A X B A R A T N A M E

RFA, WUC, BBC, CNN, Azattyq, Shinxu’a, Tengritagh axbarat organlirining uchurliridin.

Mawzu: Matem küni. I. Kommunistik Xitayning (1949.10.01) we Uyghur Aptonom Rayonining (1955.10.01) qurulghan küni.

I’I-I’II. Xelqara weziyet. Dunya Uyghur Qurultiyining (DUQ) we bashqa teshkilatlarning 2019-yili séntebir éyidiki pa’aliyetliri.

I. Xitay Kommunistik Parti’iyesi (XKP) re’isi Maw Zédung bashliq kommunistlar qoralliq dölet aghdurush arqiliq textke chiqip, 1949-yili 1-öktebirde Xitay Xelq Jumhuriyitining (XXJ) qurulghanliqini jakarlidi. Shu ayda Xitayning 120 mingliq tajawuzchi armiyisi, Sowét Ittipaqining yardimige tayinip Sherqiy Türkistangha (Uyghuristangha) bésip kirdi we istila qildi. Béyjing jughrapiyilik siyasiy meqset bilen 1955-yili 1-öktebirde Uyghuriyede atalmish Uyghur aptonom rayonini tesis qildi. DUQ 1-oktebir künini uyghurlarning Matem küni dep jakarlidi. 70 yil dawamida uyghurlar mustemlikichi XXJ tüzümining Sherqiy Türkistanni (Uyghuristanni) xitaylashturush, teqiplesh we génositlik xaraktérdiki siyasitini, yeni dölet térrorizmini béshidin kechürüp kéliwatmaqta. Lékin millitimiz özining milliy azadliq kürishini bir minutmu toxtatqini yoq.

Xitay hökümitining Sherqiy Türkistandiki (Uyghuristandiki) chongxenzuchi mustemlike siyasitini ispatlaydighan asasiy pakitlar:

1. XKPning 1950–1962-yilliri, Sherqiy Türkistanda (Uyghuristanda) atalmish «yer islahiti»,  «eksilinqilapchilargha qarshi kürishish», «istilni tüzitish», «yerlik milletchilerge we ongchi burzhu’aziye unsurlirigha qarshi kürishish», «üch qizil bayraq («chong sekrep ilgirilesh», «bash yol», «xelq kommuniliri»)» qatarliq qanunsiz teqiplesh siyasiy heriketliri jeryanlirida 500 ming neperdin artuq yerlik xelq halek boldi. Peqet Bay nahiyeside 30 ming neper etrapida ademler süniy acharchiliqtin wapat boldi. 9 ming neperge yéqin ziyalilar we milliy kadirlar her xil lagérlargha palandi yaki qetl qilindi. Teqiplengen meshhur shexsler: Turghun Almas, Abduréhim Ötkür, Ziya Semedi, Mehemmetimin Iminop, Exmet Ziyayi, Ibrahim Turdi, Qajighumar Shabdan (qazaq yazghuchisi), Qawsiqan Qoziba’éw (qazaq ziyalisi), Abduréhim Eysa, Abdushükür Muhemmetimin, Toxti Baqi (Artish), Téyipjan Xoja, Abduqéyim Musaba’ép qatarliqlar.

2. Uyghurlar aptonom rayon da’irisidiki cheklik qanuniy, siyasiy, ijtima’iy we iqtisadiy hoquqliridinmu mehrum qilindi. Eksinche, XKPning qanunsiz partkomlirida barliq hoquqlar merkezleshti.

3. 1962-yili 29-may Ghulja qanliq weqeside 100 neperdin artuq uyghurlar étip öltürüldi. Weqege munasiweten peqet Qazaqistan chégrasi arqiliq qachqan qachaqlarning omumiy sani 200 mingdin artuq boldi.

