Тарих Уйғурлар Уйғуршунаслиқ 

Ghojaxmet Sadwaqqas

amraq

Ghojaxmet Sadwaqqas

Tonulghan alim, türkshunas, til tetqiqatchisi we jama’et erbabi Ghojaxmet Sadwaqqas Gojahmet Sadvaqasov 1929- yili 7- ayning 15- küni Qazaqistanning Chong Aqsu dégen yéridiki addi déhqan Sadwaqqas a’iliside dunyagha kelgen.
Ghojaxmet Sadwaqqas bashlanghuch we ottura mektepni öz yézisida oqughan. 1949- Yilidin 1950- yilighiche Abay namidiki qazaq pidagogika uniwérsitida oqughan. 1957- Yili hazirqi zaman uyghur tilining imla qa’idisi boyiche qazaq penler akadémiyiside kandidat bolghan. Uningdin kéyin Perghane wadisidiki uyghurlarning tilini öginish üchün til-shéwe tetqiqati guruppisini qurup chiqqan we uninggha rehberlik qilghan. Uningdin kéyin Türkmenistan uyghurliri we ularning tilliri, Yettisu uyghurlirining til-shéwiside subyéktip amilni ekis ettüridighan wasitiler toghrisida ilmiy tetqiqat élip barghan. Uning bu tetqiqati salmaqliq orunni igileydu.
Ghojaxmet Sadwaqqas bir uyghur alimi bolush süpiti bilen uyghur tili sahesining herqaysi terepliride tetqiqat élip baridu. Uning élip barghan tetqiqati uyghur tilining imla qa’idisi, uyghur edebiy tilining imlasi toghrisidiki netijisini qéliplashturushta chong, ijabiy rol oynaydu. U 1961- yili 16 ming sözdin terkib tapqan «uyghurche-rusche lughet»ni tüzgüchilerning biri idi. U 1963- yili Exmet Éliyof ependi bilen birlikte «uyghur tilining imla lughiti»ni tüzüp chiqidu. Kéyin Abduwéli Qaydarof bilen birlikte «uyghur tili grammatikisi» we «uyghur tili edebiyati dersliki» qatarliq kitablarni tüzüp chiqidu. 1962- Yilidin 1970- yilighiche Perghane wadisining her qaysi jaylirida tetqiqat élip béridu. U bu jeryanda toplighan matériyalliri asasida 1970-yili «Perghane wadisidiki uyghurlarning tili» (ikki qisim) namliq kitabini yézip chiqidu.

…..

1976- Yili Ghojaxmet Sadwaqqasning ismi Qazaqistanning töhpikarlirining ismi yézilidighan «hörmet altun kitabi» gha kirgüzülidu. U 1977- yili Qazaqistan penler akadémiyisi teripidin Choqan Wélixanow namidiki mukapatqa érishidu. Ghojaxmet Sadwaqqasning 1951- yili aspirantliqta birlikte oqughan sawaqdishi, türkshunas alim Abduwélijan Qaydarof Ghojaxmet Sadwaqqas toghriliq mundaq deydu:
— «Uning öz xelqi üchün qilghan xizmetlirini yashlar untup qalmasliqi kérek. Chünki u özi üchün ishlimidi. U pütün hayatini uyghur tili, medeniyitige, öz xelqige béghishlighan adem. U sowét uyghurlirining arisida alahide közge körüngen, 1-qétim, 1-bolup Qazaqistan penler akadémiyisining muxbir ezasi bolup saylanghan alimlarning biri. Uning ‹hazirqi zaman uyghur tili› namliq kitabi Sherqi Türkistanda neshir qilindi, kéyin xitaychigha terjime qilindi. Bu kitabning kirish sözide, ‹bu bashqa milletlerning uyghur tilini öginishi üchün birdin bir oqushluq› dep yézilghan, bu heqiqeten chong baha» deydu.
Ghojaxmet Sadwaqqas 1950- yilliridin bashlap yazghan maqaliliridila, shu waqitning shara’itida, uyghur mekteplirige némilerning kérek, némilerning kemliki toghriliq mexsus toxtalghan. U 1950- yilliridin bashlap uyghurlarning tarixchi, yazghuchi, tetqiqatchiliri bilen ayrim-ayrim körüshüp uyghur edebiyatining közge körüngen namayendiliridin bir gurup teshkilleydu. 1957- Yili uyghurlarning ichidin tunji bolup «uyghur sowét edebiyat dersliki»ni tüzüp chiqidu. 1955- Yili uyghur yazghuchilarning hékayiler toplimi neshir qilinidighan waqitta bu toplamgha muqeddime yézip béridu. U yazghan muqeddimiside 2- dunya urushidin kéyinki uyghur yashlirining kelgüsidiki wezipilirini körsitip béridu.

…..

