримизни елип, бу ақкөңул адәмләргә хош дәп ақсақалниң өйигә раван болдуқ.

Биз дәрйани кечип өтүватқинимизда мән йирақтин икки атлиқ адәмләрниң дәрйаниң йуқири еқиниға қарап атлирини йорғилитип кетиватқанлиқини көрдум. Тәбиийки мундақ пижирғин иссиқта ат минмәкму асан иш әмәс иди… бир аздин кейин ишлар ениқ болди.  Мениң пәризим тоғра болди гәрчә бу мән бурун оқуған вә хатирәмдә қалған ениқ қалған бир һекайә болсиму. Ениқ, улар бизниң йолимизни тосуш үчүн ат чаптуруп бизгә қарап келивататти.  (235- бәт)

Улар бизгә йеқинлап кәлгәндин кейинла мән уларниң топа рәң һәрбий кейимини пәрқ қилдим. Бираздин кейин улар бизгә хән тилида товлиди. Биз тохтидуқ. Турсун  қайғулуқ көрүнәтти. Туңганлар бизниң алдимиға дүпүрләп келип тохтиди: алдимиздики булар бирһәрбий башлиқ вә бир милтиқ есивалған хусусий қоғдиғучи иди. Әмма бу дәқиқиләрдә бизниң диққитимизни әң көп тартиватқини улар әмәс бу атлар иди. Бу атларниң териси тийулин терисидәк парқирақ, бойини йайсиман созулған. Бундақ есил атларни афғанистанниң бәдәхшанидин тапқили болиду. Бу атлар бизни өзлиригә мәптун қиливалған иди. Бу атлар шундақ зилва вә бәстлик көрүнәтти. Биз бәлким дунйада мушундақ чоң, егиз атларниң болидиғанлиқини унтуп қалған чеғимиз. Бу атлар бизниң нәпсимизни өзигә қошуп биллә елип кетип баратти. Бизһәйранлиқта турупла қалдуқ.

Бирақ бу хил қетип туруп қелиш узаққа давам қилмиди. Инчикә бурутлуқ һәрбий әмәлдар алдимизда тәқи – турқини бир русливелип, бизниң бу сәпәр мәқситимиз вә кимликимизни сориди. Мән өзүмниң хәнчә сөзләш техникисини қоллинип, худди охшаш җинслиқ адәмниң авазиға охшаш гәп қилип өз қаршилиқимни билдүрүп униң соаллириға җаваб бәрдим.

”-йақ, биз русийәлик әмәс. Бундақ қараш тамамән хата болиду. Мән енгилис, у (айал) фирансуз. Мениң йәнә бир исмим лернд…..“

Мән униңға ”-бизниң паспортимиз раст паспорт, хаталиқ йоқ …” дәп чүшәндүрдүм. Мән ичимдә өз – өзүмгә “бәлким биз елип маңған бу йол хети қатарлиқ рәсмийәтләрниң вақти өтүп кәткәнду… әмма гепимиздә чиң турувелишимиз керәк” дегәнләрни ойлидим.   (236- бәт)

Һәрбий әмәлдар бизгә мундақ деди: “-биз базарға баримиз, силәрниң пасспортиңлар шу йәрдә тәкшүрүлиду.”

“-бирақ биз ақсақалниң өйигә беришимиз лазим иди…”

Һәрбий әмәлдар “бу йәрләр бихәтәр әмәс, бу йолларда бандитлар бар…”  дәп соғуққанлиқ билән җаваб қайтурди.

Бу хилдики орунсиз, сахтилиққа толған сәвәб көрситишләрни нәччә әвлад җуңго әмәлдарлириниң еғзидин тола аңлиғанмән. Мана әмди бизниң тәқдиримиз йәнә бир қетим мушундақ әмәлдарларниң қолиға чүшкән охшайду. Мән йол үстидә чирайимда күлүмсирәш көрситип, өзүмниң начар хән тили тәләппузи үчүн улардин кәчүрүп сорап дегәндәк йолимизни давам қилдуқ. Бизһәр қетим қолға елинсақ түркиләр аваричилиққа учраштин әнсирәп туйуқсиз бизни ташлап кетәтти әмма бу қетим турсун ундақ қилмиди. Һелиқи хусусий қоғдиғучи әскәр етиниң үстидә егәрдин милтиқини саңгилитип, көзини биздин үзмәй қарап маңатти.

Мән кини (Kini) гә “мениңчә биз өзимизни қолға елиндуқ дәп чүшәнсәк тоғра болиду”  дедим.  Уму мениң бу қаришимға қошулди.  (237- бәт)

Бу адәмләрниң бизни һөрмәт қаравули билән қоғдап елип маңди, биз базарға кирдуқ, кейин байқидуқки бу йәр бостанлиқниң мәркизидики ә олтурақ бир йәр иди. Биз йәнә шуни билдуқки бизни қолға елип маңғучилар гоминдаңниң көк йултузлуқ йәң бәлгиси тақивалған иди. Униңда “36th DIV” дегән хәт йезиқ иди. Бу ениқки мәркизи һөкүмәтниң герби иди. Әмма биз туңганларни мәкизи һөкумәттин мустәқил, уларни бир  қозғилаңчилар дәп чүшинәттуқ. Бәлким улар өзлирини мәркизи гоминдаң һөкүмитигә садиқ қилип көрситиватқандәк көрунәтти.  Демәк  бизниң қолимизда нәнҗиң паспортиниң болмаслиқи бир чақчақ әмәс иди. Биз өзимиздин техиму көп әнсирәшкә башлидуқ.