4. Atalmish «medeniyet inqilawi» (1966–1976-yilliri) dewride ölüm jazasi, naheq jazalash tüpeyli we qamaqxanilarda mexpiy qetl qilinghan uyghurstanliqlar 400 ming neperge yéqin. Türmilerge we emgek bilen özgertish yaki terbiyelesh lagérlirigha qamalghanlarning sani 500 ming neperdin artuq. Milliy kadirlar we ziyalilardin, «qizil qoghdighuchilar» (xungweybinlar) teripidin teqipleshke Mehemmetimin Iminop, Eset Ishaqop, Abdulla Zakirop, Patiqan Sügürbayop, Zunun Qadiriy, Abduréhim Ötkür, Turghun Almas, Abdushükür Muhemmetimin, Ablémit Hajiyop, Enwer Jakulin, Enwer Xanbaba, Nusret Burhan, Ismayil Ibrahim, Ershidin Tatliq, Elqem Extem, Abdukérim Xoja, Muqeddes hajiy, Mahinur Qasimi, Patime Jakulin, Téyipjan Éliyop, Turdi Qurban, Ibrahim Turdi, Ghazi Ehmet, Muhemmedjan Rashidin qatarliq ziyalilar duchar boldi. Bu ediplerning eserliri köydürüldi we beziliri shéhit boldi. Xungweybinlar meschitlerni, diniy insha’etlerni, tarixiy yadikarliqlarni weyran qildi. Ataqliq Héytkah meschitimu qismen weyran qilindi. Ular muqeddes Quran Kerim we bashqa kitaplarni, zhurnallarni, qol yazmilarni köydürdi. Milliy uslubtiki bahaliq buyumlarni chaqti. Yerlik xelqlerning milliy kiyimliri yoqitildi. Yüsüp Xas Hajip, Mehmut Qeshqeriy, Exmet Yükneki qatarliqlarning büyük alimlar we tarixiy namayendilerning qebre gümbezliri weyran qilindi. Uyghur, qazaq, qirghiz, özbék we bashqa yerlik milletlerning medeniy bayliqliri toplanghan Ürümchi qedimi qolyazma muzéyidiki nechche minglighan qolyazmilar bulandi we yoq qilindi.

5. Xitayning Lopnurdiki atom yadro sinaqlirining aqiwitidin 250 ming neperge yéqin adem öldi. 1,5 milyon neperdin artuq adem radi’atsiye bilen zeherlinip her xil késelliklerge duch bolup, mezgilsiz wapat boldi.

6.  1980 – 2019-yilliri istilachi merkez Sherqiy Türkistanni (Uyghuristanni) xitaylashturush, yer asti-üsti bayliqlarni ichkirige toshush, milliy azadliq heriketke zerbe bérish we uyghurlarni millet süpitide yoq qilish üchün «tötni zamaniwilashturush», «gherbiy rayonni échish», «üch xil küchke» (térrorluqqa, bölgünchilikke we esebiylikke) qatiq zerbe bérish, «terbiyelesh merkezliri» qatarliq qalpaqlar astida zor siyasiy-ijtima’iy we iqtisadiy jeryanlarni ilgiri sürdi. Bu dewrde Béyjing teshkilligen, asasen uyghurlargha qaritilghan medeniy krizis we irqiy qirghinchiliqlarning, omumen dölet térrorizmining aqiwetliridin 70 mingdin artuq adem qetl qilindi, üch milyondin artuq adem türmilerge, jazalash lagérlirigha palandi.

7. 1976-yili bashlanghan «pilanliq tughut» siyasitining aqiwitidin 4–5 milyon neper uyghur perzentliri yoruq dunya körelmidi.  70 yil dawamida Xitay ichki ölkiliridin Uyghuristangha (Sherqiy Türkistangha) 12-13 milyon etrapida xenzularni yötkep ekilip, yerlik xelqler démografiyesige zor tehdit tughdurdi. Uyghurlar «pilanliq tughut», «köchmen yötkesh» we «yighiwélish lagérliri» siyasitining aqiwitidin öz Wetinide az sanliq milletke aylanmaqta we milliy kimlikini yoqitishqa bashlidi.

8.  Xitay hökümitining 2005-yildin béri Sherqiy Türkistanda (Uyghuristanda) ilgiri sürüwatqan rezil «qosh tilliq ma’arip» siyasiti –  milliy ma’aripni we shu arqiliq uyghur, qazaq, qirghiz, mongghul oxshash milliy tillarni yoqitip, mejburiy xitaylashturush siyasitidur. Mesilen, Ma’arip nazaritining 2017-yili iyulda «Dölet tili ma’aripini omumlashturush» toghriliq belgilimisi boyiche hazir uyghur, qazaq we bashqa milliy bashlanghuch mekteplerde oqutush xitay tilida tüzülgen derslikler boyiche ötülüwatidu. Peqet ana til dersila milliy tilda dawamlishiwatidu.

