Humayun_shah

Бабур шаһниң оғли Һумайун шаһниң қисқичә тәрҗимиһали:

1556-йили 1-айниң 27-күни, бу күни, моғул империйисиниң иккинчи императори Humayun вапат болди.

Әсли исми Насируддин Муһәммәд (1508-йили 3-айниң 6-күни туғулған) болуп, бирақ исми Humayun дәп тонулған, моғул империйисиниң иккинчи императори болуп, у 1530-йилдин вапатиға қәдәр Афғанистан, Пакистан, Шималий Һиндистан вә Бенгалниң земинида һөкүмранлиқ қилған. Асаслиқи 1540-йили вә 1555-йилдин 1556-йилғичә һөкүм сүргән. Дадиси Бабурға охшаш, у балдурла падишаһлиқини йоқитип қойди, әмма қошумчә қалдуқ күчи билән Персийәниң сафавийлар ханданлиқиниң йардими билән уни әслигә кәлтүрди. 1556-йили у вапат болғанда, моғул империйиси бир милйон квадрат километирға йеқинлашқан.

1530-йили 12-айда, Humayun дадисиниң орниға Һиндистанниң чоң қуруқлуқидики моғул земининиң һөкүмрани сүпитидә Деһлиниң тәхтигә олтурған. Humayun Һакимийәт бешиға чиққанда тәҗрибисиз һөкүмдар болуп, 22 йашта иди. Униң бир туғқан иниси Камран мирза дадиси мирас қалдурған империйәниң әң шималидики Кабул вә Қәндиһарға варислиқ қилған. Камран Һумайунниң аччиқ рәқибигә айлинип қалған иди.

Һумайун Шер Шаһ Суриға йеңилип қелип моғул земинидин айрилди, әмма 15 йилдин кейин сафавийларниң йардими билән уларни әслигә кәлтүрди. Һумайунниң Персийәдин қайтип келиши парс ақсөңәклириниң зор түркүмдики һәмраһлири билән биллә болуп, моғул мәдәнийитидә муһим өзгириш болғанлиқини көрсәтти. Оттура әсирдики Оттура Асийаниң түрк мәдәнийити парс сәнъити, бинакарлиқ, тил вә әдәбийатниң тәсиригә учриған. Һиндистанда Humayun дәвригә аъит нурғун таш оймилар вә миңлиған парс қолйазмилири бар.
Униңдин кейин, Һумайун наһайити қисқа вақит ичидә империйәни техиму кеңәйтип, оғли Әкбәргә маһийәтлик мирас қалдурди.

Һумайун 1530-йили 22 йешида моғул тәхтигә чиққан. Һумайун 1539-йили чавса урушида, кейин 1540-йили каннавҗ урушида Шер Шаһ Сури тәрипидин мәғлуп қилинған. Җәңдә мәғлуп болғандин кейин, Humayun қечип 1544-йили Иранға йетип кәлгән. У йәрдә Сафавид Шаһ Таһмасп тәрипидин һәрбий йардәмгә еришкән.

1555-йили, Һумайун техиму күчлүк қошуни билән Һиндистанға қайтип келип, Сәрһәнд (һазир һиндистанниң Пәнҗап шәһридә) Искәндәр Шаһ Сури билән урушқан. У 1555-йили 6-айниң 22-күни Сәрһәнд урушида Искәндәр шаһни мәғлуб қилип, Деһли вә Аграни қайта қолиға елип, сәлтәнәтлик моғул импирийисини әслигә кәлтүрди. Шундақ қилип у бу катта ғәлбиси билән һиндистандики моғул һөкүмранлиқини толуқ вә мукәммәл әслигә кәлтүрди. 1555-йили 7-айниң 23-күни, Humayun катта мурасим өткүзүп, йәнә бир қетим һазирқи Деһлидики Бабуршаһниң тәхтидә олтурди.

1556 — йили 24 — йанвар Деһлиға қайтип келип сәлтәнәт сүрүватқили әмдила алтә ай болған Һумайун Шаһ әзан оқулидиған пәштақтин йиқилип кетип, нимҗан бопқалған. 27 — йанвар қутқузуш үнүм бәрмәй вапат болған. Орниға әмдила 13 йашқа киргән оғли Җалалиддин Муһәммәд, йәни даңлиқ Әкбәр шаһ импиратор болған. Әкбәр шаһ сақ 50 йил һакимийәт йүргүзүп, 1605 — йили вапат болған. У моғал импирийиси дәвридики әң узун сәлтәнәт сүргән падишаһ бопқалған. Бу җәһәттә униң әвриси, йәни амрақ нәвриси Шаһ Җаһандин туғулған Аләмгир Әврәңзепла 49 йиллиқ сәлтәнәт билән улуғ бовисиға тәңлишәлигән.

Humayunниң қәбриси (Cenotaph), һазир Һиндистан Деһлида.

Уйғур тарихи сәһиписи.

2021 — йили 28 — йанвар. Илһамлиқ пәйшәнбә.