Abliz-Mexsum

Аблиз Мәхсум

Кишиләр қәлбини һайаҗанға салғучи, өз һайатиниң 47 йилини хитай зинданлирида өткүзүп уйғур миллити тарихида әң узун түрмидә йетип азаб чәккүчи, өткүр шеир- ғәзәллири, егилмәс — сунмас пидакаранә роһи арқилиқ бүгүнки заман уйғур пәрзәнтлириниң тиллирида дастан болуп келиватқан инқилаби, вәтәнпәрвәр шаир Аблиз Мәхсум, 1899- йили Атушниң мәшһәдкә туташ Бағериқ кәнтидә уйғур йеңилиқ һәрикитиниң байрақдари, җамаәт әрбаби, бүйүк алим Абдуқадир Абдул Варис (тәхәллуси Ғази) дәмолламниң (1870- 1924) аилисидә дунйаға кәлгән.
У дадисиниң бир қоллуқ тәрбийилиши билән башланғуч — оттура мәктәпләрни Қәшқәр шәһиридә пүттүриду. Бу җәрйанда дәмоллам вә башқа бир қисим устазлардин әрәб, парис тиллирини өгиниду. Униңдин кейин, Абдуқадир дәмоллам оғли Аблиз Мәхсумни алий билим йуртлирида техиму йахши тәрбийиләш мәқситидә Һиндистанға әвәтиду.

1920- йиллири Аблиз Мәхсум Һиндистанда алий мәктәп һайатини башлайду. Әйни йиллири униң оқуғучилиқ мәзгили Һиндистан хәлқиниң Әнглийә таҗавузчилиқиға қарши елип бериватқан күрәш җәрйанлириға тоғра келиду. Ейтилишичә, Аблиз Мәхсум Шәвкәт Ели рәһбәрликидики Һиндистан мусулманлириниң Британийә (Әнглийә) мустәмликичилиригә қарши күришини вә «хәлипә һәрикити» ни қоллап намайишларға қатнашқан һәмдә намайишчиларға: — «таҗавузчилар мустәмликичилик нийитидин асанлиқчә вазкәчмәйду, силәр қуруқ қол бундақ намайиш қиливәрмәй, қолуңлардин келишичә калтәк, чомақлар билән қораллансаңлар техиму йахши үнүм бериду» дәп йол көрсәткән. Һиндистан хәлқи бу мәслиһәт бойичә қолиға немә чиқса шуни елип, намайишлардин башқа бәзи әмили қаршилиқ һәрикәтлирини елип барған. Бу һәрикәтләрниң үними көрүлүп, Һиндистандики Әнглийә мустәмликичилирини хелила чөчүткән. Улар һиндистанлиқлардики туйуқсиз өзгиришниң сәвәбини ениқлап билгәндин кейин, Аблиз Мәхсумни тутқун қилип 6 ай солап қойған.

1924- йили 8- айниң 14- күни Абдуқадир дәмоллам, чәтәл күчлири вә хитай мустәбит һакимийитиниң йошурун пиланлиши, сатқин мунапиқларниң қол селиши билән өзиниң Қәшқәр шәһәр кона ордидики күтүпханисида шеһит қилиниду.

Шу йили күз мәзгилидә бу шум хәвәрдин, уйғур миллитиниң бешиға кәлгән бу хил паҗиәдин хәвәр тапқан Аблиз Мәхсум дадисиниң қатилини, тоғриси уйғур миллитиниң қатилини тепип, хәлқтин ибарәт бүйүк содийәниң адалитигә тапшурушни мәқсәт қилип һиндистандин ана вәтини Шәрқи Түркистанға қайтип келиду. Әпсуски мустәмликичи хитай һакимийитиниң көп тәрәплимилик тосқунлуқи билән у ачқан дава үнүмсиз түгәллиниду.