9. 2016-yili küzdin bashlap kommunistik Xitay hökümitining Sherqiy Türkistanda (Uyghuristanda) atalmish «üch xil küchke» qarshi turush sho’ari astida yoshurun yürgüzüwatqan siyasiy meqsetlik we zulumluq siyasiti «Bir belwagh, bir yol» istratégiyisi da’irisida téximu dehshetleshti. Xitay rehberliri döletning konstitutsiyesige, milliy-térritoriyelik aptonomiye qanunigha we B D T ning ulluq ehdinamilirigha xilapliq halda, Sherqiy Türkistanda (Uyghuristanda) uyghur, qazaq, qirghiz we bashqa türki-musulman xelqlerge qarshi yürgüzüwatqan ashurup teqiplesh, sotsiz jazalash, Islam dinini xitaylashturush, milliy ma’aripni, medeniyetni we örp-adetni mejburiy assimiliyetsiyelesh qatarliq siyasitige qoshumche: atalmish «terbiyelesh merkezlirige», yeni yighiwélish lagérlirigha qanunsiz qamap, zorluq we yoshurun qetl qilishni hem idé’ologiyilik, psixologiyilik zorlash bilen «méngini yuyush» qatarliq heriketlerni kücheytti. Mesilen, mingdin oshuq yighiwélish lagérlirigha 1 milyondin 3 milyonghiche uyghur, qazaq we bashqa türki-musulman  ziyalilirini, diniy zatlirini, kadirlirini, yashlarni, omumen angliq amma wekillirini sotsiz qamap, yoshurun qetl qilish, ularning «méngisini yuyush» mejburiy kommunistik idé’ologiye boyiche terbiyeleshni jiddiy emelge ashurmaqta. Emma Dunya Uyghur Qurultiyining re’isi Dolqun Eysaning, Ijra’iy Komitét re’isi Ömer Qanatning we bashqa teshkilat rehberlirining, köpligen shexslerning aktip pa’aliyetlirining netijiside bezi Gherb döletlirining alaqidar mutexessisliri, aliy emeldarliri we A’AW liri Sherqiy Türkistanni (Uyghuristanni) «saqchi döliti», «üsti ochuq türme» we «terbiyelesh merkezliri» ni «jazalash lagérliri» dep atimaqta. Nurghun angliq uyghurlarning iz-déreksiz ghayip bolushini Gherb tetqiqatchiliri teripidin Xitayning mexsus organlirining mexpiy qetl qilishi bilen baghlimaqta.

     Qisqiche yekünlisek, Xitay hökümiti «Bir belwagh, bir yol» we dunyada lidérlik rolni qolgha keltürüsh istratégiyisini emeliyleshtürüsh jeryanida, Sherqiy Türkistanda (Uyghuristanda) mewjut türmilerge qoshumche yighiwélish lagérlirini qurush arqiliq uyghurlarni mejburiy assimiliyatsiye qilip, milletning milliy alahidiliklirini, diniy étiqadini we medeniyitini yoqatmaqchi. Shunga, u meqsetlik uyghurlarning din, ma’arip, shu jümlidin til, medeniyet, örp-adetlirini qesten teqiplep, medeniy-hoquqiy  génosit teshkillep milletni xitaylishishqa mejburlawatidu. Lagérlarda bolsa «méngini yuyush» arqiliq uyghurlarning milliy kimlikining ornigha X K P ning «jungxu’a kimliki»ni mejburlep  téngiwatidu. Mana bu Xitayning asasiy meqsidi. Shundaqla Xitay hökümiti her xil cheklesh, chékidin ashurup jazalash we yighiwélish lagérliri arqiliq uyghurlar arisida insan hoquqi, démokratiye, milliy musteqilliq qatarliq idiyelerge boshluq qaldurulmasliq jeryanlirini siyasiy gherezlik bilen ewj aldurmaqta.

Qehriman Ghojamberdi. Siyasetshunas,  2019.09.28,  cacharman@gmail.com