Биз бир аз маңғандин кейин қатар кичик өйләр бар бир  келип тохтидуқ. Улар  дәрвазисини тақиди. Бу йәрдә бизгә мәсул болидиған башқа һеч адәм көрүнмәйтти. Бу йәр бәлким бир ме сарай йаки бир түрмә болуши мумкин. Биз йүк – тақлиримизни бошитип  ичигә қойдуқ. Ата – улағлиримизни еғилға апирип бағлидуқ. (238- бәт)

Улар бизгә паспортимизни тапшурушини вә бу йәрдә турушимизни ейтип көзимиздин ғайиб болди. Кочидин уларниң атлирини чаптуруп кетиватқан вақиттики туйақ авази аңлинип туратти. (239- бәт)

Арилиқта бир аз вақит өткәндин кейин бәхтсиз тәқдиримиз бизгә қайтидин күлүп қарашқа башлиди. Сиртқи көрүнүшидин иқтидарсизлиқи көрүнүп туридиған, йоған хумар көзлүк бир йаш адәм хән тилида өзини ақсақал аилисидин кәлгәнликини тонуштурди. Биз бу адәмдин униң устазиниң биртанийә ақсақили икәнликини вә биз билән саламлишиш үчүн йолда келиватқанлиқини билдуқ.

Мана ақсақал лму  чирайлиқ  егәрләнгән бир атқа мингән пети арқисиға йәнә бир атлиқ хизмәтчисини әгәштүрүп бу йәргә йитип кәлди. Бу ақсақал адәм егиз бойлуқ, зерәк көзлүк, һөрмәткә сазавәр көрүнидиған бир афған иди. У бизгә һөрмәт билдүрүп, өзниң бизни көрүп хушал болғанлиқ һәқиқий һессийатини ипадилиди. У баштин айақ түрки, афғани вә тиллирида сөзлиди әмма хәнчә сөзлимиди. Буниңдин әнсирәшниң орни йоқ иди чүнки бу йәрдә тәрҗиманларни асан тапқили болатти. Биз униң гепидин бизни өйигә тәклип қилғанлиқини пәрәз қилдуқ.  (240- бәт)

Татарийәдин хәвәр – Пекиндин Кәшмиргә сәпәр (3)

6-баб: чөл йоли

1- бөлүм: мәйнәт хизмәт

Сийасәт көпинчә вақитларда адәмни наһайити чарчитиветиду. Болупму адәттики оқурмәнләрниң нәзиридә асийаниң сийасити кишләргә тетиқсиз вә зерикишлик туйулиду. Уларда өз келичикигә өзни бағлаш уқуми мәвҗут әмәс йаки һали шундақ бир мумкинчиликтин көп йирақ. Гәрчә биз инсанлар һәммимиз қериндаш болсақму, һазирқи заманиви дунйада бир – бирлиримизгә тордәк бағлинип һесдашлиқ қилсақму, өз – ара чүшинишкә тиришсақму әмма биз йәнила өзимиздин чирай шәкли пәрқлинидиған бу адәмләрниң зади немә ишларни қиливатқанлиқини теги тәктидин чоңқур чүшинишкә амалсизмиз.

Бирақ бу китабниң исми “Тартарийәдин хәвәр – Пекиндин Кәшмиргә сәпәр” дәп атилиду, йәни бизниң силәргә елип келидиғинимиз болса сийасий хәвәрләрдур. Һазирға қәдәр бу сәпиримизниң көзлигән нишани наһайити ениқ болуп, у болсиму синкаңда* һазир немә ишларниң йүзбериватқанлиғини билиштин ибарәт. Әлвәттә биз бу сәпримизни ениқ һалда һәқлиқ қилп көрсутәлмисәкму, бир амалларни қилип бу йәргә биз мувппәқийәтлик һалда қайта сәпәр қилип кәлдуқ, болупму 1933- йилидин буйан хупийанә тутулуватқан бу йәрниң вәзийитини чүшиниш имканийәтлиригә ериштуқ. Мана шу сәвәбләрдин мән мәзкур китабниң бешида қәйт қилип өткинимдәк мениң мәқситим шуки – бу китабни сиз йақтуруң йаки йақтурмаң, у сизгә оттура асийаниң омумий бир сийасий килиматини чүшинишиңизгә йардәмдә болиду.

Һазирқи вақитта модидин қалған руританиа* һәққидә аңлап туғинимизға охшаш, синкаң райони болса бүгүнки дунйа сийасий ойунлириниң әң ахирқи романтик қорғинидур. Бу йәрдә кишини һәйран қалдуридиған аҗайип – ғарайип вәқәләр, зораванлиқ, тарихтин қалған һайаҗанлиқ кәчүрмишләрниң һәммиси бу тупраққа ғәйри әмәстур. Гәрчә бу земинниң тәрәққийати наһайити кечиккән һалда ташқи күчләрниң мәҗбурлиши билән илгири сүрүлгән болсиму әмма нәтиҗиси көрүнәрлик болмай кәлгән иди. Әгәр биз дунйадики төт чоң күчниң синкаңниң һазирқи вәзийитини наһайити йеқиндин күзтиватиду дәп қарисақ хата ейтмиған болимиз. Әмма шуни етирап қилсақ тоғра болидики биз бүгүнки күндә синкаңниң һәқиқи әһвалини йеқиндин билип турушқа амалсиз қеливатимиз. (245- бәт)

Бу районға сәпәр қилиштики тәбий җуғрапийилик мүшкүллүкләр марко полони ғәрбтин, будда раһиб таңсиңни шәрқтин нурғун палакәтләргә йолуқтурған болсиму бүгүнки күндики җуғрапийәшунасларниң издинишлири, йол қурулуш инжинерлириниң йасиған йол вә томур йоллири болғачқа сәпәрдики қийинчилиқлар көп азайған иди.

