Ussili jadit-ULY

Ablet Semet

Qirim tatarliri arisidin yétiship chiqqan dangliq ma’aripchi, neshriyatchi we siyaset erbabi Isma’il  Ghaspirali 1881-yili “tilda, pikirde we ishta birlik” sho’ari bilen neshr qilishqa bashlighan türki tilidiki “terjiman” géziti arqiliq türki tillirining sapliqi we keng qollinishchanliqi üchün yéngi bir dewr achqan édi. Isma’il  Ghaspiralining 1884-yili Qirimda bashlighan, qisqa waqit ichide pütkül Türk dunyasigha, hetta Yawro-Asiyadiki bir qisim musulman ellirige qeder kéngeygen “Usuli jedid” ma’aripi, Qirimdin Hindistanghiche, Istanbuldin Sherqiy Türkistanghiche bolghan bipayan tupraqlardiki xelqlerde zamaniwi ma’aripning tughulushi we tereqqiy qilishida hel qilghuch muhim rollarni oynighan édi.

Isma’il  Ghaspiralining 1893-yili we 1907-yili Qirimdin Türkistan tupraqlirigha qilghan ikki qétimliq ilmiy tekshürüsh sepiri, Gherbiy Türkistanning yéngi ma’arip herikitide qanchilik muhim rol oynighan bolsa; shek-shübhisizki, Sherqiy Türkistanda zamaniwi ma’aripning tughulushi hem deslepki tereqqiyati üchünmu shunchilik türtkilik rollarni oynighanliqi melum. Bir qisim eslimiler we xelq arisida saqlinip qalghan kolléktip estiliklerge qarighanda, Isma’il  Ghaspirali Türkistan sayahiti mezgilide Gherbiy Türkistandiki bir qisim uyghur munewwerliri bilenmu didarlishish pursitige érishken éken. Yene bir qisim yazma menbelerde we eslimilerde qeyt qilinishiche, Sherqiy Türkistandiki baldur oyghanghan tereqqiyperwer zatlarning kallisi échilghan bir qisim yashlarni Qirim yérim arilidiki Baghchesaraygha ewetip, Isma’il  Ghaspirali achqan usuli jedid mektepliride tehsil aldurghanliqi tilgha élinghan.

 

1909-yili yazda Osmanli impériyesi ma’arip ministirliqining alahide teklipi bilen jedidchilik herikitining bayraqdari Isma’il  Ghaspirali Istanbulgha bérip, usuli jedid ma’aripi heqqide bir yürüsh doklat we léksiyelerni bergen. Shu yili 7-ayning 19-küni Istanbulda Isma’il  Ghaspiralining tunji léksiyesi bashlinish aldida, Osmanli impériyesining medeniyet ministiri we dangliq yazghuchi Mesum ependi ependi, tonushturush nutuqi sözlep, Ghaspiralining özige bergen uchurliridin mundaq neqil keltürgen: “… chin musulmanliri bu jehette téximu baldur heriketliniptu. Isma’il  Ghaspirali ependi hezretlirining qollishi bilen chindiki türkler körkem bir mektep bina qiptu. Ariliridin Mesum ependi isimlik bir kishini bu yerge ewetiptu. U kishi bir nechche yil bu yerde telim éliptu. Hazir yurtida ma’arip xizmiti bilen shughulliniwétiptu”.

 

Osmanli impériyesining nopuzluq metbu’atliridin bolghan “siratilmusteqim” (toghra yol) ning 1909-yili 5-awghust sanida élan qilinghan bu doklat xatiriside tilgha élinghan Mesum ependi heqiqetenmu bizning diqqitimizni chékidu. Uning Sherqiy Türkistanda usuli jedid ma’aripi boyiche deslep échilghan mektepning mu’ellimi we mudiri bolghanliqi, hetta Qirimgha bérip Isma’il  Ghaspiralidin usuli jedid ma’aripining métodini ögengenlikidek uchurlardin, Mesum ependining Isma’il  Ghaspirali bilen yéqin tonush ikenlikini qiyas qilish tes emes. Emdi Isma’il  Ghaspirali tilgha alghan chindiki türk musulmanliri achqan mektepning éniq orni heqqide “waqit” gézitining 1908-yili 1-may sanigha bésilghan “Ghulja shehirining ehwali” mawzuluq xewerdin jawab tapalaymiz. Uningda mundaq dep yézilghan: “Bu yillarda Musabayoflar ‛usuli jedid‚ mektipi échip, mahir mu’ellimler keltürdi. Balilarni nizam we tertip bilen oqutushqa bashlidi”.

