Mahmut_Omarov

مەھمۇد ئۆمەروۋ «ئېيىق نېرۋىلىق زات»
06.08.2010
© http://www.express-k.kz/show_article.php؟art_id=42197
Oleg Khaikin، Astana

مېلبۇرن ئولىمپىك تەنھەرىكەت مۇسابىقىسىنىڭ كۈمۈش مېدالىغا ئېرىشكەن مەھمۇد (مىشا) ئۆمەروۋ ئوتتۇز يەتتە ياشتا ئالەمدىن ئۆتتى. دەرىجىدىن تاشقىرى تاپانچا، ئۇ «ئالاھىدە نېرۋا»، «چۈشكۈنلۈك خاتىرجەملىكى» دەپ ئاتالغان، بۇ ئۇنىڭ چوڭ مۇسابىقىلەردە غەلىبە قىلىشىغا يول قويغان.

ئالىم، دوختۇر، تەنھەرىكەتچى… بەلكىم ئالما-ئاتا مەھمۇد ئۆمەروۋنىڭ يەرلىك ئاھالىسىنىڭ قىزىقىشىنى تىلغا ئالغاندا، بۇنداق تەرتىپ مۇۋاپىق. پەقەت 29 ياش ۋاقتىدا، دوكتورلۇق ئىلمىي ماقالىسىنى ئاقلىغاندىن كېيىن، ئۆمەروۋ مەشقاۋۇلنىڭ ئىلتىماسىغا قۇلاق سېلىپ، ئۆزىنىڭ مەرگەن بولۇش سۈپىتى بىلەن نېمىگە ئەرزىيدىغانلىقىنى تەكشۈرۈشنى قارار قىلغان.

— بىرىنچى قېتىملىق مەشىقتە، ئەقىللىق كىيىنگەن پېشقەدەم لېيتېنانت كۆز ئالدىمدا پەيدا بولدى. پاكىز ساقال قويغان، قاردەك ئاق ياقىلىق، ئۆتۈك ۋە كۇنۇپكىلار پارقىراپ پارقىراپ، فورما كىيگەن. كېيىنچە، مەن مىشانى باشقىچە كۆرۈپ باقمىدىم، — دېدى ئۆمەروۋنىڭ بىرىنچى مەشقاۋۇلى ئالېكسېي ۋاسىلىيېۋ.
ئۆمەروۋ ئوق چىقىرىش بىلەن «كېسەل بولۇپ قالغاندا»، ئۇ دائىم شەخسىي قورالىنى ئۆيىگە ئېلىپ، ئۇنىڭغا ئۇزۇن ۋاقىت شۇڭغۇپ كىرگەن، ئاخىرىدا خالىغان تاپانچا ئۈچۈن ئىنتايىن مۇرەككەپ تۇتقۇچ ياساپ چىققان. بۇ تۇتقۇچ كېيىن نۇرغۇن مەرگەنلەر ئارىسىدا كەڭ تارقالغان.

— ئۇ باللىستىكنى ئەستايىدىل ئۆگەندى. بىر ۋاقىت بار ئىدى، ئۇ ئۇرۇشتىن ئىلگىرى نەشر قىلىنغان پونومارېۋ ۋە بۇلىننىڭ كىتابلىرى بىلەن ئايرىلمىدى. ئېغىر تىپتىكى تەتقىقات «تەنتەربىيە مىلتىق ئېتىش» نىڭ ئاپتورى مەشقاۋۇلىم يۇرىيېۋ بىلەن مىشا ئوخشاش شەرتتە دېگۈدەك تالاش-تارتىش قىلدى، -دېدى ھۆرمەتلىك تەنتەربىيە ئۇستازى، پېداگوگىكا پەنلىرىنىڭ كاندىداتى پولكوۋنىك مىخايىل ئىتكىس.

