Tarixchi-alim Ekrem Enwerowning tughulghinining 70 jillighigha dair

 

Hayat bolsa, qazaqstanliq tarixchi alim Ekrem Enwerow 70 yashqa tollattéken. U aliy kespiy teyyarlighi bar, bilimlik we köp emgek qilghan, amma, ayrim seweplerge bola, özining ilmiy iqtidarini toluq körsitilmigen hem tetqiqatlirini keng ammigha tonutalmighan uyghur alimlirining qatarigha kiridu.
Ekrem Enwerow 1948-jili Ghulja shehiride duniyagha kelgen. U 1959-jili ailisi bilen Qazaqstan diyarigha köchüp chiqidu. Yéngi yerge köchüp chiqqanlar qatarida ularmu deslep köp qiyinchiliqlarni tartidu. Peydin-pey yéngi muhitqa üginishke bashlaydu. Enwerowlar ailisi Almutigha orunlishidu.
1967 – 1969-jilliri herbiy borchini ötep kelgendin kéyin Ekrem Enwerow Kéngesh Ittipaqidiki etiwaliq hésaplinidighan Léningradtiki M.Lomonosow namidiki uniwérsitétqa oqushqa chüshidu. U sheriqshunasliq fakultétining hind tili mutexessisligini tallaydu. Ekrem özimu qariqumchaq, hindlargha oxshap kétidighan. Ailisining maddiy yardem bérish imkaniyiti bolmighachqa, Léningradta oqush we yashash qiyin édi. Shunglashqa Ekrem oqush bilen bille emgek qilidu. Studéntliq hayat uni tawlaydu hem kélechekte yaxshi mektep bolidu. Shu jilliri u Ékatérina dégen qizgha öylinidu.
Melumki, Léningrad aliy oqush orunliri bilim bérish jehettin dayim küchlük bolghan. Sheriqshunasliq sahasida léningradliq alimlar yétekchi orunlarni égiletti. Moskwaliq sheriqshunas alimlar zamaniwiy Sheriq jemiyetlirini tetqiq qilatti hem idéologiya we seyasetke yéqin bolatti. Léningradliq alimlar bolsa, Sheriqning tilini, qédimiy tarixini we medeniyitini üginetti. Sheriqshunasliqning Léningrad mektiwining mana moshu alahidiligi Ekrem Enwerowning ilmiy tetqiqatlirida öz eksini tapti. U hind we sanskrit, ingliz tillirini, qédimiy Hindstanning tarixini üginidu. Endi uning ana tilini we erep grafakisini bilishi sheriqshunasliqning yene bir muhim sahasi — türkshunasliqqa yol achti.
Uniwérsitétni tamamlighandin kéyin Ekrem Enwerow Almutigha qaytip keldi. 1979-jili u Ch.Welixanow namidiki tarix, étnografiya we arxéologiya institutining sheriqshunas bölümige ishqa orunlishidu. Uyghur sheriqshunas mutexessisning Penler akadémiyasige kelgenligi Tilshunasliq instituti yénidiki akadémik Gh.Sedwaqasow rehberligidiki Uyghurshunasliq bölümi nezeridin sirt qalmaydu. Shundaq qilip, 1982-jili étnograf we tarixchilar topining rehbiri G.Isqaqowning tekliwi bilen Uyghurshunasliq bölümige ishqa keldi.
Tekitlesh lazimki, G.Isqaqow herxil mehkimilerde ishlewatqan uyghur tarixi we étnografiyasi bilen shughulliniwatqan tetqiqatchilarni bir yerge jighishqa köp küch chiqardi. Ekrem Enwerowtin tashqiri Uyghurshunasliq bölümige jumhuriyetlik mirasgahta ishlewatqan étnograf Risalet Kerimowa teklip qilindi. Shundaqla Tashkent dölet uniwérsitéti Sheriq fakultétining xitay bölümini tamamlighan Sultan Rozibaqiéw we moshu qurlarning muellipimu ishqa keldi.
Sanskrit, hind we ingliz tillirini bilishi Ekrem Enwerowning ilmiy tetqiqatlirining yönilishini éniqlap berdi. U Sherqiy Türkstanda tépilghan hind-éwropa tilliridiki qédimiy yazma menbelerni, qédimiy uyghur tilidiki yadikarliqlarni tetqiq qilishqa bashlidi. Ekrem Sherqiy Türkstanning budda edebiyatini, shuning ichide Turpanda tépilghan uyghur metinlirini yaxshi biletti. Shunglashqa Turpan Idiqutining tarixini (iX –Xiii esirler) tetqiq qilmaqchi édi. Amma 1986-jili Uyghurshunasliq instituti teshkil qilinghandin kéyin uningda Léningradta ilmiy stajirowkida bolush imkaniyiti peyda bolidude, namzatliq dissértaSiyasining mawzusini özgertishke toghra kélidu. Qédimiy uyghur metinliri asasida Turpan uyghur xanlighining tarixini tetqiq qilish qiyin mesile édi. Uning üchün köp emgek we waqit hem tetqiqat üchün nurghun metinler telep qilinatti. SSSR Penler akadémiyasi Sheriqshunasliq instituti Léningrad bölümining qolyazmilar fondida Turpandin keltürülgen nurghun uyghur qolyazmiliri saqliniwatatti. Amma ularning köp qismi turmush we yuridik höjjetler hem diniy edebiyat édi. Uyghur dölitining seyasiy tarixi toghriliq menbeler az édi. Uningdin tashqiri Ekrem namzatliq dissértaSiyani yézishqa qiriq yéshida kirishti. Shu seweptin ataqliq türkshunas alim S.Klyashtorniy uninggha yene bir mawzu — 1812 – 1900-jillar arilighida Sherqiy Türkstanni tetqiq qilghan ingliz we hind seyahetchilirining emgeklirini tetqiq qilish tekliwini béridu.