Синкаң райониниң земини франсийәдин чоң, униң йеримидин артуқини қум барханлири игиләйдиған болуп көлими 354,000 km2 келидиған тарим ойманлиғини, туприқи мунбәт или вә җуңғар вадиллирини, шимал вә шәрқий қисимлиридики тәңри тағ тизмиллирини өз ичигә алиду. Бу земиндики аһалиләрниң сани пәрқлиқ тәхмин қилинип кәлгән болуп әмма йеқин әтраптики пүтүн аһалиләрни қошуп һесаблиғанда 2 милйон дәп ейтишқа болду. Бу аһалиләр түрки (бәлким пүтүн аһалиләрниң %70 ни игилиши мумкин), моңғул, вә аз сандики қирғиз, таҗик, туңган вә наһайити аз сандики хән миллитидин болған көчмән тиҗарәтчиләрни, башқурғучи хадимларни, әскәрләрни учратқили болиду. Бу йәрдә йәнә “болшивек инқилаби” дин кейин қечип кәлгән тарқақ бир “ақ оруслар” қошунини бар болуп, уларниң йеқинқи икки йилдин буйан йәрлик һәрикәтләргә арилишип етибарға еришиватқини көргили болиду.

Синкаң дегән исим әсли “йеңи земин” дегән мәнини билдүридиған болуп, җуңголуқларниң бу районға қарита һекайилири қизиқарлиқ болуп, улар бу земинни милади бирнчи әсирдә бойсундурған дәп дава қилиду. Гәрчә улар шу вақитта бу районға кәлгән болсиму әмма һич қандақ бир муқим һакимийәт тиклийәлмигән иди. (246-бәт)

Бу земинни авал һонлар, андин тибәтләр, андин чиңгизхан вә төмүрләр башчилиқидики моңғуллар бойсундуруп, шәриқ вә ғәрб оттурисиға җайлашқан муһим қуруқлуқ йоллири йәни йипәк йолини мувппәқийәтлик һалда идарә қилип кәлгән иди. (246- 247-бәт)

Бу земинда 18 – әсирниң кейинки йеримидин башлап болуп өткән урушларда бир милйондин артуқ аһалиләр қирғин қилинип, ғәйри – рәсмий һалда җуңгониң башқурушиға өтиду. Һазирқидәк болуватқан бу қозғулаңлар пүткүл 19- әсирдә әң йуқири пәллигә чиққан болуп, ахири йақуп бәгниң башқуришидики қәшқәрийәниң қурулуп бир мәзгил һакимийәт башқуруши билән нәтиҗилиниду. Демәк синкаң өткәнки 150 йилдин буйан җуңго империйисиниң бир парчиси болуп кәлгән иди.

Әлвәттә бүйүк биртанийәниң синкаңға қизиқишиниң сәвәбини биз хәритигә қарисақла ениқ биливалалаймиз. Синкаң земини ғәрбтә росийә билән, шималда ташқи моңғулийә билән (бүгүнки күндә бу йәр асасән совет иттипақиниң бир қисмиға айлинип қалған), җуңгониң ғәрбий – шималиға җайлашқан ички моңғулийә билән, җәнубта болса тибәт вә британийә һиндистани билән чегрилиниду. Әсирләрдин буйан һиндистанлиқ содигәрләр һималайа теғини кесип өтүп қәшқәр билән сода қилип кәлгән болуп, башқа күчләрниң җуңгониң синкаңға болған игилик һоқуқиға қилинидиған иғвагәрчиликлири тәбиийки иқтисадий вә стратегийә нуқтисидин лондон билән деһлини йеқиндин бу райондики вәзийәтләрни көзитишкә мәҗбур қилип кәлгән иди.

Кейинки 50 йилдин буйан бу районда тәкрар вә дәврийлик һалда йүзберип туруватқан вәқәләр иглик һоқуққа дәхли қилиш болуп, мундин кейин буниңдин сақлиниш мумкин болмайдиған дәриҗигә берип йәткән иди. Болупму өткән әсирдә русийиниң җуңгониң оттура асийа қисмини қайтидин лаһийәләш һәрикитиниң кәң түрдә пиланланғанлиқиға вә мушундақ бир еқимниң қанат йайдурулғанлиғиға қарита гуманлиниш кәйпийати күчлүк болуп кәлгән иди. Бу әлвәттә Lord Curzonning ниң қилған сөзидә ипадисини тапиду. Бу йәнә Rudyard Kipling ниң бурун йазған бир шеирисидә ипадә қилинған. Йиғинчақлап ейтқанда 1895- йили түзүлгән памир чегра комиссийәсидә афғанистанниң биританийә билән русийәниң чегрисидики битәрәп терреторийә дәп тонулуши етирап қилинған иди. Бирақ кейинки әсирниң ахири вә бу әсирниң башлириға кәлгәндә, нурғун дөләтләрдин кәлгән екиспәдитсийәчиләр уруш малиманчилиқлирида етилип кәтмәслики учун җуңго түркистанидин чиқип кетиши тәләп қилинди. Болупму кишни әнсиртидиғини мундақ болушидики сәвәбләр чар русийиниң җуңго империйисиниң әң йирақтики бу парчисини өз башқурушиға қошувалдиму йаки қошувелишни кечиктурдиму дегәндәк куманлар билән бу район вәзийитигә диққәт қилатти әмма һич бир киши вәзийәтниң ениқ бир тәрәққийатини билмәйтти. (247- бәт)

