Yéngi dewir harpisidiki «Sadaiy taranchi».
Kéngesh Ittipaqi tarixidiki muhim waqie — Féwral inqilawidin kéyin jemiyettiki özgirishlerni millet menpiyiti yolida paydilinip qalmaqchi bolghan bir top ilghar ziyalilar birliship chong izgü ishlarni qolgha alidu.Jemiyettiki ijtimaiy derijisidin qet’iy nezer bir mexset üchün ter töküshke bel baghlighan ular xeliqni sawatsizliq, nadanliq, jahalet changgilidin qutuldurush üchün nahayiti köp emgek qilishqa toghra kélidighinini yaxshi chüshendi. Kéngesh idéologiyasi yol bermigenligi üchün shu dewirning ilghar bayliri, rohaniy ölimaliri heqqide melumatlar nahayiti az. Shunglashqa Hüseyinbeg Yunusow, Merüp Mesudi, Asim Damolining ish-paaliyitige bügünki kün nuqteiy nezeridin baha bérish telep qilinidu.
«…Hemme jamaetchilik ishlirini bashqurup turidighan «Milliy shora» teshkil qilindi. Jümlidin «milliy sermaye» dep atilidighan milliy kapital mojut boldi, bu sermaye mekteplerge, metbuat we bashqilargha xirajet qilinidighan boldi. «Sadaiy taranchi» gézitining asasi sélindi. Bizning «Sadaq» namliq ishchi jurnalining rehbiri Z.Béshiriy (tatar yazghuchisi) rédaktor boldi. Buning orgini – «Milliy shora». Éytqandek, «Sadaiy taranchi» géziti Oktyabr özgirishige qeder peqet ikkila qétim chiqishqa ülgerdi. Bu sanlarda H.Yunusowning «Millet oghlining millet oghligha xéti» namliq maqalisi bésildi. «Sadaiy taranchining» qalghan sanliri Oktyabr özgirishidin kéyin (6- yaki 7-sanlargha qeder), elwette, bezibir maqale we shéirlarning mepkürewiy kamchiliqlirini hésapqa almighanda, özgirishni yaqlap chiqishqa bashlidi. Gézit litograf usuli bilen neshir qilindi we axcha belgülirini neshir qilish üchün Yettisu oblusluq Sownarkomi litografiyani élish munasiwiti bilen gézitni chiqirish toxtitildi.SNKning qararigha bénaen gézitni tipografiya ussuli bilen chiqirishni temin qilimiz dep wede bergen édi. (Bu gézitlarning nusxiliri Yarkentte chiqidighan «Kolxozchilar awazi» gézitining rédakSiyaside saqlanghan bolushi kérek. Gézit bashqa chiqmidi…» («Abdulla Rozibaqiéw-120» kitawi. 283-bet).
Kéngesh hökümitini Yettisu teweside ornitish heriketlirining paal ishtrakchisi, bolshéwik, 1918-jildiki «Zarya Swoboda» gézitining deslepki muherriri R.Maréchék öz xatiriliride mundaq yazidu:
«Deslepki künlerde herbiy réwolyuSiyaliq komitét üchün pul mesilisi jiddiy mesililerning biri édi.Türkstan Réspublikisi Xeliq Komissarliri Kéngishige (SNK) meblegh mesilisi boyiche Tashkentke murajiet qilghinimizda, Kolésowning imzasi bilen «Özenglarni meblegh bilen teminleshni bilmisenglar, silerning bolshéwik bolmighininglar». Birinchi menbe – hökümetni aghdurush waqtida bankilardin tartip élinghan pul édi. Ikkinchi menbe – Wérniy bayliridin musadire qilinghan altun-kümüch, pul édi. Eyni waqittiki chiqimlarni yépish üchün bu meblegh yétishmetti, elwette.
Yettisu nésiye belgülirini chiqirish heqqide oylash kérek édi. Sheherde litografiya we litografiya mutexessisliri bolidighan. Grébénщikow axcha belgülirini bésishni téz yolgha qoyup, 1-3-5-10 we 50 rubl nerqidiki axcha belgüliri bésilishqa bashlidi. Axcha belgüliride bizning finans komissari Ponomaréwning, herbiy komissar Bérésnéwning, Xeliq Komissarliri Kéngishining (SNK) reisi Bikowning imzaliri bolidighan…
Nésiye bilétlirini bésish heqqide Yettisu wilayiti Finans komissarining qarari 1918-jili 18-aprélda chiqqan bolsimu herbiy heriketlerning bashlinishi tüpeyli 28-aprélda «Zarya Swoboda» (№40) Wilayetlik gézitida bésildi (Qazaqstan Jumhuriyiti Prézidéntining Arxiwi, f-811,Op-4, D-107, L-4).