«Istoriya izuchéniya Wostochnogo Turkéstana angliyskimi i indiyskimi putéshéstwénnikami (1812 – 1900gg.)» mawzusidiki namzatliq dissértaSiyasini E.Enwerow S.Klyashtorniyning rehberligide yazidu. DissértaSiyani 1992-jili Rossiya Penler akadémiyasining Sankt-Pétérburg shöbiside (hazir Rossiya Penler akadémiyasi Sheriq qolyazmilar instituti) utuqluq himaye qildi. Resmiy opponéntliri hindshunas M.Worobéwa-Désyatowskaya we étnograf W.Kuriléw boldi.
E.Enwerow dissértaSiyalik ishida ingliz we hind seyahetchilirining Sherqiy Türkstanni tetqiq qilish paaliyiti we ularning utuqlirini, moshu jayni tetqiq qilishta ingliz we hind seyahetchilirining rolini tetqiq qildi.
E.Enwerow özining ilmiy ishida ingliz we hind seyahetchilirining Sherqiy Türkstanni tetqiq qilishining asasiy yönilishlirini éniqlap berdi. Bu jeriyanning asasini Ost-Hind kompaniyasining xadimi, uzun waqit dawamida transgimalay döletliride seyahette bolghan U.Murkroft salghan. Uning teshebbusi bilen 1812 – 1813-jilliri hind Mir Izzet Ullining Sherqiy Türkstangha sepiri uyushturulidu. Deslepki basquchta bu yerde bolghan hem bay matériallarni qaldurghan U.Murkroft we hind Xadji Axméd Shax boldi. 1950-jilliri bolsa, üch aka-uka némislar – Shlanginwéytlar bolghan, ular Qeshqeriyani tetqiq qilghan. Ekrem Enwerowning éniqlishiche, deslepki basquchta Sherqiy Türkstanni tetqiq qilish Ost-Indiya kompaniyasi teripidin uyushturulghan ékspédiSiyalerning exbarat toplishi bilen xaraktérlinidu. Bu peytte kompaniyade Qeshqeriyage qiziqish az édi. Chünki XiX esirning birinchi yérimida qéliplashqan tarixiy ehwal we géografiyalik sharaitlar Büyük Britaniyaning Qaraqorumning shimalidiki térritoriyalerge tesirini tarqitishqa imkaniyet bermetti.
Ingliz-hind seyahetchiliri teripidin Sherqiy Türkstanni chongqur tetqiq qilish 1860 – 1876-jillargha toghra kélidu. Buninggha Hindstanda we Sherqiy Türkstanda yüz bergen waqieler türtke boldi. 1857 – 1858-jilliridiki sipay qozghilingi Hindstandiki Ost-kompaniyaning hakimiyitini ghulatti hem hakimiyet London hökümiti tayinlaydighan wiSé-korolning qoligha ötti. Endi Sherqiy Türkstanda 1860-jillarning otturisida partlighan sin impériyasige qarshi qozghilang aqiwitidin Qeshqeriyade Yaqupbek rehberligidiki Yettisher döliti peyda boldi. Moshu waqie bolsa, ingliz-rus qarimu-qarshilighini Sherqiy Türkstan térritoriyasige yötkidi. Yéngi sharaitta Britaniya Hindstanida transgimalay döletlirini, shuning ichide Qeshqeriyani tetqiq qilidighan, Hindstan chong trigonométriyalik xizmiti we Béngal Aziya jemiyiti, Korol géografiyalik jemiyitining ishlirini uyghunlashturidighan teshkilatlar teshkil qilindi. Qisqa waqit ichide, yeni 1860 – 1869-jillar arilighida Sherqiy Türkstangha ilmiy we soda-ixtisadiy mexsetler bilen ondin oshuq ékspédiSiyaler uyushturulidu. Ulargha Muxaméd Xamidning (1863-j.), U.Djonsonning (1865-j.), 1868 – 1869-jillardiki R.Shouning, Mirza Sudjining, G.Xéyuordning, D.Forsaytning ikki missiyasining (1870 we 1873- jj.) seyahetlirini kirgüzüshke bolidu. Moshu seyahetler dawamida yerlik xeliq — uyghurlarning urpi-adetliri, en’eniliri, Qeshqeriyadiki seyasiy waqieler, ölke géografiyasi, ijtimaiy-ixtisadiy ehwali heqqide bahaliq matériallar toplandi. Moshu matériallar asasida E.Enwerow seyasiy waqieler turghusidin Britaniya Hindstanining Yettisher, Rossiya we sin impériyasi bilen bolghan herbiy, diplomatiyalik, soda munasiwetlirini tetqiq qildi.