U 1983- yili proféssorluq unwani alidu. Shu yili Qazaqistan hökümiti uninggha Qazaqistangha xizmet körsetken penler erbabi dégen nam béridu. Shuning bilen birge Qazaqistan ma’arip ministirliki uyghur bölümining rehbiri bolup teyinlinidu. U yene sowét ittipaqi sherqshunaslar birleshmisining ezasi, Asiya, Afriqa, Latin Amérika xelqliri tarixi tereqqiyat kéngishining ezasi bolidu. 1983- Yili uning «türk tillar diwanining terjimisi heqqide» qatarliq bezi ilmiy maqaliliri atalmish Shinjang xelq neshriyati teripidin élan qilinidu.
Ghojaxmet Sadwaqqas 1985- yilliri «perwaz» namliq yilda 2 san chiqidighan uyghurche edebiy zhurnalni tesis qilidu hemde bu zhurnalning tehrirlik wezipisini üstige alidu. Uningdin bashqa «sowét töhpikarlar zhurnili»ning tehrir ezasi bolidu.
Ghojaxmet Sadwaqqasning eng chong töhpisi bolsa 1986-yili Qazaqistanda uyghurshunasliq institutini qurup chiqqanliqidur. U bu institutini qurup chiqish üchün nahayiti köp japa chékidu we her tereplime bésimgha uchraydu.
Ezmetow uyghurshunasliq institutining qurulush jeryani üstide toxtilip shundaq deydu: «men 1984-yilidin 1986-yilighiche Moskwadiki ijtima’iy penler akadémiyiside oquwatqan waqtimda Ghojaxmet Sadwaqqas uyghur shunasliq institutini testiqlitish üchün Moskwagha bir qanche qétim kelgen idi. U heqiqeten köp japa chekti, etidin kechkiche penler akadémiyisining we sherqshunasliq institutining rehberlirige yügrep héch hali qalmaytti shundaq bolsimu peqetla ümidsizlenmeytti. Bezi künliri kechte bir qanchimiz olturup söhbetliship qalattuq. Bu waqitta u uyghurshunasliq institutining échilishini neqeder ümid qilidighanliqini sözlep kélip, ‹uniwérsitétimiz échilsa, ilim-penning chong merkizige aylansa, yash ewladlirimizni terbiyilep kelgüside shundaq-shundaq alim, inzhénérlarni, siyasetchi, tetqiqatchilarni, her derijilik kadirlarni terbiyilep yétishtürsek…›» dep, arzu-armanlirini sözlep béretti.
U uyghurshunasliq instituti échilghandin kéyin cheksiz ümid we kötürenggü roh bilen her bir bölümlerge talantliq oqughuchilarni qobul qilip terbiyileydu. Ularni téximu yaxshi oqushqa righbetlendürüsh üchün, Moskwa, Tashkentlerdiki bezi sherqshunas alimlar bilen körüshüp uyghurlarni terbiyilep bérishi üchün toxtam tüzidu. Uning bu töhpisi eyni waqitta Rusiye we pütün Ottura Asiya Türk jumhuriyetliride yashawatqan, weten ichi we sirtidiki barliq uyghur xelqini xoshal qilidu we hayajanlanduridu. Bu institutta uyghurlarning tarixi, medeniyiti, tili, edebiyati, asare-etiqiliri keng kölemde tetqiq qilinidu.
Hazir u qurup chiqqan uyghurshunasliq instituti bügünki Ottura Asiya döletliri teweside birdin bir uyghurshunasliq merkizi bolup qalghan.
Ghojaxmet Sadwaqqas uyghurshunasliq institutidin bashqa yene Almuta dölet uniwérsitétidimu, Tashkent uniwérsitéti Sherq fakultétining yénighimu birdin uyghur bölimi achidu.
Uning ilmiy izdinish da’irisi nahayiti keng bolup, her sahedin köpligen alimlarni terbiyilep chiqidu. U yene chet ellerdiki uniwérsitétlar bilen munasiwet baghlashqimu alahide ehmiyet bérip, Amérika, Gérmaniye, Türkiye qatarliq döletlerning alimliri bilen qoyuq munasiwet ornitidu. Uning tirishchanliqi netijiside oqughuchiliri Moskwa, Tashkent, Türkiye qatarliq dölet we sheherlergiche bérip oquydu. Hetta Sherqi Türkistanning Ürümchi, Qeshqer qatarliq sheherlirige bérip, Sherqi Türkistandiki tetqiqatchilar bilen hemkarliq munasiwiti ornitip uyghur tilining tereqqi qilish mesililiri üstide tetqiqat élip baridu.
Ghojaxmet Sadwaqqas her yili köpligen döletlerde échilip turidighan xelqara yighinlargha teklip bilen qatnishidu. Shundaqla özi bash bolup nurghun yighinlarni uyushturidu. Bulardin bashqa Islam döletlirining teklipi bilen Se’udi Erebistanning Mekke, Medine sheherliride yashawatqan uyghurlar bilen körüshüp pikir almashturidu. Yene «uyghur yéziqining tarixi we asasliri» dégen témilarda tekrar-tekrar léksiye sözlesh pa’aliyetlirini orunlashturidu. Uning bu tirishchanliqining netijiside uyghurshunasliq tetqiqati kündin-künige tereqqi qilidu. U bu heqte toxtulup: «kéyinki 12 yil ichide uyghurshunasliq saheside xéle yaxshi ilgirileshler barliqqa keldi. Bu yéngiliqlarning eng chongi bolsa uyghurshunasliq institutining qurulushi. Shuningdin kéyin mawzu kéngeydi. Ilgiri Sherqi Türkistan edebiyati we uyghurlar toghriliq söz qilish mumkin emesti, hazir bolsa bashqa milletlerning tetqiqatchilirimu mushu témini mexsus öginiwatidu. Hazir 6 kishilik bir gurup qurulup, uyghur tilining emeliy mesililirini öz ara muzakirilishidighan bolduq.» deydu.