Уларниң мушундақ гуманларни қилшидиму бәлгилик асаслири бар иди. Йәни транс – каспиан пойиз йоли каспий деңизиниң шәрқидики чөл -җәзириләрдин башлинип, удул синкаң чегрисиға тоғурлунуп йасилип кетивататти. Һәм униң үстигә бу йәрниң чегралири һәрбий тәкшүргүчи күчләр тәрипидин даим дәхли тәрузға учрап туратти. шундақтиму бу вәқәләрниң ичидин наһайити аз бир қисимлири өзлирини аваричилиқлардин ниқаблаш үчүнла илмий тәкшүргүчи хадимлар дәп ативелишатти. Русийиниң қәшқәрдики баш әлчиханиси косакларниң қаттиқ қоғдиши астида йасалған болуп, шу йәрдики биртанийә әлчиханиси хадимлириниң нәзиридә руслар әлчиханисиниң көлими чоң иди. Болупму кишини әнсиртидиғини рос әлчиханисиниң бу йәрдики рәсми роли һәққидә йетәрлик чүшәнчиләр берилмигән болуп, уларниң пуқрачә кйингән хадимлири бәзи чағларда җуңго әмәлдарлириниң қоллириға койза селип әлчиханисиға елип кетишәтти. Бу өлкидики җуңго һәрбий қисимлири болса һәммиси бирхил зерикишлик кийим кийидиған болуп, худди Gilbertian – гилбәртиан* қошуниға охшайтти. Уларниң һалити әпйун чәккәнлики учун қәғәздәк күчсиз көрүнәтти. Синкаңға берип кәлгәнләрниң ейтишичә руслар бу районда кәң даирилик җасуслуқ һәрикәтлири елип бериш билән биргә иқтисадий вә сода- тиҗарәтлирини қанат йайдуруватқан болуп, улар бу өлкини өзигә қошувелишниң пәқәтла мувапиқ бир пәйтини күтүп турувататти.

Уларниң мушундақ қиливатқанлиқи һәққидә азрақму гуман йоқ. Русларниң бу өлкини өзигә қошувелишни пәқәт 1904- йили йүзбәргән росийә – йапонийә уриши сәвәблик арқиға кечиктүрүлгән иди халас. Демәк синкаңни қошувелиш пилани кечиктурулуп иҗра қилинивататти вә йаки вақтинчә шундақ болуп туйлувататти. Кейинки он нәччә йилдин буйан росйәниң бу өлкидики тәсири күнсайин ешип келивататти. Бирақ бу хил ешишни йүзбәргән зор вәқәләр сәвәплик йәнә бир қетим тохтитип турушиға мәҗбур қилинған иди. Германийә русийигә уруш елан қилди вә шу сәвәптин росийә өзиниң оттура асийадики улуғвар пиланлирини вақтинчә тохтитишқа мәҗбур болди. Шуниң билән росийәдә болшивек вә ички урушлар йүзбәрди. Чар русийиниң узун күлрәң пәлтолуқ әскәрлири ахири синкаңға һәрбий күч билән кирип кәлди әмма улар панаһлиқ тилигүчиләр салаһийитидә кәлгән иди. Улар бойсундурғучилар әмәс бәлки йерим ач- йалиңач қалған һаләттә, ақ руслар армийисиниң сақлинип қалған асарә әтиқиллиридәк йолбашчиси Annenkov вә Dutov ға әгишип кәлгән болуп, улар өзлириниң бу қетим вақитлиқ кәлмигәнликини аста – аста чүшинишкә башлиған иди. Уларниң бир қисимлири һәтта кәнсу* ғичә йитип барған иди. Уларниң қалғанлири болса бу өлкидики орни наһайити муһим болған или районида бирйәргә җәм олтурақлашқан иди. Чар росийә әлчихана хадимлири таки дипломатик салаһийитини йоқатқичә өз вәзипиллиридә турувәрди. Улар асасән көзгә челиқмайтти. росийә бу өлкидики сода – тиҗарәтлирини пүтүнләй тохтитиши билән тәң һиндистанлиқ тиҗарәтчиләрниң синкаңдики тиҗарәт паалийәтлириму қийин бир әһвалда чүшүп қалған иди. (248- бәт)

Бирақ 1924- йили җуңго республикиси совет иттипақини етирап қилғандин кейин русийиниң әлчиханиси қайта ечилди вә шуниң билән тәңла русийиниң бу өлкә иқтисадий игиликидики йетәкчилик роли қайтидин башланди. Шуниңдин буйан таки бүгүнки күнгичә улар бу тиҗарий мунасивәтлири давам қилинип кәлмәктә.