Өзиниң барлиқини хәлқиниң әркинлики, вәтининиң мустәқиллиқиға беғишлиған Аблиз Мәхсумниң 1920- йиллардин башлап шеир иҗадийити билән шуғуллинишқа башлиғанлиқи мәлум. Иҗадийәт сәмәрилиригә етиқад нуқтисидин қарашни бир минутму унтумиған шаир йашлардин өзиниң иззәт — абройини, ар — номусини, мәдәний мираслирини, етиқадини қоғдашни тәләп қилиду. Омумән ана вәтинини хитай мустәмликичилириниң төмүр тапини астидин қутулдуруш үчүн күрәшкә чақириду. У һайатида җәннәт мисали гүзәл вәтининиң тәбиии мәнзирилирини тәсвирләштин, рәқиблиригә нәпрәт йағдуруштин башқиға ишәнмигән. Шаирниң вәтинигә болған муһәббити рәқибләргә болған нәпритидә өз ипадисини тапқан болса, күрәштики сәврчанлиқи, өзлүксизликидә, пидакарлиқи исйанкарлиқида өз ипадисини тапиду. Қараңғу камир, зәй зиндан, еғир җисмани әмгәк бу етиқадлиқ инсанниң гигант гәвдисини давасидин, етиқадидин ваз кечишкә көндүрәлмәйду.

***

Аблиз Мәхсум Шәрқи Түркистан тарихида, уйғур миллитиниң ичидин, хитай таҗавузчилири тәрипидин әң ечинишлиқ дәриҗидә харланған уйғурларниң типик мисаллиридин бирсидур. Шундақла Аблиз Мәхсум, дунйа тарихида уйғурлар ичидә әң көп вә әң узун түрмидә йатқан шәхис болуп һесаблиниду.

У, таҗавузчи, ишғалчи мустәбит хитай һакимийитиниң Йаң Зеңшин (1914- 1924) дәвридин башлап, Җин Шорен (1924- 1933), Шиң Шисәй (1933- 1944), милләтчи хитай, (гоминдаң 1944- 1949), коммунист хитай (1949- йилидин башлап 1982- йилғичә бирқанчә қетим) илгири — ахир болуп чәтәлдин қайтип киргәндин кейинки 58 йиллиқ һайатиниң 44 йилини түрмиләрдә өткүзгән. У һиндистандиму 6 ай инглизларниң түрмисидә йатқан. Түрмидин чиққандин кейинки ахирқи икки йилиму қаттиқ назарәт астида өткән болуп, 83 йиллиқ һайатиниң 47 йили түрмиләрдә өткән. Униң йашлиқ баһари, таза җасарәткә толған нәвқиран чағлири қараңғу камирларда, әмгәк билән өзгәртиш мәйданлирида зәнҗир — кишәнләр билән хар — зарлиқ ичидә өткән.

Аблиз Мәхсум 1930- йили йазда Ғулҗа шәһиридә болған бир сөһбәттә, сорундики җамаәткә хитабән: «һиндилар өзиниң миллий — азадлиқи йолида күрәш қилип, дүшмәнниң түрмисидә йатқан, шу йолда дәрд тартқан инқилабчилирини бәкму қәдирләйдикән. Һәрқандақ сорунларда өйниң төригә әмәлдар, һакимларни йаки пул тапқан байларни әмәс, вәтән азадлиқи йолида күрәш қилип дүшмәнниң түрмисидә йатқан миллий қәһриманлирини олтурғузидикән. Пүтүн җамаәт уларға алаһидә һөрмәт көрситидикән! Биздә болса, әһвал дәл буниң әксичә. Биз мушу бир селиштурма арқилиқму миллитимизниң сийасий сапасиниң қайси дәриҗидә икәнликини көрүвалалаймиз» дегән. У йәнә: «һиндиларда мана мушундақ миллий роһ болғанлиқи үчүн улар инглизларниң үч әсирлик мустәмликисидин қутулуп, мустәқиллиқиға еришти. Бизму өзимиздә тәврәнмәс вәтәнпәрвәрлик һәм инқилаб роһини йетилдүрүшимиз керәк!» дегән.