Maréchék tekitligen herbiy heriketler aprél éyining otturilirida yéngi hökümetke qarshi yüz bergen waqieler édi.1918-jili aprélda Wérniy qorghinigha bolghan hujumdin kéyin «Kazak we taranchilarning isiyani» dégen uqum shekillinip qalghanlighini shu dewirdiki resmiy höjjetler delillimekte. Hakimiyet üchün qarimu-qarshiliq küchiyip, kona tüzümni yaqlighuchiliri bilen yéngi tüzümni ornatquchilar arisida jiddiy küresh kétip barghan waqitta Hemra Férédinow reisligide we Abdulla Rozibaqiéw katiplighida ishchi taranchilarning umumiy jighinida «Zarya swobodi» gézitida ittipaq namidin «ishchi taranchi ahaligha ishchi xelqining düshmenliri, eksil inqilapchilar teripidin tarqitiliwatqan ighwa ghéwetlerge ishenmeslik, ularning tesirige bérilmeslik toghriliq murajiet élan qilinish» qarari élinghan édi. Xelqimizning köp qismi qandaq hakimiyet kélip, qandaq hakimiyetning kétiwatqinini téxi éniq chüshinip ketmetti. (Bu jighinning protokoli gézitimizning ötken sanida Érshat Esmetowning «Esirler sadasi» maqalisida yézildi). Shu jighinda Ittipaqning 490 ezasi teripidin «Sadaiy taranchi» géziti Yettisudiki musulmanlarning birdin-bir orgini bolghanliqtin, wilayettiki barliq musulmanlar Xeliq hakimiyitining barliq dékrétliri we bashqimu seyasiy waqieler heqqide gézit arqiliq melumatlarni élip turidu. Bu ishchi musulmanlarni seyasiy terbiyilesh üchün kérek bolghanliqtin, umumiy jighin tipografiyalik uslub bilen moshu gézitni chiqirishni dawamlashturushni toghra dep hésaplaydu.
RédakSiyaning ezasi gr. A.Rozibaqiéwning tekitlishiche, rédakSiyade basmixana we gézitni tarqitish pochta xizmetliri üchün meblegh yoqlughi tüpeyli, hertereplime muhakimidin kéyin toxtam qilindi: gézitni meblegh bilen teminlesh üchün 5000 rublni zaém süpitide yardem bérishke Ishchilar, Soldatlar, Déxanlar we Musulmanlar députatliri kéngishige iltimas qilip murajiet qilinsun», dégen qarar qobul qilinghan.
Bu qarar bilen deslep Wérniy shehirining Ishchilar, Soldatlar, Déxanlar we Musulmanlar députatliri kéngishige (Sowdépigha) murajiet qilindi. Endi Sowdépning töwendiki protokoligha nezer aghdurayli.
Protokol 15
Wérniy Soldatlar, Ishchilar, Déxanlar we musulmanlar kéngishining jighini
28-may, 1918-jil Jurawléwning reisligide we UdinSéwning katiplighida 58 ademning qatnishishi bilen ötküzülgen jighin kechqurun saat 3te échildi.
- Taranchilarning qarari we «Sadaiy taranchi» gézitini chiqirish üchün 5000 rublni zaém süpitide bérish ötünüshi jakalandi.
Oratorlar ularni qollap-quwetlesh kérekligini, bu ishni wilayetlik ijraiy komitétqa tapshurush kérekligini tekitlidi. Yoldash Minskiyning tekliwi: Wilayetlik ijraiy komitétqa qollap-quwetlesh we téz arida 5000 rubl miqdarida pul ajritish ötünüshi bilen kirish kérek.
Qarar qilindi: teklip qobul qilindi.
(Almuta wilayetlik dölet arxiwi. F-489,op-1,d-17, s-2, l-93).
Bu waqitta Wilayetlik ijraiy komitéti (Oblispolkom) endila wujutqa kelgen édi.
