Ömer Muhemmediy

PILDIRLIGhAN ChIRAQLIRINg ÖChMES, ÖMER!

(Ömer Muhemmediyning tughulghinining 105 zhillighigha dair)

Milliy metbuatimizning tunjisi «Kembegheller awazi» gézitining neshir qilinghinigha biyil 90 zhil toldi. Abdulla Rozibaqiéw asasini sélip, özi muherrirlik qilghan mezkür gézit xelqimizning ang-sewiyesini oyghitishta, yash ziyalilirimizning, talant égilirining ösüp-yétilishide alahide rol oynighanlighi talashsiz. Uning sarghiyip qalghan sehipilirini waraqlaydighan bolsingiz, buning yarqin misallirini körisiz. Jümlidin kéngesh uyghur edebiyati asasini salghuchilarning biri bolghan Ömer Muhemmediyning köpligen shéir we hékayiliri eyne shu gézitta yoruq körgen. Mesilen, gézitning 1927 — 1928-zhilliri chiqqan sanlirida edipning «Güller tériduq», «Üzmenglar», «Aldimizda téxi», «Endi talghimamsen» shéirliri bilen «Éghir künlerde», «Paydisiz pushmanlar» namliq hékayiliri bésilghan.

Endi gézitning 1931-zhili 18-marttiki sanida shairning wapatigha munasiwetlik nékrolog bériliptu. Uningda ustaz-shairning hayat yoli, emgek paaliyiti qisqiche éytilip, bir türküm yéngi shéirliri bérilgen. Uni oqup, heddidin tashqiri namratchiliq turmush aqiwitidin yashlighidinla sil késilige duchar bolup, hayatining bekmu béwaqit qiyilghinigha échindim. Ömer bari-yoqi 25 zhil hayat kechürüp, besh-alte zhilla ijadiyet bilen shughullanghan bolsimu, edebiyatimiz tereqqiyatigha chong tesir yetküzüp, öchmes izini qaldurup ülgirelidi. Edip jemiyitimizde, hayatimizda boluwatqan zor ijtimaiy-tarixiy özgirishler dolqunida üzüp, özige xas awazi bilen ijat qildi, keyni-keynidin yéngi eserlerni barliqqa keltürüp, ismi ammibapliqqa aylandi. Ömer Muhemmediy moshu tewedila emes, Sherqiy Türkstan ziminidiki talay qelem sahiblirining ustazi süpitide tonuldi.

Ömer Muhemmediyning tughulghinigha biyil 105 zhil we wapat bolghinigha 80 zhil boluptu. Bumu uluq namayendimizni bir eske alidighan peyt. Ömer 1906-zhili hazirqi Emgekchiqazaq nahiyesining Yéngisher yézisida batraq ailiside tughulghan. Dadisi Toqa boway yazda étizgha chiqip, qishta taghdin otun toshup, ailisini asrisa, anisi halliqlarning nénini yéqip, kir-qatini zhuyup, tirikchilik qilatti. Mesheqetlik emgek, yoqsizchiliq ularning salametligige xéle ziyan yetküzidu. Ömer alte yashqa kirgende, ghemgüzar anisidin ayrilip qalidu. U 1918-zhilghiche yézida dadisi bilen moshundaq éghir hayat kechürüp, andin tuqqanlirining yardimi bilen Almutidiki Sayboyi mehellisige köchüp kélidu we moshu yerde öz tirikchiligini dawamlashturidu.

Kéngesh hakimiyiti ornighandin kéyin, yoqsullarning biri Ömer Muhemmediymu oqup, bilim élish mümkinchiligige ége bolidu, yeni on tört yéshidin mektep ishigini achidu. U 1922-zhili Almutida échilghan üch ayliq kursni pütirip, Tashkenttiki az sanliq milletler bilim ornida oquydu. Uni 1927-zhili ülgilik tamamlap, Almutigha kélidu we «Zerwat» mektiwide bir zhil muellim bolup ishleydu. Andin Chélekke kélip, ustazliq paaliyitini dawamlashturidu. Moshu yerdin Ömer Yarkent shehirige köchirilgen «Zerwat» (kéyin u pédtéxnikumigha aylanduruldi — A.T.) mektiwige ewetilip, yash ewlatqa bilim we terbiye bérishke ijdihatliq bilen kirishidu. Shuning bilen bir qatarda, ilmiy mudirliq xizmitinimu atquridu. Zamandashlirining éytishiche, Ömer Muhemmediyning matématika peni boyichimu ixtidari küchlük bolghan éken. U oqughuchilargha matématika we edebiyat penliridin chongqur bilim bérishke barliq küch-quwitini seperwer qilidu. Shundaqla ijadiyet bilenmu axirqi demlirigiche qizghin shughullinidu. Uning bilen bille Hézim Nighmetow, Musa Xaliqow, Shérip Sopiéw, Abdughopur Rozibaqiéw, Abduraxman Kamalow, Shakir Adilow we bashqa körneklik ziyalilar paaliyet élip baratti. Ular milliy maaripimizning deslepki qalighachliridin édi. Ustazlar arisida Ömer Muhemmediyning ismi alahide hörmet bilen tilgha élinatti.

