Milliy menawiyatimizdiki sersanchiliq

Künler jillarni yaratqini bilen jillar hergiz yaritilishni kelgüsining bosughisigha béjirim ötküzmeydighanlighi heqiqet. XXi esirning on toqquz jilining ichidila millitimiz arisidin yétilip chiqqan menawiyat égiliri arimizdin kétip, biz yashawatqan muhitta menawiyatimiz heqiqiy rewishte miskinliship, ghéripsinip qalghandek bilinidu manga.
Bar küch-gheyritini, yashlighini, bilimini millet menpiyiti üchün atawetken atilirimiz bilen akilirimizning, anilirimiz bilen hedilirimizning ish-paaliyiti menawiyatimizning öchmes izi bolup qalidighanlighida shek-shübhe yoq.
Wetinimiz Qazaqstanda yash ewlat riqabetke tolup-tashqan alemshumullashturush dewride qanchilik sep tüzesh iqtidarigha érishti? Yaki kapitalistik tüzüm keltürüp chiqarghan meniwiy bohran ularnimu tentiritip qoydimu?
Shu nersini étirap qilishimiz kérekki, musteqil Qazaqstanda istiqamet qiliwatqan uyghur millitining menawiyati heqiqiy rewishte salmaqliq, riqabetke qabil, milliy menpiyetlerni tugh qilish süpetlirige ége bolalmisa, Qazaqstan menawiyatining tereqqiyatigha öz hessisini qoshalmay, qeghez yüzidila qélish éhtimali bar.
Qazaqstan diyarida hökümitimiz teripidin maddiy hem meniwiy qollap-quwetleshke ége milliy metbuatimiz, milliy téatrimiz bar. Bu sahalar bir-birige maslashqan halda milliy maaripni tutqa qilip, ish élip baralmisa, özimiz yoq dewirde ularningmu yoqilip kétishige bügündin zemin hazirlighanliq bolidu.
Milliy menawiyatimizning hemme sahalirida dégidek kadr tapchillighidin kélip chiqqan meniwiy bohran höküm sürmekte. Hetta milletke warisliq qilish en’enisi halaket girdawigha kélip qaldi. Bu herbirimizning milliy dairimizdiki mirasxorluqqa, warisliqqa üze qarighanliq jeriyanining aqiwiti.
Warisliq, mirasxorluq. Elwette, bu ghayet chong uqum. Milliy qedriyetlirimizni qedirlep, milliy menpiyitimizni qoghdalaydighan warislarni terbiyilesh muhitini uyghur jamaetchiligi özi shekillendürüshi kérek édi. Hökümitimiz yaritip bergen imtiyazlarni toluq paydilanghan halda, bu jeriyanning béshida ziyalilar karwan béshida bolushi tégish édi. Mana hesh-pesh dégiche Qazaqstan musteqilligining tengtushliri jigirme sekkiz yashqa kirdi. Epsuslinish bilen tekitlinidighan heqiqet shuki, moshu jillar mabaynida milliy tereqqiyat «kompasini» dadil tutup yétekleydighan meniwiy küch qéliplashqini yoq. Taghar-taghar arzu-ümütler qachilanghan milliy menpiyet harwusida tizginni tutqanlarning arisidiki salahiyetlikliri azgal-chongqurgha yoluqsa, yölep chiqirishning ornigha, eksiche, pitne-pasat tarattuq, her türlük amallar bilen chirmaq sélip, harwudin chüshiriwélish koyida jürduq. Netijide tizgin qoligha ötken salahiyetsizlerning «dap-dumbighi bilen naxshisigha» jor bolup, asasiy ghem-teshwishlirimizni qayrip qoyduq. Aqiwet harwumiz tik yar girwigide, halaket girdawida turup qaldi…
Her ikki tiptikiler özimizning arisidin chiqqan, tomurida bizning qénimiz, öz jemiyitimizde terbiyilengenler. Peqet jamaetchilik éngida «aqni – aq, qarini – qara» dep ayriydighan «tarazining» yoqlughi, pajielik tariximiz qéliplashturghan sewiyemizdiki psixologiyalik alahidilikler milliylik harwusining özige xas yolini tépiwélishtin mehrum qildi.
Herqandaq milletning özgiler aldidiki abroy-inawiti, sapasi bilimlik, meripetlik ademliri – ziyalilar qoshuni bilen ölchinidu. Bir shexs yaxshi mutexessis, öz kespining mahiri bolushi mümkin. Amma jürigidiki millitige bolghan köyünüshke, ish-heriket, paaliyitining qilchilik bolsimu yaratqan xelqige payda élip kélishige baghliq milliy menpiyet ölchimi bilen bahalinidighan terepler bar. Hayatimda köp nersini ügetken bir akimiz atisidin qalghan töwenki ibarini dayim éytatti: «Yaxshiliq qilish qolungdin kelmise, yamanliq qilma».