AЛMA-ATA دىن

مەھمۇد ياش ئۇيغۇر ئائىلىسىدىكى ئۈچىنچى بالا ئىدى. دادىسى بېدالجان ئالمۇتا ئاياغ زاۋۇتىنىڭ ئىشچىسى، ئانىسى ماھىنۇر ئائىلە ئايالى. دادىسى بالدۇر ۋاپات بولدى، مەھمۇد بۇ ئائىلىدىكى ئەڭ چوڭ كىشى ئانىغا ياردەملىشىپ ئاچا-سىڭىللىرىنى ۋە ئىنىسىنى پۇتىغا قويدى.
1941-يىلى ئۇ ئالدىغا يۈگۈردى. ھەربىي مەجبۇرىيەت ئۆتەش ئىشخانىسى بوسۇغىدا ياشايدۇ، ئۇ 17 ياش ۋاقتىدا كىروۋ ھەربىي تېببىي ئاكادېمىيىسىگە ئوقۇشقا ئەۋەتىلىدۇ، ئەينى ۋاقىتتا ئۇ لېنىنگرادتىن سەمەرقەندكە يۆتكەلگەن.
ئۆمەروۋ 1943-يىلى يازدا ھاۋا ئارمىيىسىدە ئۇچراشقان. ئۇ تۇنجى قېتىم كۇرسكىغا يېقىن دۈشمەن سېپىنىڭ ئارقىسىدا سەكرىدى. ئاندىن يەنە نۇرغۇن سەكرەشلەر بولدى. داۋالاش خالتىسى، ھەتتا قولىدا ئاپتومات بىلەن ئۇ دۈشمەن سېپىنىڭ ئارقىسىدا ھەرىكەت قىلىۋاتقان ئالاھىدە ئارمىيە تەشكىللەشنىڭ بىر قىسمى سۈپىتىدە، پارتىيە تارماق ئەترىتىدە كۆرۈندى.

شۇ ۋاقىتتا ئۇ مىشاغا ئايلانغان. ئېنىقكى، ئۆمەروۋ ھەقىقەتەن ئېيىققا ئوخشايتتى: قىسقا، پايپاق، تۈكلۈك دوپپا. ئاندىن بىز كۆرۈشكەندە، ئۇ ھەمىشە مىشا دەپ ئاتالغان.
غەلىبە كۈنى مەغلۇپ بولغان گېرمانىيەدە داۋالاش مۇلازىمىتىنىڭ يۇقىرى دەرىجىلىك لېيتېنانتى ئۆمەروۋنى تاپتى. ئۇ ئۆيىگە، ئانا يۇرتى ئالما-ئاتاغا، ئائىلىسىدىكىلەرنى يوقلاشقا ھېرىسمەن ئىدى. ئەمما 1945-يىلى 7-ئايدا، داۋالاش ئۇنىۋېرسىتېتلىرىدىن ئارمىيەگە تەكلىپ قىلىنغان بارلىق ئوفېتسىرلارنى كىروۋ ئاكادېمىيىسىگە ئوقۇشقا ئەۋەتىش توغرىسىدا بۇيرۇق تاپشۇرۇۋېلىندى. شۇنىڭ بىلەن ئۆمەروۋ لېنىنگرادقا قايتىپ باردى.
ئىككى يىلدىن كېيىن، ئۇنىڭ تۇنجى بالىسى تۇغۇلغان. ئۆمەروۋ ئۇيغۇردا «يولۋاس» مەنىسىنى بىلدۈرىدىغان ئارىسلانغا ئورۇنلاشقانغا قەدەر، كىتابنى ئۇزاققىچە ئويلىنىپ، ئىسىم تاللىدى. دەرۋەقە، تىزىملاش ئىشخانىسى ئارسلاننىڭ ئىملاسىنى تېخىمۇ توغرا دەپ قارىدى. ئوغلى ئاخىرى دادىسى بىلەن ئوخشاش مەكتەپنى پۈتتۈرۈپ، ئائىلە خاندانلىقىنىڭ ئىزباسارىغا ئايلانغان. نېمىلا دېگەن بىلەن، ئۆمەروۋنىڭ قېيناتىسى ب. پ. بېگوۇلېۋ سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ قەھرىمانى دېگەن نامغا ئېرىشكەن تۇنجى ھەربىي دوختۇر.