 

Undaqta, meshhur ma’aripchi Isma’il  Ghaspirali tilgha alghan Mesum ependi kim? U Sherqiy Türkistanda, jümlidin Ilida tunji “usuli jedid” mektipining échilishi we rawajlinishida qandaq tirishchanliqlarni körsetken? U néme meqset bilen Ghaspiralining yurti, yeni usuli jedid ma’aripining tunji tughulghan jayi bolghan Baghchesaraygha barghan? Uni kimler ewetken?

 

Ghuljada tughulup kéyinche Tataristanda yashighan, shundaqla Qazan uniwérsitétining mu’awin mektep mudiri bolghan dangliq tarixshunas Mirqasim Gosmanof 2006-yili élan qilghan bir maqaliside Mesum ependi we uningdin bir yil burun Orénburgqa bérip usuli jedid ma’aripi boyiche tehsil alghan yene bir uyghur ma’aripchi Abdulkérim ependi heqqide uchur bergen. U bu maqalisige “terjüman géziti” ning 1900-1902-yilliq munasiwetlik sanliridiki bir qisim xewer we maqalilerni menbe qilip körsetken. Tarixchi Mirqasim Gosmanoftin kéyin Mesum ependi heqqide tepsiliy izdengen yene bir tetqiqatchi “uyghur milliti” namliq kitabning mu’ellipi Déywid Brofiy (David Brophy) dur. U özining Xarward uniwérsitétida yaqlighan doktorluq dissértatsiyeside Mesum ependi bilen munasiwetlik intayin muhim melumatlargha orun bergen.

 

Obzorchi we uyghur yéngi ma’aripi heqqide tetqiqat élip barghan Yalqun Rozi bilen ilining ma’arip tarixi heqqide izdinish élip barghan Dolqun Rozi qatarliq kishiler, uyghur yéngi ma’aripining ötmüshi heqqide yazghan maqale we obzorlirida tarixchi Mirqasim Gosmanofning eserliridin neqil keltürüp, Mesum ependi we uning pa’aliyetliri heqqide qisqiche melumat bérip ötken. Uningdin bashqa Türkiyede uyghur tilida neshr qilinghan “ana yurt” zhurnilining 2013-yilliq 2-sanidiki “Uyghur jedidchiliki heqqidiki tetqiqatlargha qisqiche nezer” mawzuluq maqalidimu Mesum ependi heqqide qisqiche uchur bérilgen.

 

Halbuki, Mesum ependi heqqide eng deslep uchur bergen kishi Ghuljadiki Hüseyiniye mektipining tunji qararliq oqughuchisi we Mesum ependining shagirti, shundaqla 20-esirning birinchi yérimidiki uyghur siyasiy tarixida közge körüngen shexs-Mesud Sabiri Bayqozi idi. Mesud Sabiri 1947-yili “Shinjang ölkilik hökümet” ning re’isi bolghandin kéyin, “üch ependi” ler teripidin Ürümchide tesis qilinghan “dernek” namliq ilmiy muhakime olturushida, özining ilim tehsil tarixi we Sherqiy Türkistandiki usuli jedid mekteplirining ötmüshi toghriliq léksiye bergen. U 1948-yili 7-ayning 1-küni Ürümchidiki “dernek” te sözligen Sherqiy Türkistanda yéngiche ma’aripining tughulushi toghrisidiki léksiyeside Mesum ependi heqqide toxtilip ötken. Uning shu qétimliq doklati “Shinjang géziti” ning 1948-yil 7-ayning 21-künidin 24-küngiche bolghan ariliqtiki sanlirida ulap bésilghan. Mesud Sabiri “Yurtimizdiki tejeddud tarixi” mawzuluq bu doklatida mundaq dep yazghan: “…1899-yili édi. Men bir mektepte oquwatattim. Mektepte oquydighan yashlar erebche ‛zerfi tejwi‚ bashlighan bir waqit édi. Mu’ellimimiz bir türk mu’ellim. Biz birer yüzge qeder shagirt ichidin 4-5 shagirtni ayrip yéziwaldi. U shagirtlarning qollirigha bir parchidin kitab tutquzdi. Buning biri kichik jughrapiye kitabi, yene biri hésab kitabi. Mu’ellim éytti: ‛bundin kéyin özimizche oquysiler. Her küni kitabtin ders bérimen. Uningdin kéyin imtihan alimen‚ dédi. ”

