Humayun

Esli ismi Nasiruddin Muhemmed (1508-yili 3-ayning 6-küni tughulghan) bolup, biraq ismi Humayun dep tonulghan, moghul impériyisining ikkinchi impératori bolup, u 1530-yildin wapatigha qeder Afghanistan, Pakistan, Shimaliy Hindistan we Béngalning zéminida hökümranliq qilghan. Asasliqi 1540-yili we 1555-yildin 1556-yilghiche höküm sürgen. Dadisi Baburgha oxshash, u baldurla padishahliqini yoqitip qoydi, emma qoshumche qalduq küchi bilen Pérsiyening safawiylar xandanliqining yardimi bilen uni eslige keltürdi. 1556-Yili u wapat bolghanda, moghul impériyisi bir milyon kwadrat kilométirgha yéqinlashqan.

1530-Yili 12-ayda, Humayun dadisining ornigha Hindistanning chong quruqluqidiki moghul zéminining hökümrani süpitide Déhlining textige olturghan. Humayun Hakimiyet béshigha chiqqanda tejribisiz hökümdar bolup, 22 yashta idi. Uning bir tughqan inisi Kamran mirza dadisi miras qaldurghan impériyening eng shimalidiki Kabul we Qendihargha warisliq qilghan. Kamran Humayunning achchiq reqibige aylinip qalghan idi.

Humayun Shér Shah Surigha yéngilip qélip moghul zéminidin ayrildi, emma 15 yildin kéyin safawiylarning yardimi bilen ularni eslige keltürdi. Humayunning Pérsiyedin qaytip kélishi pars aqsöngeklirining zor türkümdiki hemrahliri bilen bille bolup, moghul medeniyitide muhim özgirish bolghanliqini körsetti. Ottura esirdiki Ottura Asiyaning türk medeniyiti pars sen’iti, binakarliq, til we edebiyatning tesirige uchrighan. Hindistanda Humayun dewrige a’it nurghun tash oymilar we minglighan pars qolyazmiliri bar.
Uningdin kéyin, Humayun nahayiti qisqa waqit ichide impériyeni téximu kéngeytip, oghli Ekberge mahiyetlik miras qaldurdi.

Humayun 1530-yili 22 yéshida moghul textige chiqqan. Humayun 1539-yili chawsa urushida, kéyin 1540-yili kannawj urushida Shér Shah Suri teripidin meghlup qilinghan. Jengde meghlup bolghandin kéyin, Humayun qéchip 1544-yili Irangha yétip kelgen. U yerde Safawid Shah Tahmasp teripidin herbiy yardemge érishken.

1555-Yili, Humayun téximu küchlük qoshuni bilen Hindistangha qaytip kélip, Serhend (hazir hindistanning Penjap shehride) Iskender Shah Suri bilen urushqan. U 1555-yili 6-ayning 22-küni Serhend urushida Iskender shahni meghlub qilip, Déhli we Agrani qayta qoligha élip, seltenetlik moghul impiriyisini eslige keltürdi. Shundaq qilip u bu katta ghelbisi bilen hindistandiki moghul hökümranliqini toluq we mukemmel eslige keltürdi. 1555-Yili 7-ayning 23-küni, Humayun katta murasim ötküzüp, yene bir qétim hazirqi Déhlidiki Baburshahning textide olturdi.

1556 — Yili 24 — yanwar Déhligha qaytip kélip seltenet sürüwatqili emdila alte ay bolghan Humayun Shah ezan oqulidighan peshtaqtin yiqilip kétip, nimjan bopqalghan. 27 — Yanwar qutquzush ünüm bermey wapat bolghan. Ornigha emdila 13 yashqa kirgen oghli Jalaliddin Muhemmed, yeni dangliq Ekber shah impirator bolghan. Ekber shah saq 50 yil hakimiyet yürgüzüp, 1605 — yili wapat bolghan. U moghal impiriyisi dewridiki eng uzun seltenet sürgen padishah bopqalghan. Bu jehette uning ewrisi, yeni amraq newrisi Shah Jahandin tughulghan Alemgir Ewrengzépla 49 yilliq seltenet bilen ulugh bowisigha tenglisheligen.

‏ Humayunning qebrisi (Cenotaph), hazir Hindistan Déhlida.

Uyghur tarixi sehipisi.

2021 — Yili 28 — yanwar. Ilhamliq peyshenbe.