پاشا چېقىشى

ئۇ ئولىمپىكقا بارمىدى، ئەمما يۈگۈردى، ئىككى قەدەمدىن سەكرەپ كەتتى.
1953-يىلى، ئۇ ئاللىبۇرۇن ئوتتۇرا ياشتا ئىدى — سىزگە ئەسكەرتىپ قوياي: 29 ياش! — پەقەت لېنىنگراد ھەربىي رايونىدىلا تونۇلغان مەرگەن ئارمىيەگە تەكلىپ قىلىنىدۇ ھەمدە بىرلا ۋاقىتتا دۆلەتنىڭ تۇنجى دۆلەت كوماندىسىغا تەكلىپ قىلىنىدۇ.
بىر يىلدىن كېيىن، ئۆمەروۋ كاراكاستىكى دۇنيا لەۋھە تالىشىش مۇسابىقىسىگە باردى، سوۋېت تاپانچىسى كوماندا ئېتىشتا بىرىنچى بولدى، ئۇنىڭ بىلەن تاپانچا ئۈچۈن ئەڭ شەرەپلىك («لىونسكىي كۇبوك»)لىئون لوڭقىسى.
1955-يىلى، ئۆمەروۋ بۇخارېستتا ئۆتكۈزۈلگەن ياۋروپا لەۋھە تالىشىش مۇسابىقىسىدىن ئالتۇن مېدال ئېلىپ قايتىپ كەلدى. كەلگۈسى ئالتە يىلدا ئۇ سوۋېت ئىتتىپاقى چېمپىيونلۇقىدىكى مەغلۇبىيەتنى بىلمەيدۇ، يەنە بىر قېتىم چوڭ قۇرۇقلۇق چېمپىيونلۇقىغا ئېرىشىدۇ، دۆلەت كوماندىسىنىڭ بىر قىسمى سۈپىتىدە، ياۋروپا چېمپىيونلۇقىدا كوماندا مۇسابىقىسىدە بەش قېتىم، دۇنيا چېمپىيونلۇقىدا ئۈچ قېتىم ئالتۇن مېدالغا ئېرىشىدۇ.

1956-يىلى مېلبۇرندا ئۆتكۈزۈلگەن ئولىمپىك تەنھەرىكەت مۇسابىقىسىدە، ئۆمەروۋ تۇنجى ئولىمپىك مېدالى — كۈمۈش مېدالغا ئېرىشتى. ئايالى گالىنا بورىسوۋنانىڭ سۆزىگە قارىغاندا، پاشا ئۇنىڭ ئالتۇنغا يېتىشىنى توستى. مېلبۇرنغا ئۇچىدىغان ئايروپىلاندا، سوۋېت ئولىمپىك تەنھەرىكەتچىلىرى رانگوندا توختاپ قالدى، ئۇ يەردە بىر قىسىم غەلىتە پاشا ئۆمەروۋنىڭ بوينىنى چىشلىدى. بويۇن ئىششىپ، قىزىرىپ، قىزىللىق يۈزگە ئۆرۈلۈپ كەتتى. ئېتىشىش جەريانىدا ئازابلىق ھادىسىلەر قالدى.
قانداقلا بولمىسۇن، بۇ پەقەت نەشرىنىڭ بىرى.