1928- йили синкаңниң тәқдирдә көрүнәрлик бир бурулуш йили болған иди. Бу өлкиниң әмәлдари йаң зеңшин үрүмчидә зийапәт давамида кимлики намәлум бир җасус тәрипидин қәстләп өлтүрүлди. (бу өлкиниң зийапәт әнәниси өзгичә болуп, зийапәт үстидә адәм олтуруш нисбити кишини чөчүтиду). Йаң 1912- йили җуңго инқилаби йүзбәргәндин кейин әмәлдар болуп тәйинлиниду вә шуниңдин кейин у бу өлкини башқуруп келиду. Униң изчил вә қаттиқ болған әнәнивийчилик услуби билән идарә қилиши нәтиҗисидә у бу өлкини гулләндурәлмисиму әмма өзи вәзипә өтигәндин буйан тинчлиқни асасән сақлап келиду. Униң учиға чиққан бекинмичилик сийасити бу өлкини чәтәлликләрниң тәсиридин сақлапла қалмастин бәлки йәнә дунйа ирқниң бәштин бир қисимини игиләйдиған куңзи ирқидин илғарлиқ, демократик идийигә көчүш шамили билән башланған җуңго хәлқиниң инқилабий идийилириниң сиңип киришниму үнүмлүк тосуп қалиду. Йаңниң әмәлдар болуп  синкаңни 16 йил өз алдиға башқурғанлиқи тарихчиларни һәйран қалдуриду. У өлтүрүлгәндин кейин пүтүн җуңго миқйасида омумий мәсилигә айлинип кәткән 20 нәччә йиллиқ ички сийасий әнсизлик бу өлкидиму охшаш давам етиду.

Йаңниң орун басари болған җин шурен қол астидики әмәлдарларниң йетәрлик һимайисигә еришәлмәйду. У 1931 – йили мәхпий һалда совет һөкүмитидин қанунсиз қәрз елиш һәққидә тохтамнамә тозуйду. Мән бу китабни йезиватқан вақитларда нәнҗиң униңға бу иш вә башқа гунаһлири учун уч йерим йиллиқ турмә җазаси бәргәнликини билдуқ. (249- бәт)

2- болум: қизил армийиниң йардәм бериши

Турпан дегән йәрдә генерал шиң шисәй җин шуренниң орниға варислиқ қилиду. Шиң әсли шималий манҗурийә әскәрлиридин анчә пәрқлинип кәтмәйдиған йаш бир маршал болуп, у 1932- йили йапон армийисиниң ишғалийити сәвәплик себирийә чегрисиға қечишқа мәҗбур қилинған иди. Кейин у вә униң әскәрлири совет һөкүмитиниң меһман достлуқ муамилисигә учрап “тутуп турулған” иди бирақ улар 1933- йилиға кәлгәндә җуңгониң үрүмчи туприқида қайтидин пәйда болду вә җинниң айропиланға чиқиши билән тәң шиң синкаң һөкүмитиниң башқуруш һоқуқини қолиға алиду.

У чағда шиң 40 йашлар әтрапида болуп, йапонийидә оқуған. Кишләр уни анчә қабилийәтлик дәп қарап кәтмәйду әмма у өзиниң әскәрлири билән абруйға игә болувалған иди. Мәйли қандақла болсун уни совет һөкүмити тәрипидин тикләнгән бир қорчақ әмәлдар дәп қараш хата болмайду. У вәзийәт наһайити кәскин чағда йитип келиду. Униңдин бурунқи әмәлдарниң қомул ханлиқиға зулум селип, қалаймиқан башқурғанлиқи сәвәплик, түрки қураллиқ күчлири қаршилиқ һәрикәтлириниң күчийиши билән улар билән диндаш болған туңганларниң маҗуңйиңниң қоманданлиқ қилиши билән җуңгониң ғәрбий шималидин бастуруп келиши синкаңниң пайтәхти үрүмчигә бивастә тәһдит елип келиду. маҗуңйиң – кейинки тәқдири наһайити сирлиқ болған әмма һәммигә тонушлуқ болған бу йаш һәққидә кейин айрим тохтилип өтимән.

Шиң шисәйниң өлкә һоқуқни қолға кәлтүрүши русларниң йардәм бериши билән әмәлгә ашқан иди. Шең әмәлдар болуп анчә узақ өтмәй нәнҗиң һөкүмити хуаң мусуңни – Huang Mu-sun бу өлкигә “тинчлиқ вәкили” намидики йоған бир әмәл билән әвәтиду (у иккинчи йили мәркизи һөкүмәтниң вәкили болуп тибәткә бариду). Әмма хуаң мусуң у йәрдә қизғин қарши елинмайду. Униң уч нәпәр хизмәтчиси алдидин тузақ қойулған җинайәт билән җазаға тартилип, униң көз алдидила етип өлтүрүлиду. Хуаң мусуң нәнҗиңгә қайтип барғандин кейин андин нәнҗиң һөкүмити бу өлтүрүлгән әлчиләрниң һайати бәдилигә шиң шисәйни рәсмий синкаңниң башлиқи дәп елан қилиду. (250- бәт)

Шиң әйни вақитта өз һөкүмранлиқиниң анчә узаққа бармайдиғанлиқимни пәрәз қилған болуп, у йүзбериватқан вәқәләрдин хиҗил болатти. Қумулдики түрки-туңган қозғулаңчиллири уни наһайити қийин әһвалға қиставататти. Өлкилик һөкүмәт армийиси тәркибигә киргүзүлгән икки-уч миң әтрапидики ақ орус әскәрлириниң болғанлиқиға у миңларчә миннәтдарлиқ блдуривататти. 1933- йили бу өлкиниң пүткүл сийасий вәзийити наһайити мурәккәп, қорқунучлуқ вә қараңғу болуп, кәлгүси тәқдири ениқсиз һаләттә туратти. Өлкиниң сийасий сәһнисидә төт чоң күч өз ролини еливататти. Йүзбериватқан урушларниң қелиплири вә улар оттурсида болуватқан һәмкарлиқлар болупму өлкиниң ғәрбий-җәнуби наһайити муҗимәл бир һаләттә иди. Өлкиниң шималидики вәзийәт болса асасән ениқ иди. 1933- йили туңган вә түркләр бирликтә маҗуңйиң қоманданлиқи астида үрүмчигә һуҗум қилиду. Шиң шисәйниң гаризони асаслиқи ақ орус вә манҗурийә әскәрлиридин тәркип тапқан әскәрләр қәбиһ урушидиған туңган әскәрлири билән өзлириниң иҗтимаий вә динний һоқуқлири үчүн диний уруш қиливатқан түркләргә тәң келәлмәйду. Әгәрдә башқа бир амал қилмиса пайтәхтиниң қолдин кетидиғини наһайити ениқ болуп қалиду .