…..

Ghojaxmet Sadwaqqas peqet ilmiy xizmetler bilen shughullunupla qalmastin, ana wetini bolghan Sherqi Türkistanning sirtidiki Ottura Asiya jumhuriyetliri qatarliq herqaysi döletlerde yashawatqan uyghurlarning ittipaqliqi we uyghur medeniyitining tereqqiyati üchünmu nahayiti köp xizmet ishleydu. Dunya uyghur qurultiyining mu’awin re’isi Qehriman Ghojamberdi Ghojaxmet Sadwaqqasqa mundaq baha béridu:
— «U Ottura Asiya döletliridiki teshkilatlarning bashliqlirini bir yerge yighish üchünmu köp tirishqan. U Qzbékistan, Qazaqistan, Qirghizistan qatarliq döletlerdiki teshkilat bashliqlirini yighip 1991-yili 10-ayning 22-küni bir chong yighin orunlashturghan. Bu yighinda «silerge néme kérek?» dep qoyulghan su’al küntertipke kelgen. U shuningdin kéyin Ottura Asiya Türk jumhuriyetliridiki barliq uyghur teshkilatlirini birleshtürüp, «uyghur ittipaqi»ni qurup chiqish üchün deslepki qedemde 11 kishilik teyyarliq komitéti qurup chiqidu. U buning bilen toxtap qalmay, bu teshkilatning qandaq qilishi kérekliki toghriliq nizamnamilernimu békitip bergen. U yene Amérika, Türkiye, Se’udi Erebistan qatarliq döletlerdiki uyghurlarning siyasiy teshkilatliri bilen dawamliq alaqe qilip turghan. Biz uning mana mushundaq alahide tereplirini téxi bilmeymiz. Yighip éytqanda bügünki uyghur ittipaqining asasiy programmisi mushu kishining biwaste qol tiqishi bilen shekillengen.»
Uyghurshunasliq institutini u qurup chiqidu. Elwette, uning etrapida öz millitining teqdirige köngül bölidighan bashqa alimlarmu bar. Institut qurush dégen undaq addi ish emes. Bolupmu bashqa bir dölette.
Uyghurshunasliq saheside Ghojaxmet Sadwaqqasning ishligen xizmetliri nahayiti köp. Uyghurshunasliq omumen qilip éytqanda türkshunasliqning asasi bolup hésablinidu. Ghojaxmet Sadwaqqastek alimlar bolghanliqi üchün bügünki künde Qazaqistan muhim uyghurshunasliq merkezliridin birige aylinidu. Uning sewebi bilen bir qisim alimlar, tetqiqatchilar, kadirlar ösüp yétilidu. Ottura Asiya jumhuriyetliride yashawatqan uyghur xelqining meniwi hayatida köpligen yéngiliqlar barliqqa kélidu. Milli ma’arip, uyghur tili, medeniyiti hem milli rohning mewjut bolup turushi shundaqla Ottura Asiya jumhuriyetliridiki uyghurlarning ittipaqliqi üchün köpligen xizmetler ishlinidu.
Tonulghan alim, türkshunas, til tetqiqatchisi we jama’et erbabi Ghojaxmet Sadwaqqas 1991-yili 11-ayning 15-küni 62 yéshida wapat bolidu.
1994-Yili uning japaliq xizmetlirining miwisi bolghan uyghurshunasliq institutigha «Ghojaxmet Sadwaqqas instituti» dep nam bérilidu. U yashighan öyge yadikarliq taxtisi ornitilidu.

…..

Ghojaxmet Sadwaqqas wapat bolghandin kéyin Ghojaxmet Sadwaqqas institutida her yili uni xatirilesh pa’aliyiti ötküzülüp kelmekte iken.