… باشلىنىش كىشىنى ئىلھاملاندۇرىدۇ. بىرىنچى يۈرۈش: 95 نومۇر. يېقىن ئەتراپتا پەقەت بىر نۇقتا ئاز بولغان ئامېرىكىلىق پىنگون بار. ئولىمپىك چېمپىيونى شۋېد ئۇلمان ۋە دۇنيا چېمپىيونى ئامېرىكىلىق بېننېر تېخىمۇ يىراقلاشتى.
ئۆمەروۋ ئىككىنچى يۈرۈشنى تېخىمۇ ناچار قىلدى، گەرچە ئۇ ئۆزىگە يېتەرلىك ئىشەنچ بىلەن بولسىمۇ — 91 نومۇر. ئۈچىنچىسى ئىككى «ئون» بىلەن باشلاندى. تاماشىبىنلار ۋە مۇخبىرلار ئۆماروۋنىڭ پونكىتىغا يېتىپ باردى. قانداقلا بولمىسۇن، يېقىنقى ئۈچ پاي ئوق مەغلۇپ بولدى: ئۈچ «سەككىز»، پەقەت بىرىلا «توققۇز» غا زەربە بېرەلەيدۇ.
مىلتىقچى بورىس پېرېبېرىن ئېتىشىشنى توغرىلاپ، ئامما ۋە مەتبۇئاتلارنىڭ دىققەت نەزىرىنىڭ كۈچىيىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغانلىقىنى ھېس قىلدى، ھەتتا ئۆمەروۋقا ئوخشاش سوغۇق قانلىق تەنھەرىكەتچىمۇ بىر مىنۇت ئارام ئالالايدۇ — مەھمۇدنىڭ ئارام ئېلىشى، خاتىرجەم بولۇشى كېرەكلىكىنى قارار قىلدى. ئۇنىڭ ئۈستىگە، مانېۋىرغا تەقسىم قىلىنغان ئۈچ سائەت ئىچىدە، بىر سائەتكە يەتمىگەن ۋاقىت ئىچىدە، ئۆمەروۋ ئاللىبۇرۇن ئۈچىنچى يۈرۈشنى تاماملاپ بولغان.
«مەن ئەتراپىڭىزدىكى بۇ يىغىلىشنى ياقتۇرمايمەن. خاتىرجەم بولۇڭ، مەنسىز ئوق چىقارماڭ»، دېدى بورىس پېرېبېرىن مەھمۇدقا ۋە بېلومورىنى يانچۇقىدىن ئېلىپ چىقىپ، ئايروپىلان بۆلمىسىدىن ئايرىلدى.
مېلبۇرننىڭ ۋىليامستون ئوق چىقىرىش دائىرىسى ئاددىي ئارمىيە دائىرىسىدىن ئېشىپ كەتتى. ئەڭ يېقىمسىز يېرى شۇكى، ئۇ دېڭىز-ئوكياندىن كۈچلۈك شامالغا ئوچۇق ئىدى.
پېرېبېرېن بىر پاي ئوق ئاتقاندىن كېيىنلا. ئۆمەروۋ شامال كۆتۈرۈلۈشتىن بۇرۇن بالدۇر ئوق چىقىرىشقا ئالدىرىدى.
— مەن يۈگۈردۈم، — دېدى پېرېبېرېن، — ئۇ ماڭا تەمكىن ھالدا: «توققۇزدىن تۆشۈك ئىزدەڭ، مەن تۇرۇبا يولىغا بارىمەن — تۆشۈك يوق، مىشا بىر ئىشنىڭ چاتاقلىقىنى ھېس قىلدى، ئەمما داۋاملىق چىڭ تۇرۇپ:«مەن قەتئىيلىك بىلەن: ياخشى بىر زەربىگە دىققەت قىلدىم! «مەن ئۆزۈمگە تەسەللىي بەردىم: بەلكىم ئاز بىر تۆشۈك بولۇشى مۇمكىن، ئەمما ئۇ يۈز بېرىدۇ.
ھەر ئىككىسى توغرا بولغاندا بۇ ئاز ئۇچرايدىغان ئەھۋال ئىدى. بۇ تۆشۈك ھەقىقەتەن «توققۇز» دا ئىدى، پەقەت … باشقىلارنىڭ نىشانىدا. تەشكىللىگۈچىلەر نومۇرلارنى ئادەتتىكىدەك ئەمەس، نىشاننىڭ ئۈستىگە ئېسىپ قويۇشنى قارار قىلدى. ئوقنىڭ كۆتۈرۈلگەن قولى ساننى قاپلىدى. ھەمدە ئۆمەروۋ پۈتۈن زېھنىنى نىشانغا مەركەزلەشتۈرۈپ، تاپانچىنىڭ باشقىلارنىڭ نىشانىغا قارىتىلغانلىقىنى ئۇنتۇپ قالدى.
مەرگەننىڭ كودى قاتتىق: باشقىلارنىڭ نىشانىغا زەربە بېرىش ھېسابلىنىدۇ، ئەمما خاتالىق سادىر قىلغان مەرگەنگە ئىككى نومۇر بىلەن جازا بېرىلىدۇ. شۇنداق قىلىپ ئۆمەروۋنىڭ «توققۇز» ئى ئۇنىڭ ئۈچۈن «يەتتە» گە ئايلاندى.
بۇ خاتالىق ئەجەللىك بولۇپ قالدى. گەرچە ئۇ كېيىنكى يۈرۈشلۈك سۈرەتلەرنى تارتقان بولسىمۇ: 94، 93 ۋە 92 نومۇر. پەقەت فىنلاندىيەلىك ئوفېتسىر پېنتتى لىننوسۋۇولا دېگۈدەك ئۆمەروۋنى ئايلىنىپ ئۆتەلەيدۇ. ئۇ ياقتۇرىدىغانلار قاتارىغا كىرەلمىگەن، مۆلچەردىكى نەتىجىدىن ھەيران قالمىغان، بۇ ئۇنىڭ ئۆزىگە بولغان دىققەتنى ئاشۇرۇشىدىن ساقلانغان. ئەڭ ئاخىرقى بىر يۈرۈش مۇۋەپپەقىيەتلىك ھالدا ئۇ ئۆمەروۋقا يېتىشىۋالىدۇ: ھەر ئىككىسىنىڭ 556 نومۇرى بار — ئولىمپىك رېكوردى، بۇ ھەر ئىككىسىگە كۈچكە ئىگە. ئەمما پەقەت بىرلا ئولىمپىك ئالتۇن مېدالى بار. سوتچىلار «ئون» نى سانىدى: لىننوسۋۇونىڭ 26، ئۆمەروۋنىڭ ئىككىسى ئاز. فىن XVI ئولىمپىك تەنھەرىكەت مۇسابىقىسىنىڭ ئالتۇن مېدالىغا ئېرىشتى.

