TAMAGER EMESMEN – PAShALIGhIM ShU…

 

Gayida birer adem bilen söhbetleshmey turup, uning toghriliq xata pikirde bolidighinimiz rast. Körneklik shair Abdughopur Qutluqni yaxshi tonumaydighanlar uni «tekebbur, sözi zeher adem», dep oylaydu. Belkim sirt közge shundaq körünidighandu. Lékin uning bilen söhbetliship, ichki duniyasigha chöksingiz, uning pak niyetlik hem öz millitini, ana tilini chin söyidighan heqiqiy milletperwer we heqiqetni söyidighan edip ékenligini bilisiz. Bügün biz istédatliq edip bilen edebiyat heqqide oy bölüshkende, uninggha yene bir qétim köz yetküzduq.

Shemshidin AYuPOW,
«Uyghur awazi».

– Ijtimaiy torda köpchilikke «Qandaq kitap oquwatisiz?», dégen soal qoyulup, körneklik shair-yazghuchilar, zhurnalistlar, medeniyet erbapliri bilen bashqimu shexsler özliri oquwatqan kitapliri toghriliq bes-beste yézip, yaxshi en’ene bashlidi. Qa­zaqstan Yazghuchilar ittipaqi bashqarmisining reisi Uliq­bék Ésdeulét yollighan bu éstafétini Dölet rehbiri Qasim-Zhomart Toqaéwmu dawamlashturup, awam xeliqqe qandaq kitap, gézit-zhurnal oquwatqinini élan qildi. Prézidént qazaqstanliqlarni kitap oqushqa dewet qilish arqiliq heqiqiy ghezne-bilimning kitapta ékenligini uqturdi….
– Prézidént heq gepni éytiptu. Uluq «Qur’an Kerimdimu «oqi» dégen söz deslep ershi eladin nazil bolup chüshken. Musulmanlarning enggüshteri hésaplanghan muqeddes «Qur’an» kitawimiz ming zhillar mabaynida öyümizning töride köz qarichughimizdek saqlanmaqta. Danishmen Abaymu «Din bilimning anisi, bilim dinning balisi», dep tolimu toluq teripligen. Büyük uyghur alimi Yüsüp Xas Hajipning bizni alem ehlige tonutqan «Qutadghu bilik» – «Bexit bergüchi – bilim» namliq dastani 1070-zhili Qeshqerde yézilghan bolup, kitapning ismi körsitip turghandek, peqet bilimla ademge bexit béghishlaydighanlighi teswirlinidu. Ölümalardin qulaq mollisi bolup, zeng qoyup anglap ösken ejdatlirimiz «Biligi yoghan birni yengse, bilimi chong mingni yénger» dep, ötken hayatidin xulase chiqarghan. Hélimu yadimda, méning baliliq chaghlirim Ghulja «Beytulla» medriside «heptiyek» – ushshaq sürilerni yadlap oqush bilen ötken. Kéyinirek «Ili» mektiwide peniy bilim aldim. Dadam Qutluq axunning bosh chaghliri öyde oltirip, «Qisses-ul enbiya» – «Peyghemberler qisisini» oqushi we namazdin kéyin yükinip oltirip, mungluq qiraet qilishi qulighimgha bek yéqimliq anglinip, dilimning qat-qétigha singip kétidighan. Menmu dadamni dorap öyning bir bulungida kitap oqup zhürüp, kitapxumar bolup qalghanmen. U chaghlarda manga Sedirdin Eynining «Adina» qissisi, Abdulla Qadiriyning «Ötken künler» romani, Ömer Muhemmediyning «Éghir künlerde» hékayisi, Qasim Amanzholowning shéirliri, Abdulla Toqayning ghezelliri tolimu yaqatti. Abdulla Toqayning:

Yer kökermes, gül échilmas yaghmisa su tamchisi,
Shair shéirni nedin alsun bolmisa ilhamchisi – dep bashlinidighan ghezili hélimu yadimda qaptu. Aridin mana 60 zhil ötüptu, men moshu küngiche kitap oquymen. Kitap oqush «modidin» qalghinigha bek échinimen. Uluq ellama Yüsüp Xas Hajip éytqandek, «Insan bilen haywanning perqi – alghan bilimde…» Bilim bolsa – kitapta, qutluq öyümning bir témini toltirishqa aranla yetken zhiqqan kitaplirimni katta baylighim hésaplaymen. Muhemmed eleyhissalam bir hediste éytqanghu: «Maddiy bayliqla – bayliq emes, meniwiy bayliqmu eng katta bayliq!» Méning oyumche, kitap dégen dayim yéningda yar-yölek bolidighan, qayghu-ghémingni untuldurup, könglüngge aram béghishlaydighan eng eziz, béminnet jan dost!
– Abdughopur aka, yazghuchiliq dégen künde yézish üstilige bolmisa kérek….
– Séningche kamil zhurnalist ilman yazghuchidin töwen turamdu?! Méningche, moshu ay, moshu künlerde uyghur dawasi xeliqara sehnide körüngende – xelqingning teghdiri tarazigha chüshkende, tamashibindek qolqoshturup unchuqmay oltarghan yazghuchidin, el ghémini yep, tépirlap zhürgen milletperwer zhurnalist ming merte üstün emesmu! Adette ademler shenbe, yekshenbe künliri ishlimey tamashe qilsa, sen bilen men muhim ishlirimizni qiliwélish üchün shu künlerni zarqip kütimiz emesmu. Bolmisa quldek ishleshni bilgen bilen, begdek tamashe qilishnimu bilettuq. Sen bilen méni üstelge zhipsiz – öz ixtiyarimiz bilen baghlap qoyghan bir nazuk nerse bar, u bolsimu, «xelqimizge könglige yarighidek bir ish qilip bérishke özimizni qerizdar», dep sézish izgü niyet his tuyghusidur. Bu izgü insaniy his-tuyghu pak anilirimizning aq süti bilen wujudimizgha singip ketken. Ikkimiz bir karizning léyidek oxshap kétidighinimiz – chidighangha chiqarghan bu mesheqetlik edebiyat sépige quruq hewes bilen emes, ishq bilen uninggha éqide baghlap kirgen. Shair bolush – eziz jandin kechmektur. Uni dilida sezgen dana xeliq qelem ehlini etiwalap, «Köz qarichughimiz, har-nomus, wizhdanimiz», dep hésaplaydu. Özini xeliqning ghojisi emes, «chakari», dep oylap, ularning dilidiki, tilining uchidiki delelmeywatqan geplirini heghdadigha yetküzüp déyishning höddisidin chiqalighan ediplerla elning alqishigha ériship, pughanidin chiqidu. El yaxshi dégen – eng yaxshi emesmu… Méning “üstelge yépiship oltarghinimgha mana 60 zhil boptu. Xet yézishtin yéliqipmu qalidéken kishi. Men üstelde oltirishning aldida kocha-koyda zhürgende, dem élip oltarghanda, yazmaqchi bolghan eserni könglümge yézip chiqimen, aridin bir nechche kün ötkende xiyalen yadlap, qandaqlighini lilla bahalaymen. Özemge yarisa, birer kün tit-tit bolup xiyal sürüp zhürimende, zhürigim tépirlap «yazmamsen» dégendek isha bergen peytni kütimen. Shu haletlersiz üstelde oltarmaymen. «Waqitni bosh ötküzmeychu», dep özemni zorlap yazghan eserlirimning ay-küni toshmay, tolghighi tutmay tughulghan bowaqtek ömri kota bolup qalghanlighigha talay qétim shahit bolup, achchiq sawaq alghanmen…
– Abdughopur aka, hazir kitawi oqulmighan yazghuchi «oqurmenning intasi töwen», dégen gepni algha süridighan boldi. Shunda oqurmen intasining shekillinishige qelem sahiblirining munasiwiti bolmighinimu?
– U heqiqiy yazghuchi bolghan bolsa, hergizmu undaq démigen bolar édi. «Aqnanchigha arpa néni bahane boluptu», bolmisa u kitapni ademlerning intasini kötirish üchün yazmay, néme üchün yazidu? Kishilerning közini échish – ang-sewiyesini östürüsh, kitap oqushqa xumarliqni ashurush mexset-muddiasi bilen kitap pütülidighu. Yaxshi eser yétip oqughanda bilinidu – kitap oqughuchini özige tartsa, shérin uyqidin kéchip oquydu, tartmisa zérikip oqughan péti uxlap qalidu. El aldidiki jawapkerlikni sezmigen talantsiz qelemdashlar köpeygensiri, kitapxumarlar sépi aziyip ketti. Atom dewride yashawatimiz. Pen-téxnika tereqqiy qilghansiri, ademler aldirash yashashqa adetlinip, öyide aram élip, put-qolini sunup yatmas bolup qaldi. Békar bolsa kino körüp, yanfon oynaydighan, «ölümdin bashqisi tamashe» dep chüshinidighan, kitapni körse, béshi aghriydighanlar qatari köpiyip, burunqidek kitapni izdep-sorap oquydighan ésil adetlirimizge til tekkendek boldi. «Hemmini pul hel qilidu», dep oylap, meddiy bayliq qoghliship zhürüp, meniwiy jehettin gadayliship kettuq, epsus! Jahanda puldinmu bashqa bébaha qedriyetlirimiz, izgü adetlirimiz barlighini untup qalduq. Xelqimiz ganggirap qalghan chaghlarda «bu alem uzun alem, ümütni üzüwetme», dep könglige aram bergidek, qoldin qolgha ötüp oqulup medet bergidek, birer nedir eser sunalmighan guna yazghuchilarda bar, elwette.
– Körneklik shair, merhum Hébibulla Yunusning xoshnisi, dayim yénidin tépilidighan inilirining biri boldingiz. Sizningmu akiliq meslihetliringizni sorap, meniwiy qollishingizgha tayinidighanlar bar bolsa kérek? Sorimaqchi bolghinim «edebiyatta ewlatlar warislighining iznasimu qalmaywatidu» dep zhürgenlerning gépi yalghanmu?
– Pursettin paydilinip, men sanga Hébibulla akining yadimda qalghan bir shéirini éytip bérey:

Tughulghanda oralduq aq chayshapqa,
Böshük boldi kéyin bizning étimiz.
Ölgendichu yene aqtin ton kiyip,
Aq yopuqluq tawut bilen kétimiz.
Bu ömürning uzunlighin qarangla!
Böshük bilen tawut éken aranla…

Hayat heqiqitini mundaq ixcham, mundaq rawan küyleshning höddisidin chiqqan istédatliq shair Hébibulla akining talantigha qayil bolup, rohigha tazim qilip, tiz pükimen. U men moshu yashqa kelgiche tughulghandin ölgiche bolghan ishlarni mushtumdek tügüp, shungghiche héchbir shair éytalmighan nadir pikrini izhar qilip, hemmini özige qayil qilghan édi. Uni alqishlashning ornigha zhürigini zéde qilip, ishengen üch neper körneklik qelemdashliri «H.Yunusow «Aqqu» balladisini S.Séyfullindin köchiriwalghan edebiy oghri», – dep erize yézip, ishidin haydatqan. Ularning biri taghisi, yene biri sawaqdishi, biri qedirlik inisi turup, xamsüt emgen bendide, talant bergen Xuda wizhdan bermeptéken, mensep taliship, shairliq shenige dagh chüshiriwélishti. Ziya Semediy, Jamalidin Bosaqow, Hézmet Abdullinlar arigha chüshüp, körelmeslik késili kasapitidin otturigha chiqqan bu setchilikni basqan édi. Amma Hébibulla aka ish ornigha qaytip kelgen bolsimu, zhürek aghrighi késiridin aridin köp ötmeyla wapat boldi, epsus! Edebiyat meydanida beslishish yaxshi bolghan bilen, qestlishish yamande…
– Abdughopur aka, Siz edebiyatningla emes, uyghur zhurnalistikisiningmu öz adimisiz. Terjimihalingizgha nezer tashlisaq, 25 yéshingizdin bashlap moshu sahada emgek qilip kéliwatisiz. Ömürbayaningiz zhillar bilen waqielerni zhipqa tizghini bilen, körginingiz bilen köngülge pükkiningizning tügmichiliginimu yetküzelmeydighini éniq. Metbuat dése, yadingizgha chüshidighan zhirik eslimiler bilen bölüshsingiz…
– Teghdirning teqqezasi bilen tarixiy wetinimizdin qérindash Qazaq élige bash-pana tilep, bir türküm qéqilip-soqulghan talant sahibliri köchüp chiqip, uyghurlar arisigha singip ketkendi. Ular könglidek asmini keng Qazaq élide erkin nepes élip, özini béghishlighan ijadiy ishqa bash chökürüp kirip ketti. Ijadiyetke sharaitning yaxshilighidin aridin anche ötmeyla, «Kommunizm tughi» we uning yénida échilghan «Yéngi hayat» gézitliride we «Zhazushi» neshriyatining uyghur rédakSiyaside uyghur shair-yazghuchilirining shéir, hékayiliri hetta poéma, powést, romanliridin üzündiler arqa-arqidin bésilip, uyghur jamaetchiligi arisida illiq qarshi élindi. Ménimu qehriman uyghur qizi Rizwangül Hashimqizi Wahitowa heqqide yézilghan «Uyghur qizi» poémam ketmen chépishtin qutuldurghan édi. 1965-zhili 13-yanwar Rizwangül Herembaghda bolghan qanliq urushta qurwan bolghanlighining 20 zhillighi xatire küni ana gézitimiz «Kommunizm tughida» poémam bésildi. Uni körüp xoshalliqtin qin-qinimgha patmay, appaq tang atquziwetken édim. Ürümchide oqup zhürgen chéghimda «moshu gézitta birer shéirim chiqarmu?», dep arman qilghinim hélimu yadimda.