Бирақ вәзийәтниң бу шәклидә давам қилишиға сүкүт қилинмиди. Шиң шу йилиниң башлирида совет һөкүмитидин қәрз елиш тоғрисида мәхпий тохтам тузиди. Бу тохтам һәққидә мениң хәвәр тепишимчә, тохтам бойичә өлкилик һөкүмәт 500,000 алтун рубли, көп миқдарда қурал-йарақ, оқ вә зәмбирәкләр, бир қанчә совет учқучиллирини өз ичигә алған уруш айропиланлири билән тәминләйду; Өлкә буниңға җавабән синкаңниң мәлум даиридики тәбий байлиқлириниң росийә тәрипидин қезилишиға, ишләпчиқирилидиған вә елип чиқип кетишигә капаләт қилиниду. (әмма уларниң қиммәт баһалиқ туғулмиған пақланларниң терә содисини өз алдиға монопол қилишиға йол қойулиду). Бу өлкиниң тәбий байлиқлири наһайити көп болуп, бу тохтамда йәнә йуң, терә, қой вә алтун қатарлиқ сода -тиҗарәтлири һәққидиму мәлум рәқәмлик келишимиләр һасил қилинған. Бу турдики содиларға анчә көп чәклимиләр қойулмиған. Мәзкур тохтамниң тузулиши билән тәң өлкидә йүзбәргән вәқәләрдин шуни пәрәз қилалаймизки, бу тохтамға йәнә чөчәк, ғулҗа, қәшқәргә йеқин болған иркиштам йоллирини йасаш; Советиниң “алаһидә мәслиһәтчи” хадимлирини бу өлкиниң барлиқ һәрбий вә хәлқ ишлири қатарлиқ орунлардики “муһим” хизмәтләргә қойуш; Түрк-себирийә томур йолини үрүмчигә улаш томур йол қурулушлирини елип бериш қатарлиқ мәзмунлар орун алған иди.

Әлвәттә мәзкур қәрз елиш тохтаминиң түзилиши билән тәң шиң шисәйниң совет һөкүмитидин бу тохтамниң иҗра қилинишини илтимас қилиши нормал бир иш иди. (251- бәт)

1934- йили йанварниң башлирида туңган қисимлири үрүмчи әтрапини қоршавға алди. Бу вақитта нәччә миңлиған совет әскәрлири айропилан, бровник вә йиник типтики танкилар билән ғәрбтин үрүмчигә қарап илгириләвататти. Улар үрүмчиниң ғәрбидики 30 деңиз мели йирақлиққа җайлашқан муз қетип кәткән тутуң дәрйасиға йитип кәлгәндә, уруш бир қанчә күн давам қилди. Бирақ туңганларниң тәрбийә көрмигән тәлвә әскәрлири тәбиийки заманиви душмәнлири билән елишишта тәң келип болалмайтти. Уларниң һәммиси җуңгониң йеза- қишлақлиридин теривелинған, заманиви мәдәнийәт билән үчүршипму бақмиған деһқанлар болуп, совет учқучиллириниң һавадин ташлиған газ бомбилири уларни тизла паләч қилип қойған иди. Шундақтиму маҗуңйиң әскәрлирини тәртиплик һалда чекиндүрүп, ғәрбтики қәшқәргә қарап йол алди. (252- бәт)

Дөләтләрдә сийасәт өз хаһиши бойичә халиғанчә йүргүзүлидиған бу күнләрдә бир дөләт һәрбий күчиниң йәнә бир дөләт һәрбий күчигә тәвә территорийәдә дүшмәнлик билән сүкүттә туруши, бирәр зор вәқәләр йүзбериштин бурун йаки кейин инкас билдүрмәй турувелиши бәлким оқурмәнләрни һәйран қалдуруши мумкин. Бирақ шуни есимизгә елишимиз керәкки үрүмчи биздин наһайити узақтики бир йәрдур. Йәнә келип биз үчүн бу йүзбәргән вәқәләрниң һич бир шаһидлири йоқ, гәрчә мән бурун байан қилғинимдәк икки нәпәр герман вә шветсарийә пуқралири бу йәрдә алимму бурун қолға елинған болсиму. Әксичә бу йүзбәргән вәқәләр йавропалиқларниң нәзиридә бир хил қизиқарлиқ ойундәкла туйлидики һәргизму совет иттипақиниң бу йәрдә елип бериватқан қилмишлиридин өзлириниң чөчигәнликлирини ипадилимәйду.