Yettisu ijraiy komitéti (Ispolkom) Léningha Nikolay Bikowning imzasi bilen 1918-jili 26-mayda töwendiki mezmundiki télégramma yollaydu:
«Yettisu wilayitining Wérniy shehiride uézd we sheher wekilliridin aliy qanun we nazaret orgini – 21 ademdin terkip tapqan wilayetlik ijraiy komitét (Oblispolkom) quruldi. Bolshéwiklar – 19. solchi ésérlar – 2. Wilayetlik komissarlargha bashqurush biyligi tapshuruldi. Kazak, burjuylarning, eksil inqilapchilarning isiyani shepqetsiz basturulmaqta. Kéngesh hökümitining mustehkemlesh üchün 200 – 500 Kronshtad matroslirini ewetishni soraymiz. Qiriq million axcha belgülirini ewetish heqqide derhal buyruq bérishingizni ötünimiz. Bizde teminat bar, epiyün, jung, mal-waran we tére. Yettisu bay ölke…».
Moshu yerde «Wilayetlik ijraiy komitét «Sadaiy taranchi» gézitini neshir qilish tekliwini qobul qildimu?», «Abdulla Rozibaqiéwtek angliq ziyalilarning gézitni dawamlashturush ishi yérim yolda némishke toxtap qaldi?» dégen soallarning tughulushi tebiiy.
«Tashkent jenggiwar otryadi» dep atilidighan jazalighuchi otryadning komandiri Mitrofan Muraéw xelqimizning «jalliti» rétide éytilsimu, uning Yettisu wilayitining Pewquladde Komissari süpitide atqurghan ishi, Pewquladde Komissarning cheksiz hoquqliri heqqide nahayiti az yézildi.
Muraéw özini merkezning adimi rétide yerlik ijraiy komitéttin üstün qoyatti. Yerlik hakimiyet orginigha uning bilen hésaplishishqa, uning buyruqlirigha boysunushqa toghra kéletti hem uning kélishimisiz héch ish emelge ashmatti. Addiy ishlar boyiche Muraéwning namigha yazmiche yézilghan ötünüshlerning arxiwlardin tépilishi bizning shundaq xulasige kélishimizge zemin bolmaqta.
Shundaq qilip, Yettisu tewesi boyiche cheksiz hökümranliqqa ége Pewquladde komissar Muraéwning may éyining axirida «uyghurlarni jazalash» qanliq jürüshi bashlinip ketti. Gézit mawzusidin jiraqlap ketmey, shuni éniq éytishqa boliduki, Abdulla Rozibaqiéwning «Sadaiy taranchi» gézitini dawamlashturush ishi Wilayetlik ijraiy komitétigha yetkende, Muraéwning Yettisu tewesidiki hökümranlighi bashlinip, ölke qizil qangha boyaldi. Minglighan ayallar tul, naréside balilar jitim qaldi. Nahayiti köp qizlar we ayallar qizil eskerler teripidinla emes, Rossiyaning ichki ölkiliridin kélip orunlashqan rus déxanliri teripidin «olja» qilindi, aile asrighuchisidin ayrilghan köpligen aililer öyliridin qoghlinip, qachaqlargha aylandi. Bash-panasiz qalghanlarning, jitim-yésirlarning achliqtin ölüp kétish xowupi tughuldi. Gézitni dawamlashturushni könglige pükken Abdulla Rozibaqiéwning oy-xiyali xeliq ghémida qalghanliqtin, bu mesilining orunlinish qereli kéyinge qaldurulidu.
Xelqimizning béshigha chüshken shundaq külpetlik künlerde Abdulla Rozibaqiéw öz xelqi üchün qanchilik janpidaliq körsetkenligini töwendiki höjjetler testiqleydu:
Mandat 112
Musulman ishchiliri we soldatliri députatliri D.Saltanaéw, A.Rozibaqiéw, G.Abubakirow wilayetning Herbiy qisimlirining komandanigha qachaq musulman ayallirining pajielik halitini muhakime qilish üchün délégéSiya rétide ewetilgenligini imza we mör bilen testiqlinidu.
Reis. Imza
Katip
31-may 1918-jil. Wérniy shehiri
Bir kündin kéyin töwendiki höjjetke Muraéwning imzasi qoyulidu.
Musulman ishchi, soldatlirining ijraiy komitétigha
Qarshi bettiki erizige munasiwetlik, silerge herxil shexslerning qolidiki qachaq-musulman ayal-qizlirini azat qilish hoquqi tapshurulidu.
Yettisu wilayitining pewquladde komissari Muraéw.
Ad’yutant Zatilnikow
1-iyun 1918-jili, Wérniy shehiri.
(Almuta wilayetlik dölet arxiwi. F-489, op-1 d-126 s-9,l-91).