Аблиз Мәхсум Шәрқи Түркистан җумһурийити билән милләтчи хитай оттурисида имзаланған «11 битим» дин кейин 1946-йили 9-айда «бирләшмә һөкүмәт» намидин елип берилған хәлқчил сайламда Ақсу вилайитигә валий булуп сайлиниду. Битим бузулғандин кейин у Үрүмчигә келип әйни вақиттики «алтай нәшрийати» да муһәррирлик қилиду һәм «әрк гезити» да муавин баш муһәррир болуп ишләйду.

***

У коммунист хитайниң қолидики ахирқи 32 йиллиқ һайатиниң 30 йилға йеқин вақтини түрмиләрдә өткүзгән болсиму хитай таҗавузчилириға һеч бир заман бойун әгмәйду, һеч бир заман хитайниң Шәрқи Түркистан земинидики һакимийитини етирап қилмайду, һеч бир заман Шәрқи Түркистанниң мустәқиллиқидин вазкәчмәйду. У баштин ахир қәтийлик билән хитай таҗавузчилирини Шәрқи Түркистан земинидин чиқип кетишни тәләп қилиду. Хитайниң барлиқ тәклиплирини рәт қилиду, хитай тәклип қилған һоқуқ-мәнсәпләргә көз қириниму салмайду.
Йиғип ейтқанда, таҗавузчи хитай Аблиз Мәхсумни һәрқанчә қилип, бирәр қетим болсиму алдийалмайду. Өзини һеч бир заман етирап қилдуралмайду, қолидин кәлгән барлиқ рәзиллик, барлиқ вәһшиликлирини ишлитипму пәқәтла бойсундуралмайду.

Аблиз Мәхсумниң пүтүн һайати таҗавузчи, ишғалчи хитайларға болған чәксиз ғәзәп-нәпрәт, өч-адавәт вә қан-қисас билән толуп кәткән.
Аблиз Мәхсум:
Хитайни мән хитай дәймән уни инсанчә көрмәсмән,
Мәгәр асманчә болсаңму сени көзүмгә илмасмән.
Әгәр җәннәтниң ачқуси сән ниҗисниң қолида болса,
Аллаһға ант ичәрмәнки у һал җәннәткә кирмәсмән.

Дегән шеири арқилиқ хитайға болған йүрикидики чәксиз өчмәнликини ениқ ипадиләш билән биргә, өзиниң нәзиридә хитайниң немиликини, өзиниң кимликини һәм мәйданини ениқ билдүргән.