E.Enwerow özining dissértaSiyasining axirqi qismida 1876 – 1900-jillar arilighi (Yettisher döliti ghulighan we Sherqiy Türkstanda sin hakimiyiti ornighan peyt) boldi. Bu basquchtimu ingliz seyahetchiliri 1884-jili Sherqiy Türkstan sin impériyasining terkiwige «Shinjang» dégen nam bilen kirgüzülgen térritoriyani tetqiq qilishni dawamlashturidu. Ingliz seyahetchilirining tetqiqatliri Qeshqeriyade Rossiyaning poziSiyasi kücheygende we Britaniya Hindstanining munasiwetliri ajizlashqanda jürgüzüldi. Moshu peytte Sherqiy Türkstangha N.Élayas (1879, 1885-j.), A.Kéri we A. Dalgéysh, (1885-1886-j.), F.Yangxazbénd (1889 – 1891-j.), G.Bauér, M.Konwéy (1892-j.), G.Lansdél, G.Littéldéyl (1893-j.), B.Klayw (1895-j.), G.Dizi, R.Kobbold (1897 – 1899-j.) seyahetke barghan. Bu seyahetlerning hemmisi E.Enwerow teripidin chongqur tetqiq qilindi. Alimning pikriche, XiX esirning axirighiche inglizlar Sherqiy Türkstangha munasiwetlik umumiy bir seyasetni shekillendürmigen. Buninggha Britaniyaning Sherqiy Türkstangha munasiwetlik seyasitini teyyarlaydighan birnechche merkezlerning (London, Kalkutta, Sankt-Pétérburg we Béjin) bolushi kashila boldi. Ular impériya menpiyetlirini öz nuqteiy nezerliri turghusidin chüshinetti.
E.Enwerowning tetqiqatliri Sherqiy Türkstangha bolghan seyahetler bilen shughullanghan alimlarning chong qiziqishini peyda qildi. Uning matérialliri «Wostochniy Turkéstan glazami éwropéyskix putéshéstwénnikow» (Alma-Ata 1991-j.) kitawining ikkinchi babida («Pérwié putéshéstwiya iz Britanskoy Indii w Wostochniy Turkéstan», 22 – 43-b.) paydilinilghan.
Namzatliq dissértaSiyani himaye qilghandin kéyin E.Enwerow ilmiy-tetqiqat institutlirida ishlidi. Uning ilmiy paaliyiti Uyghurshunasliq instituti bilen chemberchas baghliq. Mezkür institutta u uyghurlarning tarixi we étnografiyasi bölümide ishlewatqan peytide, uyghurlar tarixi boyiche kolléktiwliq layihilerge paal qatnashti.
Uyghurshunasliq instituti yépilghandin kéyin u oqutquchiliq bilen shughullandi. Almutidiki birnechche aliy oqush orunlirida deris berdi. Hindshunas alim süpitide Qazaqstandiki Hindstan elchixanisi bilen yéqin munasiwette boldi. Shundaqla Hindstanda ilmiy stajirowkida bolup, XXJ ShUARni tetqiq qilidighan proféssor Kulbushan Warik bilen yaxshi munasiwetler ornatti.
Ekrem Enwerow nahayiti chongqur bilimlik, Sherqiy Türkstanning qédimiy we ottura esirlerdiki tarixini yaxshi bilidighan, qédimiy tillardiki yazma menbelerni oqalaydighan alim édi. Uning namzatliq dissértaSiyasi eng asasiy emgigi bolup qaldi. Eser uning ayrim qisimlirini maqale süpitide neshir qildi. Epsus, alayten kitap süpitide chiqirishqa ülgirelmidi. Alim 60 yashqa tolmay duniyadin ötti. Peqet 2013-jili Uyghurshunasliq merkizi «Wéliway Axun ewlatliri» teshebbuskar topining hamiylighida neshir qildi.
Ekrem ikkimiz yash arilighi chong bolsimu yaxshi ariliship öttuq. Her ikkimiz sheriqshunasliq mutexessisligini talliduq, uyghurshunasliqqa 1980-jilliri, yeni bu pen tereqqiyat yoligha chüshkende kelduq. Her ikkimizning ustazi ataqliq türkshunas alim S.Klyashtorniy boldi. Shundaqla bizni uyghur tarixigha bolghan qiziqish, uni tetqiq qilishqa ülüsh qoshush mexsiti biriktürgen édi. Biz Qazaqstanda uyghurshunasliq penining güllengen peytining guwachisi bolduq. Moshuningda Ekrem Enwerowningmu emgigimu zor dep hésaplaymen.

Ablehet KAMALOW,
tarix penlirining
doktori.