Ömer Yarkentte chiqiwatqan «Kembegheller awazi» gézitining rédakSiyasi bilenmu yéqin munasiwette bolup, uning sehipiliride eserliri pat-pat yoruq körüp turatti. Melumki, u zhilliri uyghur shéiriyiti téxi yéngidin shekillinish jeriyanini bashtin kechürüwatatti. Ömer bolsa, uning bashlamchisidin bolup, yéngidin qoligha qelem alghan talantlargha ustaz bolalidi. Bu heqqide hayat waqtida körneklik meripetchi Sidiq aka Zuliyarowning manga sözlep bergenliri xatire deptirimde yéziqliq turuptu: «1929-zhili Almutidin «Zerwat» mektiwi Yarkentke köchüp kélishi bilen bir top uyghur ziyalirimu bille keldi, — dégen édi u. — Shu zhilliri men nahiyelik maarip bölümini bashquruwatattim. Shunglashqa yéngi bilim dergahining oqutquchiliri bilen yéqindin ariliship zhürdüm. Ömer Muhemmediy ish babi bilen pat-pat maarip bölümige kéletti, üzmu-üz sözlishettuq. U chirayi jüdeng, nahayiti kemtar, siliq-sipaye, öz penini yétük bilidighan pédagog édi. Shuning bilen bille, aghrighining éghirlighigha qarimay, ilham bilen yazatti. Gézitta dawamliq bésilip turidighan shéir, hékayiliri ademlerde alahide tewrinish hasil qilatti, ularni oqup, behirlinettuq.

Ömer Yarkentte Murix dégen kishining öyide turup ishlidi, öy égilirimu ustazlardin édi, ular Ömerni tuqqinidinmu oshuq köretti. 1931-zhili yéngidin bahar kélip, ademler qelbi yashnawatqan künlerning biride, shu rus zhigiti tang seherde Ömerning wapat bolghanlighi toghriliq shum xewerni bizge yetküzdi. Köp ötmey, uning öyige yétip barduq. Shair yaghach kariwette, bir qoli sanggilighan halette yétiptu. Aghzidin aq köwük chiqip kétiptu, chirayi zepirengdek sarghayghan. Üstel üstide qeghezliri chéchiqliq turuptu. Uning birige yézilghan shéir misralirini oquduq:

Pildirlighan chiraqliring

öchti endi,

Hur hayatim qara yerge

köchti endi…

Armanlirim köp édi…

Shéirini ayaqlashturalmaptu.

Murixning ayali bizge ehwalni chüshendürüp berdi. Shu kéchisi Ömerni aghrighi qattiq béaram qilidu. Aghriqqa chidalmighan shair tamni urup, öy égisini chaqiridu. Yoldishi doxturni chaqirip kélishke kétidu, ayali Ömerning yénida sekpare bolup qalidu, kelgen doxturmu héch nerse qilalmaydu. Axiri Ömer Murixning ayalining qolida jan béridu.

Köp ötmey, Almutidiki Sayboyi mehellisidiki aghriq dadisi Toqa bowaymu alemdin ötidu. U Ömerning wapat bolghinidin béxewer édi…

Shu küni Yarkent tewesi matemge chömidu, éghir judaliq xewer barliq jaylardiki her bir uyghurning zhürigini mojuydu. Mekteplerde oqush toxtitilidu. Pédtéxnikumda turaqliq chiqip turghan tam gézitining nowettiki sani Ömerning hayatigha béghishlinidu. Merhumning murdisi bilim dergahining zaligha qoyulup, widalishish resmiyitidin kéyin, axirqi seperge uzitilidu. Jesidi sheherning gherbiy qismidiki «Pashaliq baqqa» depin qilinidu…»

Shuningdin bu yan top-toghra 80 zhil ötüptu. Ariliqta nurghun özgirishler yüz berdi. Amma xelqimizning munewwer perzendi Ömer Muhemmediyning yarqin qiyapiti, ölmes mirasliri qelbimiz töridin hélighiche mustehkem orun égilep kelmekte. Uning ismi, qaldurghan rohiy mirasi ewlattin-ewlatqa ötüp, menggü saqlinidu. Buningdin ottuz zhil muqeddem yarkentlik mert-merdane oghlanlirimizning biri Tursun Sémetowning teshebbusi we béwasite küch chiqirishi, meblighi tüpeyli Ömer Muhemmediyning murdisi «Pashaliq baghdiki» xarabiyliqqa aylanghan jaydin sheherning sherqiy qismidiki qebirstanliqqa qaytidin depin qilinip, uninggha yadikarliq ornitildi.

Minnetdar ewlat büyük edip ismini ebediyleshtürüshning emeliy ishlirini qilip, uni xatirilep kelmekte. Emgekchiqazaq nahiyesining Awat yézisida Ömer Muhemmediy namidiki ottura mektep, Yarkent shehiride shair namida atilidighan kocha we mehelle bar. Uluq edipning tughulghinining 100 zhillighi Panfilow nahiyesi rehberligining hem nahiyelik Uyghur medeniyet merkizining teshebbusi we uyushturushi bilen keng dairide tentenilik atap ötüldi.

Pursiti kelgende, shunimu éytip ötüsh kérekki, edebiyat sahasidiki tetqiqatchi-alimlar, shair-yazghuchilar Ömerning eserlirini izdep tépip, uning hayati, ijadiy paaliyiti toghriliq xéle eserlerni yazdi. Shularning biri — ataqliq yazghuchi Jamalidin Bosaqowning «Yalqun» powésti. Meshhur alim Murat Hemraéw bolsa, 1968-zhili «Ömer Muhemmediyning tallanma eserliri» kitawini neshir qildi.

Oylap körsek, aridin qiriq üch zhil ötüptu. Uluq edipning tughulghinining 110 zhillighimu yéqinlishiwatidu. Shungghiche Ömer Muhemmediyning tallanma eserlirini toplap, neshirdin chiqirishqa hamiyliq qilidighan birer merdane oghlanlirimiz meydangha chiqsa, nahayiti sowapliq ish qilghan bolar édi…

Abdukérim TUDIYaROW,

Qazaqstan Jumhuriyitining Pexriy zhurnalisti.
© Uyghur awazi