Ötügimni sörep, Komsomol kochisida orunlashqan 45-bénadiki Hézmet Abdullin, Xélil Hemralarning ishxanisigha kirip, qolumdiki poémamni törde oltarghan Hézmet akining qoligha sundum. U bashqa ishlirini zhighishturup qoyup, ghangzisini shorap tartip, oqushqa kirishti. Men shu chaghdiki his-hayajinimni bésish üchün tamaka chekkili talagha chiqip kettim. Méning kelgüsi hayatim qil üstide turatti. Hézmet akining bir éghiz gépige baghliq édi. Poémam u kishige yarisa bu mesheqetlik ishqa bel baghlap kirishettim, yarimisa, ketminimni chépip zhürer édim. Bir chaghda ornidin des turup, közümge külümsirep qarap turup, yoghan aliqanlirini müremge qoyup, «Yaraysen, ukam!» démesmu! Shundila zhürigim jayigha chüshti. U poémamni yénida oltarghan meshhur shair Xélil akining qarap chiqishigha sundi. Men ulargha rexmet éytip, xoshal chiqip kettim. Eshu ustazlarning qoynigha élishi aq patihesi arqisida menmu bu chidighangha chiqarghan sepke kirip qalghan.
– Uyghur edebiyatining chembiridin alqip, duniya edebiyatining choqqisigha chiqqusi kélidighan yashlar qandaq mawzularni qozghap, qaysi chüshenche-étiqat we qedriyetlerni uluqlighini ewzel? Umumen, edebiyatimizning bügünki ehwali toghriliq némilerni éytqan bolar édingiz?
– Uyghur Kéngesh edebiyati Oktyabr inqilawidin kéyinla peyda bolghan emes, uning yiltizi tolimu chongqurda. Qédimiy uyghur edebiyatining Xi esirde güllep yashnighan altun dewri bolghanlighi tarixtin bizge ayan. 1070-zhili Qeshqerde pütülgen «Qutadghu bilik» uluq uyghur shairi Yüsüp Xas Hajipning qelimige mensüp édi. Uningdin ming zhil kéyinki bügünki künge kelgiche nadir «On ikki muqam» qamusini duniya sen’et gheznisige töhpe qilip sunghan xelqimiz hayatning xoshal demliride naxsha-neghmidin rohiy ozuq-medet élip, turmushning rahitidin köre, japasini tola tartip, orulup, qirilip tursimu, ösüp-yétilip moshu künlerge yétip keldi. Elishér Nawaiydin tartip axirqi klassik shairimiz Bilal Nazimghiche üzülmey dawam qilghan warisliq Abduxaliq Uyghur, Lutpulla Mutellip, Turghun Almas, Abduréhim Ötkür, Téyipjan Iliéw, Zunun Qadiriy, Ziya Semediy, Zordun Sabir yashighan dewirlerde téximu riwajlinip, ölmes eserlerni xelqige miras qildurup kétishti. Kéngesh uyghur edebiyatining deslepki qalighachliri – Ömer Muhemmediy, Ismayil Sattarow, Hézim Iskenderowlar eserlirini oqup yétilgen kéyinki ewlat, uyghur edebiyatini téximu yüksekke kötirishning höddisidin chiqip, éstafétini hazirqi ewlatqa ümüt bilen tapshurdi. «Waris» edebiy-ijadiy birleshmisining qurulushi alimlarning üzülüshtin ensirishining netijisi bolsa kérek. Qédimiy uyghur edebiyati bük-baraqsan tewerrük séde dések, uning yiltizi tolimu chongqurda. Shunglashqa u nechche ming zhillar dawamida birde güllep, birde ghazang bolup, moshu künge yétip keldi. Uning sayisida chong bolghan perzentliri Mahmut Qeshqeri bilen Yüsüp Xas Hajip duniya medeniyet gheznisige «Diwanu lughetit türk», «Qutadghu bilik» qatarliq ölmes eserlirini töhpe qilip, hayattin üzi yoruq ötkechke, uning namini tilidin chüshermeydighan izbasar ewlatliri ta bügünki küngiche ular basqan hayat yolida ming ölüp, ming bir tirilip, bowiliridin rohiy medet élip, tiriship, tirmiship hayat kechürmekte. Ular yaqqan chiraqni öchermey, pildirlitip yandurup yashimaqta. Klassik shairimiz éytqandek:

«Sen eziz etken qulungni xar ételmeydu kishi,
Sen eger xar eyliseng, her jaygha barsa xar kishi».

Meshhur chaqchaqchimiz Sabirjan Ghapparow éytqandek, «jüseyge oxshash xeq ékenmiz, orighansiri ösüp turidékenmiz».

Uyghur xelqining nesli qurup ketmisila, uning rohiy ozughi bolghan edebiyatimu üzülüp qalmaydu. Aldimgha qarisam, Xizir süpet Mahmut Qeshqeri, Yüsüp Xas Hajip, ellama Elishér Nawaiydek shairlar tursa, yénimda yar-yölek bolup, Hézmet Abdullindek, Xélil Hemradek ustazlar tursa, chöremde Rehimjan Rozi, Abliz Hézim, Sawutjan Memetqulow, Mömünjan Hemraéw, Yehiya Tayir, Hébibulla Yunus, Dolqun Yasén, Sawut Iskender, Ekrem Sadiriy, Mirzexmet Mérimow, Ilaxun Jelilow qatarliq yalqunluq qelemdashlirim amanet tapshurghan wezipe – xelqimizning shatlighini, derdini küyleshtek izgü ish tursa, arqamgha qarisam – Almasbek bilen Jemshit we Nurexmet, singillirim Chimengül Awut, Patigül Mexsetowa, Shairem Baratowa yéqimliq külümsirep tursa, ularni chöredep Wilyam Molotow bashlighan bir top shéiriyet sheydaliri ümütlik béqip tursa, men qandaqmu «uyghur edebiyatining kelgüsi téximu parlaq bolidu», démeymen. Jahanning rayigha qarisam, XXi esir türk esiri – bolupmu ata türk atalghan bizning esirimiz bolidighanlighigha imanim kamil!
– F.Dostoéwskiyning «Ademler rasa azghanda, edebiyatqa bet buraydu» dégen sözi bar. Bügünki uyghur jemiyitining en’eniwiy derijisi, edebiy sawati hazir qaysi choqqida dep oylaysiz?
– Dostoéwskiy tolimu toghra éytiptu. Ademler toghra yoldin ikki xil halette – biri tesadipi béyighanda, yene biri gadaylashqanda, xalta kochigha kirip qalidu. Adem dégen bilimi arqiliqla haywandin periqlinidighan mexluq bolghachqa, tuyuqsiz qorqup-chöchüp ketse, ye béshigha bir bala-qaza kelse, uning aghzidin «Apa!» dégen medet sorash, yélinish awazi chiqidu. Adem dégen ajiz nerse, eger iradisi bosh bolsa, öz ixtiyari bilen haraq ichip sarang bolush yolini ixtiyarsiz tallashqa muptila bolup qalidu. Esli bilimlik, wizhdanliq adem bolsa, bir küni béshi yaki tumshughi tashqa tekkende segip, uzaq oylinidude, xalta kochidin chiqishni qarar qilidu. Yaman yoldin bir yoli chiqish teske toxtaydu. Öyde zérikip oltarghanda, qoligha yaxshi kitap chiqip qalsa, uni oqup, waqit ötküzüshning tesligidin qutulup, uyqisi kelgende uxlap aram alidu. Etisi turghandimu béshi aghrimighachqa, öy ishliri bilen shughullinidu. Yaki oylinip oltirip, insawigha kélip qalsa, adem tebiitige xas «men sendin qalimenmu» dégen his-tuyghu oxinip, «towwa» dep yaqisini tutup, Allahqa yalwuridu, uningdin medet tileydu. Kéyin u körüp, kitap oqup, könglige aram tapidu, kitap tesiride, kallisida özgirish bolghinini özi tuymay qalidu. Kitap – dégen béminnet dost, toghra yolgha yétilep bashlaydighan xalis yar-yölek. Shunglashqa ademler azghanda, béshi qaytqanda halini éytishqa yéqin dost izdep, kitapni waraqlaydu. Hayatta menggülük dost yaki düshmen bolmaydu, menggülük menpiyet bolidu. Eger menggülük dost bar bolsa, u béminnet dost – kitap!..
– Köp yézish bilen heqqaniy yézishning salmighini (qimmitini) ölchelmey zhürgenlerning quruq awarigerchiligini körgende, özingizni qandaq his qilisiz?
– Edebiyat insangha shundaq kérek nersiki, séxirliq teripige tilim yetmeydu. Uluq edip Maksim Gorkiyning teebiri boyiche edebiyat taghni talqan qilghidek qudretlik ötkür quralki, u herqandaq partiya we herqandaq hökümettin üstün turiduki, hergizmu uning déginini qilidighan xizmetkari emes. Shundaqla diktatorlarning hergizmu qol chomighi emes… Heqiqiy edip birewning buyrughi yaki tekliwi bilen emes, peqet zhürigining emri bilen qoligha qelem élishi kérek. Shu tapta yadimgha bir shéirim kélip qaldi, tingshap baq:

Biri “aqni qara de” dése,
Biri aqni “qara” delise,
Ishenmigin, u shair emes,
U – manglaygha üngen dedise…
Bu duniyada shair bolush tes,
Heq gepni démigen u shair emes!

Heq gepni éytip, ismi duniyagha meshhur zhurnalist hem publiSist Yulius Fuchik étilghan, xelqimizning munewwer perzendi Abduxaliq Uyghur aq orus ofiSérining qilichida chépilghan, otzhürek shair Lutpulla Mutellip nimjan péti quduqqa tashlap kömülgen. Mundaq misallar edebiyat duniyasida köp. Köp yézish bilen heqqaniy yézishning qimmiti – asman bilen yerdek. Bizde «Az bolsun, saz bolsun» shundaqla «Köp söz – yoq söz» dégen xeliq maqali barghu. Menmu bir harwu samandin bir taghar bughdayni qimmet bilimen. Yashlighimda menmu köp yézish terepdari édim. 1967-zhili Bayséyitta künde dégidek mükchiyip oltirip, qisqa muddette «Tengritagh bürküti» dégen hazirqi zaman uyghur edebiyatida téxiche yézilmighan shéiriy roman yazghan édim. Muhakime bolghanda, yene bir qur ishlep, andin neshriyatqa tapshurushimni qarar qilishqan. Almutidin Bayséyitqa kelgiche, muhakime peytide tamdin tarash chüshkendek tuyuqsiz bir shair akamning «Biz turghanda shéiriy roman yézishni sanga kim qoydi?» dégen sözi qulaq tüwidin néri ketmey, béaram qildi. Xéle bir waqitlarghiche qolumgha qelem almay zhürdüm. 1970-zhili «Yéngi hayat» gézitide ishlep zhürgende, Lutpulla Mutellipke béghishlanghan shéiriy roman üstide qayta qétiqinip oltirip ishlep chiqtim. Angghiche bashqa zamanlar bolup ketti. «Zhazushi» neshriyatining uyghur rédakSiyasimu «bazar ixtisadining teliwidin» yépilip qaldi, rastini éytqanda, «ala shepireng» u chaghlarda kitap qilip chiqirish arminigha yarisha derman bolmay qaldi. Gepning poskallisini éytqanda, yashliqta bir dewir köp yézishni meshiq qilish peylidin xali emes. Amma köp yézish heqqaniy yézish bilen gireleshmise, özining waqtinimu, bashqilarning ömrinimu zaye qilipla qalmay, kitapxanlarni zériktürüp, kitap oqushtin tezdüriwétidu. Moshu künlerdiki kitap oqushning «modidin» chüshüp qélishi bezi ediplirimizning kelse-kelmes köp yézishining kasapitidin dep qarash anche xata emes. Shair – yazghuchi dégen nam uning béshigha xelqi qadighan taj! Uning qimmitini bilgen edipke ordén-médaldin qimmet. Shundaq éken, béshidin tajgha layiq qoldin chüshmey oqulidighan eser yézish edipning muqeddes borchi. Moshu borchqa sadaqetni saqlap qélish üchün yazghuchida shair-yazghuchi bolush quruq hewesidin bashqa özini xelqige béghishlash rohi kérek. Méning oyumche, méning qelemdashlirimda özini xelqige, Ana wetinige atash izgü rohi kam körünidu. Qelemdash inim Aznat Azat éytqandek, «Ana Wetenge saranglarche köyüshke bolsimu, amma axmaqlarche köymeydu…». Xeliq rayini bilish, xelqining tilining uchidiki delelmeywatqan gépini tépip, tizi titirimey, dadilliq bilen heghdadigha yetküzüp déyish, – zhürigini titiritip, diligha aram bergidek söz jewherlirini tallap, xelqining könglidikini tépip sözlesh mahariti herqandaq shair-yazghuchida bolmisa bolmaydu. Heqiqiy yazghuchining qimmiti chiqarghan kitaplirining sani bilen emes, salmighi, süpiti hem elge bolghan paydisi bilen ölchinidu. Men Enwer Nasiriy dégen shairni körgen, u Lutpulla Mutellipning ustazi édi.