Bu höjjetning töwenki teripige mundaq sözler yézilidu:
Hazirqi höjjetke asasen yamanlarning qara niyitining béguna qurwanlirigha aylanghanlargha hisdashliq bildüridighan barliq grajdanlargha musulman ayal-qizliri heqqide herqandaq melumatni, qeyerde kimning qolida ékenligini Musulman ishchiliri we soldatliri députatlirining ijraiy komitétigha xewer bérishinglarni ötünimen.
Musulman ishchiliri we Soldatliri députatliri ijraiy komitétining reisi.
Imza
Yene bir höjjet:
Musulman ishchi, soldat députatlirining teshkiliy komitéti
5-iyun 1918-jil
Wérniy députatlar kéngishining ijraiy komitétigha
Yettisu wilayitining pewquladde komissari Muraéwning №35 1-iyun 1918-jildiki qararigha baghliq herxil qollardiki musulman ayal-qizlirini azat qilish bizge tapshurulghan. Hazir bizde shundaq 700ge yéqin ayal jighildi. Ular bosh mektepler bilen öylerge orunlashturulghini bilen achliqning derdini tartiwatidu. Körsitiliwatqan yardem nahayiti az, déngizdiki tamchini eslitidu. Shunglashqa umumxeliq hökümiti teripidin yardem bérilishi kérek. Juqarqi éytilghanlar asasida 700 ademning qosighini toydurush üchün waqitliq tamaqlandurush punktini échishqa Ijraiy Komitétning 15000 rubl bölüshini ötünimiz. Meblegh bölüngen teghdirde musulman soldat-ishchiliri we Taranchi Ittipaqi bu ishning teshkillinishini öz zimmisige alidu.
(F-489,op-1 d126, s-9 l-59).
Shundaq wehimilik künlerde gézit chiqirish mesilisi kéyinge sürülsimu, kün tertiwidin chüshkini yoq. Texminimizche, «Atu» pajiesidin kéyin «Taranchi awazi» dégen nam Yettisu tewesidiki Kéngesh hökümitining ayrim ezalirining éngidin ötmey qalghan bolushi we barliq musulmanlargha ortaq metbuat orginini barliqqa keltürüsh mesilisi aldinqi orungha chiqqan bolushi mümkin.
Musulman ishchiliri, soldatliri députatlirining teshkiliy komitéti
№662
15-iyun 1918-jil Wérniy shehiri.
Wilayetlik neshirler Komissarigha
1918-jili 13-iyunda wilayetlik neshirler komissarining qatnishishi bilen ötküzülgen jighinda musulman tilida gézit neshir qilish mesilisi muhakime qilinip, oy-pikir almashturuldi.
Qarar qilindi: Yoldash Fédotowning prolétariat we ishchi démokratiyasigha payda béridighan bashlanmisini alqishlash, barliq küch bilen, idéya hem maddiy jehettin qollash.
Musulman qismi boyiche gézit xadimlirigha töwendiki shexslerni tewsiye qilish:
S.Gabbasow, S.Shakirdjanow, K.Gabitdinow, B.Xismutdinow, A.Rozibaqiéw, A.Abdurazaqow, N.Muxamédiéw, Z.Bashirow
Reis.
«Sadaiy taranchi» gézitining deslepki sani jemiyette chong seyasiy-ijtimaiy özgirishler harpisida yoruq körgenliktin, birer idéologiyage xizmet qilmighan. Buni Abdulla Rozibaqiéwning töwendiki sözliri delilleydu:
«…Bizde birinchi gézit «Sadaiy taranchi» namida Almutida 1918-jilning béshida chiqti. Bu waqitta Yettisuda baylarning waqitliq hökümiti pütmigen édi. Bolshéwiklar qozghilishining aldi édi. Bu gézitni chiqarghuchi – uyghur xelqi jutdarchilighining béshida turghan wilayet taranchi-tunggan komitéti ne ishchi-déxan yolini we waqitliq hökümet yolini tutalmay «arisalda» qalghan waqitta, uning gézitimu shu «arisaldiliqning» eksini bérip, besh nomér chiqip toxtaldi. Kéyinki ikki noméri hakimiyet Shoragha ötkendin kéyin chiqip, Shora yolini tutushqa temtilep baqsimu, taranchi-tunggan komitéti yépilishi bilen «Sadaiy taranchimu» toxtidi («Abdulla Rozibaqiéw-120» kitawi.54-bet»).