***

«Аблиз Мәхсум сәпдашлири билән бирликтә 1942- йили «Шәрқи Түркистан Ислам партийиси» исимлик бир мәхпий партийә қурған. 1954- йили Нимшеһит Армийә дәмоллам 30 кишилик һәҗ өмики билән һәҗгә чиққан вақитта, Абдул Әзиз Мәхсум йезип тәййарлиған бир парчә хәтни мәхпи елип чиқип мисирниң бир гезитидә елан қилған. Хитай 1954- йили Мәхсумниң өйини ахтурғанда Мәхсумниң өйидин Шәрқи Түркистан Ислам партийисиниң бир данә алтун тамғиси вә бу партийигә аит нурғунлиған һөҗҗәт, пул қатарлиқ мадди бойумларни тепивелип елип чиқип кәткән. Кейин бу алтун тамғини Сәйпидин Әзизи (1915- 2003) хитайниң мәлум идарисидин елип чиқмақчи болғанда, бу органдики алаһидә сақчи хитайлар қарши чиққан. Шуниң билән сәйпидинләр билән у идаридики алтун тамғини қоғдаватқан алаһидә хитай сақчилар оттурисида етишиш йүзбәргән. Бу етишишта, Сәйпидин Әзизиниң қазақ муһапизәтчиси бир сақчи хитайни етип өлтүргән. Сәйпидин Әзизи тәрәп алтун тамғини мәҗбури елип чиқип кәткән….».
…..
1980- йили күз айлирида хитай җаллатлири Аблиз Мәхсумни йашинип қалғанлиқи һәм кесәллики сәвәби билән 81 йешида түрмидин бошитиду.
…..
Инқилаби шаир, мәшһур җамаәт әрбаби Аблиз Мәхсум бир дини алим болуш сүпити билән:
«Вәтән вә милләтни сөймәк әһли ислам шанидур,
Бу һәқиқәт, бу адаләт тәңриниң пәрманидур.»
Дигәндәк җараңлиқ мисралири билән вәтәнпәрвәрлик садасини йаңритиду. Вәтәнпәрвәрликниң һәқиқи үлгисини тикләйду. Вәтән вә милләтни сөйүш динимиздиму тәшәббус қилинған әмир-пәрман икәнликини ениқ оттуриға қойиду. Вәтини болмиған һәр қандақ бир хәлқниң өз йуртидиму хару-зарлиқтин қутулалмайдиғанлиқини, вәтәнсиз милләткә башқа әлләрдиму әбәдий хатирҗәмлик болмайдиғанлиқини очуқ җакарлайду.

Вәтән сөйгүси

Җигәр парә йүрәк йарә, сиқилса тән ара җаним,
Вәтән дәрди ғеми милләт билән өлсәм йоқтур арманим.
Вәтән дәп дину-милләт дәп бешимға һәр бала кәлсә,
Биләрмән бәхту иқбалим, шәрәплик пәхру унваним.
Дәриха вәтинимни ғәйриләр зорлап бесип алғач,
Йүрәк бағрим көйүп, қаним қизип қайнайду виҗданим.
Бүйүк тарих, азат миллитим қуллуққа айланғач,
Пәқәт тақәт қилалмай өртүнүп йанмақта һәрйаним.
Қейип башим, еқип йашим, чүшүп роһим, сунуп көңлүм,
Орап ғәм-қайғу һалимни йетишмәй чарә дәрманим.
Езилдим бикар өлдүм вә лекин болмидим на үмид,
Сәбәб ким вақитликтур бу езилгән, бу сиқилғаним.
Нишанәмгә еришмәккә ишәнчим зор тулуқ чүнки,
Дегәч һөрлүк үчүн қандаш-тиләкдашлар пида җаним.
Тур әй түрк оғли бу ар нумусни көтүрмәстин,
Тиниң ирғат, көзүң ач, баш көтәр әвлади тураним.
Уғузхан чоң бабам Апрасийап, Атилла, Буғралар,
Бүйүк көк туғлирин дәп көккә йәтти аһ тартқаним.
Бүйүк алтун көмүш орда қурулған чағда шол туғни,
Қучақлап турғинимда ақса арман йоқ қизил қаним.
Сақал-сачим қизил қанға бойалмастин қаза қилсам,
Йумулмастин көзүм, дилда қалур һәсрәт вә арманим.
Еришмәк әркин азатлиққа һәққани күрәш бирлә,
Асарәттин вәтән милләтни қутқазмақ мениң шаним.