Körginingdin köptur körmigining,
Körmigenni körisen ölmigining.

U moshu misralar yetmish zhil ötsimu, dilimda dayim yad étilidu. Almuta shehiride istiqamet qilip, turmush helekchiligide peshke ot qalap ötken péshqedem shairimiz Tursun Wahidiyning:

Jahangha taptiler insan riyazettin rehnimaliqni…
dep bashlinidighan ghezili «Mushawirek» muqamida éytilsa, «heq rast!», dep Tursun akini yadlap közümge yash alimen. Klassik shairimiz Yüsüp Xas Hajip: «Öz paydangni oylima, xelqingning paydisini oyla, Xeliqning paydisi ichide séningmu paydang bar» – dep békar éytmighan. Elge kérek bir nerse yaratmay turup, abroy-ataq qoghlishish – heqiqiy yazghuchigha yat!
– Axirqi soal. Ayrim qelem sahibliri yazghan-sizghinini dam qilip, kimlerningdu qollash-quwetlishige, mukapatqa érishishke mayiliraq. Bu muhtajliqtin tughulghan adetmu yaki béqindiliqning tüp-tomuri bashqimu?
– Yazghan-sizghanlirini dam qilip, körenglishi – téxi uning xamlighini körsitidu, kimlerningdu qollap-quwetlishige urunushi, uning bu chidighangha chiqarghan sepke uqushmay kirip qalghan ajiz «yazghuchilighining» nishani. Mukapatqa érishish üchün paypaslap xeqqe yalwurup zhürüshi – uning talantsizlighini qilghan iqrasi. Adette ademler özining tizigha tayinip ömür süridu. Ademlerning har-nomus, wizhdani hésaplanghan yazghuchining tizigha tayinip tik turalmay, bashqilargha yölinip kün körüshi – béchare rohiy gadayliq. Undaq rohiy gadayliq heqiqiy yazghuchigha yat – uyat xislet! Eser mukapatni tama qilip yézilmaydu. Mukapat dégen qoghlisang qachidighan, karing bolmisa, bir küni séni özi izdep kélidighan nerse. Her qandaq mukapattin köre, elning alqishi – yaxshi dégini yaxshi! Adem dégen üzi bilen yashaydu, adem dégen elge bergen lewzi – sözi bilen yashaydu. «Özini sorighan – sheher soraydu» dégen maqal bar. Adem dégen xamsüt emgen bende bolghachqa, bilip-bilmey tamagerlik tamasida bolup qalidu. Undaq yaman xislet ademning tilini qisqa qilip qoyidu. Adem dégen üzi bilen yashaydu, heqiqiy istidatliq edipning hadughi xelqining bir éghiz «yaxshi yézipsen!» dégen ilhambexsh gépi bilen chiqidu.

Tamager emesmen – pashalighim shu,
Özemdin özgining quli emesmen.
Qol qisqa bolsimu tilim uzundur,
Özemdin özgining qoli emesmen.

– Abdughopur aka, mezmunluq söhbitingizge köp rexmet! Könglüngizge pükken oyliringizning héch tosalghusiz emelge éshishigha tilekdashmiz.

© Уйғур авази