Chongqur menaliq ibare. «Paydang tegmise, ziyan keltürme» dep chüshinip, milletke nisbeten oylap baqaylichu?.. «Ana tilingni untuma, milliy ailini shekillendürüp, milliy terbiyini jariy qil. Bala-chaqa, newre-chewriliringni ana tilida oqut, milliy neshirliringge mushtiri bol. Milliy téatringning tamashibini bol. Ewlading séningla mirasxorung bolmay, milliyligini yoqatmay6 milletning warisi bolsun…». Bu – xelqige nisbeten «ziyan qilmay» dep oylaydighan herbir uyghurning wujudidin yangrawatqan wijdan chaqirighi. Tentirigen tenlerdiki ténigen rohning nidasi…
Milliy muhit, birinchi nowette, ailidin bashlinidu. Kelgüsimiz bügünki böshüktiki balilirimizgha baghliq ékenligini yadimizdin chiqirip, eng ehmiyetlik we ehmiyetsiz ishlarning ornini almashturup, qalaymiqan hayat terizini qéliplashturduq. Jemiyetlik paaliyetlerning aldinqi sépide jürgen ayrim ziyalilirimizning éytqini bilen emeliyati toghra kéliwermeydighan bolup qaldi. Millet aldidiki meniwiy hoquqni toluq his qilmay, milletke köyünüp, minberlerde jarangliq sözlerni éytip jürgen ayrim uyghur ziyalilirining baliliri rus mektepliride bilim aldi, öyde rus tilida munasiwet qilidu. «Milletning ziyalisi» dep özini hésaplighan herqandaq shexs birinchi nowettte özi we ailisi arqiliq bashqilargha ülge bolushi kérek édi. Epsus, emeliyatimizda undaq bolmidi…
Ayrim ziyalilirimizning sewiyeside öz sahasida milliy menpiyetlerni tugh qilghan waris, shagirtlarni terbiyileshtin köre, «issiq ornidin» ayrilip qalmasliq endishe-wayimi üstün keldi. Milliy menawiyatimizgha ait sahalarda «monopoliyaleshtürüsh» aghrighi juqqanlar ana tebietning «ewlat almishish» qanuniyitining mahiyitige chöküp baqqusi kelmidi. Warisliq jipini ulash, mirasxorluq körügini asrash mesililirige éhtiyatsizlighimiz tüpeyli ketkenlerning azdu-tola izi qélip, kelgenlerning iznasimu körünmey qaldi. Aqiwette milliy dairimizdiki yoqitish, judaliqlar köpeygensiri, milliy menawiyatimiz sergerdan qélipini kiydi. Menawiyatimizni sersanchiliqqa uchratqan qandaq sewepler ékenligige nezer aghdurup baqayli. Bu mesilide méning shexsiy oy-pikrim töwendikilerge nuqtilandi.
– Milliy qedriyetlerni tugh qilghan milliy aile shekillendürüshni teshwiq qilidighan jamaetchilik pikirni qéliplashturalmaywatqanlighimiz. Aile ezalirining millet aldidiki jawapkersizlik, béperwaliq mewqesining mojutlughi;
– Milliy maaripning millet istiqbalining kapaliti ékenligini toluq his qilmaywatqanlighimiz. Milliy dairimizdiki ajizliqlar tüpeyli, hökümitimiz yaratqan imtiyaz, heq-hoquqlirimizdin toluq paydilinalmaywatqanlighimiz;
– Jemiyetlik teshkilatlar paaliyitining yönilishini milliy tereqqiyatning körsetküchi ewlat terbiyisige, milliy maaripqa merkezleshtürelmeywatqanlighimiz;
– «Étirap qilish» éngini yétildürüsh arqiliq dilida oti bar iqtidarliqlarni karwan aldigha chiqirishqa kashila bolghan mepkürimizni chirmawalghan «tengsitmeslik», «körelmeslik» késellikliridin qutulalmaywatqanlighimiz.
Qisqisi, qarimu-qarshiliqlargha, ziddiyetlerge tolup-tashqan jemiyitimizning eyni dewirdiki nepesi herbirimizni oylandurmay qoymaydu, elwette, oylanduridu. Shundaq éken, oylinayli.
Aznat TALIPOW.
Almuta shehiri.