Elwette, kommunistik tüzüm dewride «milliy menpiyetke xizmet qilghan» dep yézish mümkin emes édi. Shundaq yazghan teghdirde milletchilikte eyiplengen bolatti. Amma «Sadaiy taranchi» gézitini berpa qilishqa qatnashqan Abdulla Rozibaqiéw bu eyiplerdin xali bolghini yoq. Qazaqstan Jumhuriyiti Prézidéntining arxiwida Qadir haji Hashimhajiéwning Abdulla Rozibaqiéwqa chaplighan yala-töhmetliri boyiche élip bérilghan tekshürüsh netijiliri körsitilgen muhim bir höjjet saqlanmaqta. Xelqimizning tonulghan alimi Kommunar Talipowning «Tarix sawaqliri yaki ötmüshsiz kélechek yoq» dégen kitawida shu höjjet ixchamlap bérilgen. Töwende höjjetning «Sadaiy taranchigha» munasiwetlik qisminila keltürüp ötimiz.
A.Rozibaqiéwni eyiplesh fakti boyiche tekshürüshning netijilirige baghliq WKP(B) Qazaq ölkilik nazaret komissiyasining ezasi S.B. Békbatirowning xéti.
Almuta shehiri 1929-j 13-dékabr
Uyghur tilida neshir qilinidighan «Qutulush» gézitining 47 – 50-sanlirida yoldash Hashimhajiéw Qadirhajining «Partiya sépige ötüp, prolétariat yolini torima» serlewhilik maqalisi bésilghan. Mezkür maqalida WKP(b) ezasi yoldash Hashimhajiéw yoldash Rozibaqiéwni birqatar jinayet we qilmishlarda eyipligen. Jürgüzülgen tekshürüshler netijiside töwendikiler éniqlandi:
…Eyipning 3-punkti: Yoldash Rozibaqiéw 1917 – 1918-jilliri milletchi gézit «Sadaiy taranchining» rédkollégiya ezasi bolghan. Yoldash Rozibaqiéw heqiqeten Taranchi komitétining orgini hésaplanghan «Sadaiy taranchi» gézitining rédkollégiyaside bolghan. Amma u Taranchi komitétining we «Sadaiy taranchi» rédkollégiyasining terkiwide qisqa waqit bolushi jeriyanida Taranchi komitéti rehberlirining (Hüseyinow we bashqilar (Hüseyinbeg Yunusow nezerde tutuluwatidu – muellipler) milletchilik téndénSiyalirige qarshi Kéngesh hakimiyiti ghayiliri we shiarlirini jürgüzüshke heriket qilghan.
Eyipning 4-punkti: Yoldash Rozibaqiéw «Sadaiy taranchi» géziti yépilghandin kéyin qalghan 9-10 oram qeghezni méchit podwaligha yoshurup, Kéngesh hakimiyitining bashqa hakimiyet bilen almishishini kütüshke bashlighan. Uning mexsiti milletchi «Sadaiy taranchi» gézitini qaytidin chiqirish édi. Bu faktmu testiqlenmidi, eksiche, shu nerse éniqlandiki, «Sadaiy taranchi» géziti yépilghandin kéyin qalghan qeghez tolughi bilen «Kembegheller awazi» gézitini chiqirish üchün paydilinildi.
QJPA,f 719. Op.1, D1314. L.14-15. Esli nusxa. Mashinkida bésilghan.
Ijtimaiy – Seyaset Tarixi Rossiya Dölet Arxiwida (RGASPI) saqliniwatqan 1922-jili Stalingha yollanghan xette Abdulla Rozibaqiéw we Masanchi bilen birlikte Qadir haji Hashimhajiéwning isim-sheripi yézilghan. Milliy menpiyet yolida A Rozibaqiéw héchkimni bölmigen.
Abdulla Rozibaqiéw Oktyabr inqilawining idéyalirige cheksiz ishengen. Marksizm-Léninizm yoli arqiliq pütkül uyghur xelqini yéngi tereqqiyat baldighigha élip chiqmaqchi bolghan. Xetke tepsiliy toxtalmay, eng axirqi qismini öz eyni boyiche keltürüshni toghra körduq:
«…Ya widwigayu sléduyuщié polojéniya i proshu was, tow. Stalin, okazat Washé wozmojnoé sodéystwié w osuщéstwlénii ix: - Sozdat pri sK KPT ili xotya bi pri Sémiréchénsk. Obkomé KPT séntralnoé Byuro uygurskix kommunistichéskix sékSiy, obéspéchiw matérialno izdanié im odnoy éjénédélnoy gazéti na uygurskom yaziké.