 

Mesud Sabiri doklatining dawamida yéngiche ma’aripning Ilida bashlinish sewebliri heqqide toxtalghinida, shu yillarda Rusiyede tijaret qiliwatqan Hüseyin Musabayofning Rusiyening perqliq yerliride yashawatqan musulman türkiy milletliri arisida tarqalghan yéngiche ma’arip bilen tonushqanliqini bayan qilghan. Mesud Sabiri doklatida Hüseyin Musabayéfning yéngiche mekteplerning eng chongi we dangliqliridin “Orénburg darilmu’ellimin” ning qurghuchisi meripetperwer bay Ehmetbay Hüseyinof bilen bilen uchrashqinida, uning özige “silermu öz yurtunglarda mushundaq mektep achqan we shagirt terbiyeligen bolsanglar édi” dégenlikini qeyt qilghan. Mesud ependining tilgha élishiche, 1899-yili Ghuljada usuli jedid mektipide mu’ellim bolghan kishi eslide 1897-yilidin bashlap Tataristanning Qarghali dégen yéride échilghan qisqa muddetlik oqutquchi terbiyelesh kursini püttürgen kishi iken. Musabayoflar meslihetliship Ghuljadiki bu mektepte ikki sinip achmaqchi bolghan we oqutquchi mesilisini hel qilish üchün Mesum ependi isimlik kishini Baghchesaraygha ewetmekchi bolghan.”

 

Mesud Sabiri ependi doklatida, Mesum ependining Baghchesaraydin Türkiyege barghan waqitlirida uning özini 40-50 yashlarda dégenlikini tilgha alghan. Bu uchurdin uning 1904-yilliri texminen 50 yashlar etrapida ikenlikini, qiyas qilish mumkin.

 

“Terjüman” gézitining 1900-yili 16-yanwar sanida élan qilinghan Mesum ependi heqqidiki “ghuljali mu’ellim” namliq xewer “terjüman” gézitining 1900-yili 16-yanwar sanida élan qilinghan Mesum ependi heqqidiki “ghuljali mu’ellim” namliq xewer

RFA/Ablet

***

Mesum ependining yiraq Sherqiy Türkistandin Qirim yérim arilidiki Baghchesaraygha kélip yéngiche ma’ariptin telim élish arzusi we jasariti Ismayil Ghaspiralinimu heyran qaldurghan. “terjüman” gézitining 1900-yili 16-yanwardiki sanigha bésilghan “ghuljali mu’ellim” namliq xewerde Mesum ependi heqqide mundaq dep yézilghan: “chin dölitige tewe Ghulja belediyesi sakinleridin (turghunliridin) we türklerning taranchi ta’ipesige mensup bolghan mu’ellimi Subiyan ependi Mesum haji Supi oghli mektep bashqurush we “usuli sewitiye” (yéngiche usul) da oqutushini bir mezgil shexsen emeliyitidin ötküzüp ilimini yükseldürüsh üchün japaliq yol azabi tartip Baghchesaraygha keldi. Mesum ependi ochuq pikirlik, medeniyetlik bir kishidur. Tömür yol, paraxot ijad qilinishtin burun at ayighi, qush qaniti yetmeydu déyilgen uzaq we chettiki Ghulja hem Qeshqergiche ma’arip güzellikining yétip barghanliqi, bu mu’ellim bilen namayan boldi”.

 

Hazirghiche biz érishken melumatlardin, Mesum ependining Baghchisarayda zadi qanchilik oqughanliqi heqqide éniq bir jawabqa ige bolalmisaqmu, lékin uning jedidchilik herikitining bayraqdari Ismayil Ghaspirali bilen biwasite uchrashqanliqi we uningdin telim alghanliqi heqqide yéterlik melumatlargha égimiz. Shundaqla uning Baghchesarayda bir yil etrapida turghandin kéyin, dawamliq oqush arzusi bilen Istanbulgha barghanliqini bileleymiz.