— لىننوسۋۇو، ئېنىقكى، ئۇنىڭ مەشىقتىكى ياخشى تەييارلىقنىڭ ھەقىقىي سەۋىيىسىنى يوشۇرۇشقا مۇيەسسەر بولغان، شۇ سەۋەبتىن ئۇ تاماشىبىنلار، سۈرەت مۇخبىرلىرى، مۇخبىرلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بارلىق قىزىقىدىغان كىشىلەرنىڭ ئاخىرىغىچە كۆز ئالدىدا تۇرغان. ئۇ ئارىلاشماي پۈتۈنلەي ئىپادىلەپ، ھەر ۋاقىت سايىدا قالدى. ھەمدە بىلگىنىڭىزدەك، بۇ ئېتىشىش تەنتەربىيىسىدە ئىنتايىن مۇھىم، — ئۆمەروۋ تۆت يىلدىن كېيىن كىتابىدا تىلغا ئالدى.
قانداقلا بولمىسۇن، مەھمۇد ئۆيگە قايتىش يولىدا خۇش خەۋەرنى ساقلىدى. ئۇنىڭغا «گرۇزىيە» ماتورلۇق پاراخوتىنىڭ ئانا قىرغاقلىرىغا بەك ئاستا كېتىۋاتقاندەك قىلاتتى. ئۇنىڭ ئۈستىگە ئەنئەنىۋى ئېكۋاتورنىڭ ئالمىشىشىدا تەبرىكلىنىدىغان نېپتۇن بايرىمى ئۇنىڭ ئۈچۈن بايرام ئەمەس ئىدى. ھۆرمەتكە سازاۋەر تەنتەربىيە ئۇستازى بورىس نازاروۋ «نېپتۇن» ئىدى. ئۇنىڭ ئۈستىگە باش پېرسوناژ باسكېتبول ماھىرى يانىس كرۇمىنش، تەبىئىتى 218 سانتىمېتىر كېلىدىغان گىگانت ئادەم. ئۇ جاھىللىق بىلەن كىيىم ئۈزۈشنى خالىمىدى. مەن جەڭچىلەرنى ياردەم تەلەپ قىلىشقا مەجبۇر بولدۇم… ئىككى كۈندىن كېيىن، ياپون دېڭىزىغا يېقىنلاشقاندا، رادىئو پروگراممىسى تارقىتىلدى: ئۆمەروۋنىڭ بىر قىزى بار!

سوغۇق يەكشەنبە 1961.

رىمدىكى ئولىمپىك تەنھەرىكەت مۇسابىقىسىدە، ئۆمەروۋ تەلەيسىز: ئۇ يەنە بىر كۈمۈش مېدالغا ئېرىشىپ، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ يەنە بىر مەرگەن ئالېكسېي گۇشچىندىن ئېشىپ كەتتى.
ئەمما ئۇ ئەزەلدىن ئولىمپىك «ئالتۇن» بولمىسا تەنھەرىكەتتىن ئايرىلىشنى خالىمىدى. مەھمۇد 1964-يىلى توكيودىكى كەسپىي ھاياتىنى ئاخىرلاشتۇرماقچى بولغان، ئەينى ۋاقىتتا ئۇ 40 ياشتا. مېلبۇرندىن كېيىن، ئۆمەروۋقا ماشىنا بېرىلگەن، ماشىنىدا ئۇ ئائىلىسىدىكىلەر ۋە دوستلىرى بىلەن روسسىيەنىڭ يېرىمىنى ئايلىنىپ چىققان. ئۇ ماشىنا بىلەن تىكىشنى بەك ياخشى كۆرەتتى.

… 1961-يىلدىكى ئەڭ ئاخىرقى يەكشەنبە ئۈششۈك ئىدى. ئوت ئالدۇرۇش ئاچقۇچىنىڭ بىر قانچە بۇرۇلۇشى كارغا كەلمىدى. ئۆمەروۋ ئوت ئالدۇرۇش ئەسۋاپنى ساندۇقتىن چىقىرىپ ماتورنى بۇراشقا باشلىدى. مەن ھەمىشە بۇ مەشغۇلاتنى خۇشاللىق بىلەن قىلدىم، ئەمما بۇ قېتىم مەن ئىلگىرى ناتونۇش ئازابنى ھېس قىلىپ، ياغاچ ساندۇقتا ئولتۇردۇم.
جىددىي قۇتقۇزۇش دوختۇرلىرى مەھمۇد ئۆمەروۋنىڭ جىددىي خاراكتېرلىك يۈرەك كېسىلى بىلەن قازا قىلغانلىقىنى خاتىرىلىدى.