Һәсрәт

Мән ишәнгән миллитимдин көрмидим һечбир вапа,
Бешимға кәлтүрдиләр дәрт вә әләм түрли җапа.
Сән өзәң асра мени Тәңрим, и бирубар,
Түрли апәт вә балаләрдин биһәққил мустәфа.
Бу музтәр асра җәвду-еһсаниң билән йарәб,
Нәзәр сал мән қолуңға әпу ғуфраниң билән йарәб.
Йетип зиндан ара ғәм-қайғу һәсрәтләрдә зарландим,
Мени қутқаз бу дәрттин әмру-пәрманиң билән, йарәб.
Һәбибиң һөрмитидин нативан мәһбус мәйүскә,
Тәрәһһум (рәһим) әйлигйсән фәзли ризваниң билән, йарәб.
Йулуңда дин вә милләт дәп, вәтән дәп зарлинип дурмән,
Өзәң улуғ йару-йөләк бол нәсир султаниң билән йарәб.
Улуғ тәңрим сениңдин өзгә һеч пушту-панаһим йоқ,
Өзүң асра мени сән қудрити шаниң билән, йарәб.
Һәбибиң һөрмитидин мән әсир мискин әзизигә,
Тәрәһһум әйлигәйсән фәзли еһсаниң билән йарәб.
Сәлават, салам билән бәркитини йәткүзгин һәбибиңгә,
Вә һәмдә али әсһабиңгә һәр аниң билән, йарәб.

Милләтни ойғитиш

Миллитим ғәпләт, җаһаләт уйқусиға қанмидиң,
Барчә милләт көз ечип ойғанди сән ойғанмидиң.
Хару-зарлиқ астида мәһкум, мәзлум қул болуп,
Сәнму милләт, сәнму инсан болғиниң ойланмидиң.
Ойла милләт тарихиң бәк шану-шәвкәтлик иди,
Әмди нә һалға чүшүп қалдиң ничүн зарланмидиң.
Мустәбит басқунчиларға баш игип тәслим болуп,
Өзлишип кәтмәкчи болған шум хийалдин йанмидиң.
Барчә милләт әркин азатлиқ күрәш мәйданида,
Атлинип җәңни қизитти сән техи атланмидиң.
Зулми истибдатқа қарши җан тикип қан аққузуп,
Йәттиләр мәқсәтлиригә сән амал қолланмидиң.
Хару-зарлиқта йатурсән булғунуп һайван кәби,
Сән бу хилда йатқили инсан әмәс һайванмидиң.
Әсли нәслиң шану-шәвкәтлик түрк қани туруп,
Ар-номусни қойуп виҗдан сетиштин йанмидиң.
Миллитим өтти бешиңдин хилму-хил аччиқ синақ,
Һич биридин сән түзүк ибрәт елип ойланмидиң.
Қәһриман әҗдатларниң һәрқайси әрди арслан,
Әрдиләр сән нәсли башқа йа бөләк бир қанмидиң.
Миллитим ойған, көз ач, тур, баш көтәр инсан исәң,
Йаки сән инсанийәтлик шанини қойғанмидиң.
Ар-нумус түрк елигә хару-зар мәһкум йашаш,
Ни үчүндур миллитим бу һалға сән арланмидиң.
Әй «Әзизи» ақла тарихиңни дунйа алдида,
Тур, көзуң ач нигә ғәпләт уйқусиға қанмидиң.

Һикмәтлик сөз

Һәқиқи досту садиқ гәр зәһәр сунса шекәр дәп бил,
Мәгәр дүшмән саңа әпләп шәкәр сунса зәһәр дәп бил.
Зийан йәткүзсә достуң пайда дәп бил көңли түз болғач,
Шуниңдәк дүшминиң гәр пайда йәткүзсә зәһәр дәп бил.

***

1982-йили 8-айда өзиниң пүтүн һайатини вәтинигә беғишлиған, күйини күйләп, күлкисини күлүп, йиғисини йиғлап өткән бу җасарәтлик инсан 83 йешида Үрүмчидә, қандақтур һеч ким чүшинәлмәйдиған, әқилгә мувапиқ болмиған аталмиш «пойиз вәқәси» дә өзи үчүн һайатида кичиккинә ховлуқ көрсәтмигән бу дунйадин мәңгүлүк видалашти.
***
Аблиз Мәхсум уйғур хәлқиниң ирадисини, мәйданини, мустәқиллиқ ғайисини, ахирқи нишанини әкис әттүрүп бәргән уйғур хәлқиниң көрәш йолидики образи, бир намайәндисидур.