Шуниң билән бир вақитта қәшқәрдә “мустәқил мусулман шәрқий түркистан җумһурийити” қурулди. Уларниң туп идийиси пан исламисизим болсиму бирақ уларниң сийасити нәнҗиң вә совет һөкүмәтлиригә қарши иди. Уларниң рәһбәрлири техи пишип йетилмигән йаки тәлвиләрдәкла көрүнәтти, шуниң учиниму улар аран икки ай әтрапида мәвҗут болуп туралиди. Әгәр шу вақитта йавропа мәтбуатлирида бу йеңи қурулған дөләт һәққидә бир парчә хәвәр берилгән болса кашки бу вәқә һәққидә аз- тола тәпсилатлири билән тохтилип өтсәк әрзигән болар иди. Бу йүзбәргән вәқәләрниң күн тәртиви әслидинла мурәккәп болған вәзийәтни техиму мурәккәпләштурвәткән иди. Хотәндин кәлгән хийалпәрәс қураллиқ күчләр уч моллиниң башламчилиқида өзлириниң пан исламий мәқсәтлирини әмәлгә ашуруш үчүн бир тийинға әрзимәйдиған биһудә қанларни төкүшкән иди.

Бу 1933- йилиниң ичидә қәшқәрниң йеңи вә кона шәһәрлиридә (бу шәһәрләр бир – бирлиридин 6 деңиз мели айрилип туриду) һакимийәт бирсидин йәнә бирсиниң қолиға тохтимай алмишип турди. Урушта ғәлибә қилғини башқуриди әмма вәзийәткә қарап қайси тәрәп пайдилиқ болса шу тәрәпкә ағиди.

1934- йили йазда совет армийисиниң йардимидә шиң шисәй һөкүмити үрүмчини үз қолида мәһкәм сақлап қалиду вә бу өлкиниң шималий қисимлириниму асасий җәһәттин өз контроллиқиға алиду. Андин кейин уларниң күчи ғәрбтики қәшқәргә һәм ийун айлириниң ахирилирида йаркәнтниң хоҗайиниға айланған маҗуңйиң ишғалийитидики туңган армийисигә мәркәзлишиду. Бирақ бу вақитта өлкилик һөкүмәт армийиси асаслиқ чоң йолни бойлап ақсу вә маралбашиға йитип кәлгән иди. Маҗуңйиң өзиниң әскәрлирини қәшқәрни мудапиә қилишқа орунлаштурған болуп, шу сәвәптин бу күчниң йоқ қилиниш учун йәнә совет һәрбий қисимлириниң давамлиқ йардимигә муһтаҗ иди. Бирақ йеқинқи бир қанчә һәптидин буйан туңганларниң қомандани нормал дипломатик алақидин һалқиға һалда (қәшқәрдики) совет әлчиханисини пат-патла зийарәт қилишқа башлиди. Базарда әскәрләр күч көрситип һәйвә қилишатти. Қизиқарлиқ йери шуки 5- ийун күни шәһәрниң йаркәнткә баридиған йолидики һәрбий тосақлар пүтүнләй елип ташланди вә бу иш йүзберип икки күндин кейин бир қанчә хусусий қоғдиғучиларниң һимайисидә уни русийә территорийисигә баридиған йолға қарап йоруп кетишти. Униң бу сәпиригә қәшқәрдики совет консулханисиниң катипи һәмраһ болған иди.

Маҗуңйиң кетиши бу өлкиниң сийасий вәзийитигә бүгүнки күнгә қәдәр тәсир көрситивататти. Туңган армийиси шәрқтә чақилиқтин тартип ғәрбтә қағилиққичә болған тәклимаканниң җәнубидики бостанлиқларни давамлиқ контрол қилип келиватқан болуп, қағилиқ билән йәкән арлиқида бир хил сунний шәкилдики дүшмәнләр бир- бирлиридин өз – ара айрилип туридиған һәрбийсиз район шәкилләнгән иди.

Өлкиниң башқа йәрлири болса үрүмчидики өлкилик һөкүмәтниң башқурушида иди. Шиң шисәйниң һоқуқ даириси тиз кеңийип манҗурийәдин кәлгән әскәрләр, түркләр вә ақ оруслардин тәркип тапқан өлкиниң 20-30 миң әтрапидики һәрбий күчигә қоманданлиқ қилатти. Ақ орус қисиминиң сани 2000 әтирапида болуп, һәрбий күчиниң әң асаслиқ тайанчиси иди. Мәйли қандақла болмисун бу “ақ” дәп аталған ләқәм әскәрләр тәрипидин анчә раһәт билән қобул қилинипму кәтмәйтти. (253- бәт)

Үрүмчидә советниң тәсири наһайити күчлүк вә очуқ ашкарә иди. Шиң шисәй өлкилик һөкүмәтниң башлиқи сүптидә бу йәрни башқурватқандәк қилатти. Өлкилик һөкүмәттә йәнә һәр қайси милләтләрниң вәкиллиридин тәркип тапқан “хәлқ вәкиллири” кеңәш һәйити тәшкил қилинған болуп, қандақтур бир хил көрүнүштики демократик тәсирни берәтти вә совет һөкүмитиниң бу йәрни өз башқурушиға алғанлиқини йошуруп қалатти. Бирақ биз бу әмәлийәтни нәзиримиздин сақит қилалмаймизки мәзкур өлкиниң әң али һоқуқлири үрүмчи вә қәшқәрдики совет иттипақи әлчиханисиниң аталмиш иҗтимаий вә һәрбий “мәслиһәтчилири” ниң қолида иди.