- W partiynom poryadké razréshit organizaSiyu nashéy konspiratiwnoy raboti srédi podpolnix réwolyuSionnix organizaSiy Kashgarii i Djungarii, poruchiw éto s.B. Uyg-komsékSii ili otdélnomu ému otwétstwénnéyshému rabotniku po pérsonalnomu naznachéniyu.
Néobxodimo ob’édinit rabotu srédi molodéji Kashgarii i Djungarii, kotoraya wédétsya séychas Komintérnom Molodéji. - PrinSipialno soglasitsya s soziwom konspiratiwnogo s’ézda podpolno-réwolyuSionnix organizaSiy, na kotorom wirabotat plan dalnéyshéy raboti w uslowiyax méstnosti.
Chléni s.I.K. Sowétow Turkréspubliki
Prédsédatél Oblastnogo Komitéta Réwsoyuza «Uygur-Kashi-Djung r-x»
A. Rozibakiéw – Préd.b. sK Soyuza chlén K.P. s 1918g.
M. Massanchi – Chlén -»- 1918g.
K. Xashim-Xadjiéw – aktiwn. pab. Kashgarii -»- 1920g.
G. Moskwa 11 noyabrya 1922g.»
RGASPi,f.62,op.2,d.64,l.27-39
Körünüp turghinidek, bu xettimu gézit mesilisi birinchi punktta tekitlengen.
Abdulla Rozibaqiéwning 1925-jili 8-iyunda «Kembegheller awazi» gézitining tört jillighi munasiwiti bilen yazghan maqalisining mezmuni töwendikiche:
«21-jili birinchi iyunda Tashkentte pütkül Ottura Aziyadiki uyghur uyushmilirining s’ézi échilip, hemme uyghur xelqi (altisherlik, taranchi, tungganlar) birliship, inqilawiy, medeniy we seyasiy yolni biriktürdi, uyghur soyuzi échip, merkiziy komitét saylidi.
Mana moshu s’ézgha béghishlinip 21-jili birinchi iyunda Tashkentte «Kembegheller awazi» namida bir künlük gézit tash basmida bésilip chiqti. Bu heqiqeten birinchi mertiwe birleshken uyghur yoqsullirining birinchi awazi édi.
«Kembegheller awazi» baylar hökümiti dewride mayda bayliq meslegide (idéologiyaside) chiqqan «Taranchi awazi» («Sadaiy taranchi») ornigha ishchi-déxan hökümiti dewride pütkül uyghur (altisherlik, taranchi, tunggan) yoqsul we kembeghellirining pütün Ottura Aziya hem Uyghurstangha changildighan, taralghan birinchi inqilawiy «awazi» bolup meydangha chiqti. Shuning üchün «Kembegheller awazi» – uyghur xelqining heqiqiy azatliqqa chiqqinidin belgü bergen birinchi awaz. Shuning üchün bizning inqilawiy metbuatimizning tarixida «Kembegheller awazi» birinchi orunni alidu. Shuning üchün bizning milliy inqilawiy metbuatimizning tarixi shu 1921-jili birinchi iyundin bashlinidu»
(«Abdulla Rozibaqiéw-120» kitawi. 55-bet).
Dana edip «inqilawiy» dégen sözni békar paydilanmighan. SoSialistik tüzüm qurush üchün sinipiy küresh owj alghan (bir milletni bay-kembeghelge bölgen) dewirde «Kembegheller awazi» birinchi gézit bolghini bilen milliy metbuat tarixida u birinchi emes édi. Oktyabr inqilawining rohida tarixiy wetinimizdiki millitimizning seyasiy-ijtimaiy hayatidimu chong özgirishlerni emelge ashurushqa bolidighinigha cheksiz ishengen jemiyet erbabi bu gézitni «inqilawiy awaz» dep békar tekitlimigen.
1918-jildiki resmiy melumatlar boyiche, Yettisu wilayiti turghunlirining umumiy sanigha nisbeten ahalining 4,2 payizila sawatliq bolup, 95,8 payizi sawatqa ége emes édi (QJPA,f-811, op-20, d-235, l-10)
Mana shundaq dewirde milliy menpiyetlerni tugh qilghan «Sadaiy taranchi» géziti duniyagha kelgen édi. Uning seyasiy-ijtimaiy özgirishlerge tolup tashqan dewirde yéngiliqqa intilishning, oyghinishning bir körünüshi bolghanlighigha shek-shübhe yoq.
Riad QURBANOW,
Aznat TALIPOW.