Бу өлкиниң һәр бир идарә, һәр бир армийә – полик қисимлиридики әң ачқучлуқ вәзипиләрни совет һөкүмити тәрипидин тәйинләнгән җасуслар үнүмлүк һалда игиләп туратти. Мундақчә ейтқанда бу өлкә москва тәрипидин башқурулатти. Бу өлкидә коммунизм тәшвиқатлириму тәрғип қилинип туратти (буни асасән йеңидин һакимийәт ишлириға арилишишқа башлиған моллилар елип баратти) әмма бу тәрғибатлар күчләнмәйтти вәйаки алаһидә бир мувапиқийәткә еришәлмәйтти. Бурунқи түрки мәктәплири болса пүтүнләй дегидәк диний тәлим-тәрбийә беридиған мәктәпләр болуп, һазир буларниң һәммисини дәсләпки қәдәмдики сийасәт билән тәрбийиләш мәктәплиригә айландурди. йәнә әмәлдарларниң йүзлигән балилири һәр йили һәқсиз һалда ташкәнттә тәрбийәләшкә әвәтилип турди. Мушундақ қилиш әлвәттә совет һөкүмитигә пайдилиқ болуп, синкаңда йеңи бир әвлад өз идийисигә садиқ болған йашларни тәрбийәләп чиқишни нишан қилған иди. Бу йашларниң кәлгүсидә әмәлдар ата- анилириниң қулчилиқ идийисигә қарши туридиған бир күч болуп тәрбийлинип чиқиш еһтимали һәм бар иди (гәрчә бу хилдики оқушниң һич бир әмәлий пайдиси болмисиму).

Руслар Үрүмчидә хусусларниң йәрлирини мәҗбури тартивелип һәрбий вә авиатсийә мәктәплири қурди. Уларниң бу мәктәпләрни мазарлиқларни бузуп, шуниң орниға қурғанлиқи һәққидә мәлуматларға игә болдуқ. (253- бәт)

Йәнә бу өлкидә ички уруш йүзбәргән вақитта өлкидин чәт мәмликәтләргә кетәлмигән хели көп сандики түрки байлириниң мәҗбури йоқутивитилгәнлики йаки сотсиз түрмигә соланғанлиқини, йәнә бирқисим байларниң өз һайатини, әркинлики вә байлиқини сақлап қалғанлиқидинму хәвәрдар болдуқ.

Қәшқәрниң чегралири бир топ наһайити қорқунучлуқ қирғизлар тәрипидин контрол қилинатти. Уларни “тортинҗис” йәни 4- полк дәп атайтти. Уларниң ичидин кишигә һәйвә қилип тәһдит салидиған, аччиқи әң йамини совет қазақистан республикисиниң пуқралири иди. Улар бу өлкиниң чегрилириға совет һөкүмити тәрипидин орунлаштурулған болуп, навада бир иш чиқип вәзийәт өзгәрсә улар қанунсиз һалда зораванлиқ һәрикәтлирини елип баратти. Уларни башқуридиған күчләрму әлвәттә бу өлкидики совет “алаһидә мәслиһәтчи” хадимлри иди. Мән бу ишлар һәққидә дәсләптә өзүм хәвәрдар болған идим. Генерал рубалков қәшқәрниң әң иқтидарлиқ хоҗайини болуп, униң әмәлдарлиқи бурти вә кәм сөзлүки билән кишиләргә мәлумдур. Уму генерал бәкитовқа охшаш йәни 1935- йили 1200 әскәрдин тәркип тапқан рус қисимиға маралбашида қоманданлиқ қилған әсли- вәсли “ақ” оруслардиндур. (254- бәт)

________________________________________

*Sinkiang – уйғур районида 1955 – йили рәсми “шинҗаң уйғур аптоном райони” қурулуштин бурун ғәрб сийаси сәһниллиридә, мәтбуатлирида бу кәң земинлар 20- әсирниң ахирлиридин башлап “җуңго түркистани” йаки “синкаң” дегәндәк аталғулар билән атилип кәлгән иди. – тәрҗимандин.

*Ruritania – Руританиа – 18- әсирдә йавропада әдәбийат – сәнәтчиләр, академиклар тәрипидин оттуриға қойулған оттура йавропани мәркәз қилған герман тилида сөзлишидиған роман католик хәлқилини бир падишалиқ астида башқуруш тәсәввур қилинған бир хийалий дөләт уқумидур. -тәрҗимандин.

*Gilbertian –Гилбертиан – Sir William Schwenck Gilbert әнглийиниң 19- әсирдики атақлиқ шаири, драматорг, либералист, комедийә йазғучиси болуп, униң нами у йазған комедийилик опералар билән дунйаға мәшурдур. “Gilber” ниң нами кейинки мәзгилләрдә униң комедийилик опералири сәвәплик қизиқарлиқ, комедийилик болған ишларниң символиға айлинип аталғу шәклидә қоллунуған. Димәк бу йәрдики “Gilbertian” аталғуси комедийә уқумини билдуриду. – тәрҗимандин.

*Kansu – йәни уйғур тилидики кәң су дегән йәр намини билдуриду. Тарихтики бу «кәң су» нами бүгүнки күндики гәнсу өлкисиниң нами болуп қалған.

Енглисчидин Әзиз Әйса Әлкүн тәрҗимә қилди

Мәнбә: Әзиз Әйса Әлкүн  тор сәһипси

Әскәртиш: уйғур академийиси тор бетидики йазмилар апторниң өзиниң көз-қаришиға вәкиллик қилиду. Тор бетимиздики йазмиларни мәнбәсини әскәрткән һалда көчүрүп кәң тарқитишқа болиду.