1864-yilidiki Ili déhqanlar qozghilingining barliqqa kélishi we meghlup bulushi

Shérip Niyaz Xushtar

Teyping tiyengo inqilabi partlap uzaq ötmeyla memlikitmizning herqaysi jaylirida ching sulalisining eksiyetchil siyasitige qarshi qoralliq qozghilanglar arqa – arqidin partlaydu. Ching hökümiti éghir siyasi, iqtisadi kiriziske duch kélidu.
U öz hökümranliqini saqlap qélish üchün xeliqning üstidiki iqtisadi séliqini hessilep östüridu. Ilidiki jiyangjün mehkimisi ilgiri her bir tütünning ching hökümitige yiligha tapshuridighan 4 xo ( 256 kilogram ) bughday ghelle paraqni 1863-yiligha kelgende 32 xogha östüridu. Heddidin ziyade iqtisadi zulumgha duch kelgen Ili déhqanliri istibdat hökümranliqqa qarshi qozghilang kötürüshke mejbur bolidu. Deslepte 1863-yili 3-ayda Yang Senshing, maérlenler bashchiliqida Bayandaydiki xuyzular qozghilang kötüridu, bu qozghilang qattiq basturulghandin kéyin xuyzular Ghulja shehrige wekil ewetip, uyghurlar bilen birliship, ching hökümitige qarshi turush toghrisida Abdurusulbeg bash qomandan bolush sherti bilen bu teklipke qoshulidu.
Abdurusulbeg mexpi teyyarliqlardin kéyin, 1864-yili 10-ayning 13-küni Ghulja shehiride qozghilang kötürgenlkini jakarlaydu. Qozghilangchilar shu küni Ghulja shehirini ishghal qilidu. Etisi muhim herbi qorghan Chilpengzini ishghal qilip, zor türkümdiki qoral — yaragh, oq — dora, maddi eshyalarni ghenimet alidu hemde Bayanday qorghinigha yürüsh qilidu. Bu chaghda Ili deryasining jenubidiki déhqanlarmu qozghilip, u yerdiki Ching qushunlirigha qorshap hujum qilidu. Qozghilangchilar Ghulja shehirini merkez qilghan halda barghansiri kéngiyip, adem sani 30 minggha yétidu. Abdurusulbeg emir bash qomandanliqqa teyinlinidu.
1865-yili 2-ayning 9-küni qozghilangchilar Bayanday qorghinini ishghal qilidu. Arqidinla Küre bilen Süydüngni ayrim-ayrim halda qorshawgha alidu. We Tarbaghataydin yardemge kelgen Chin qushunlirini meghlup qilidu. Yultuzdiki torghawut wanglirining yardemge ewetken qoshunimu qozghilangchilar teripidin meghlup bolidu. Ching hökümitining Chapchalda turushluq qoshuni derhal bitereplik élan qilidu. 1866-yili 1-ayning béshida qozghilangchilar Bayandayning shimalidiki Shendung jangzisini, 1866-yili 3-ayning 8-küni Küre qelesini ishghal qilidu. Ili Jiyangjüni Ming Rüy özini öltüriwalidu. Sabiq Jyangjün Chang Ching we bir qisim emeldarlar esirge élinidu. 4,5 — aylarda Ching hökümitining Süydüngde turushluq qoshuni teslim bolidu. Qorghas Jeng arqiliq ishghal qilinidu. Ili xelqi bir yérim yildin artugharaq qan kéchip jeng qilish arqiliq Ching hökümitining Ilidiki eksiyetchil hökümranlighini üzül-késil aghdurup tashlaydu, aqsöngek — poméshchiklarning yer zémin, mal mülki qozghilangchi déhqanlargha bölüp bérilidu. Qeriz höjjetliri yirtip tashlinidu. Yanchilar azat qilinidu. Éghir baj – séliq, alwan – yasaqlar békar qilinidu.
Qozghilangchilar Bayanday qorghinigha hujum qiliwatqanda, Ili jiyangjüni Ming Rüy Mezemzat hékimni türmidin chiqirip (Mezemzat eslide Ilining hékimbégi bolup, 1864-yili östürme séliqlarni waqtida tapshurmidi, dégen bahane bilen zindangha tashlanghan édi). Tartuqlar bérip, uni qozghilangchilar arisigha bölgünchilik sélishqa ewetidu. Mezemzat qozghilangning tereqqiyatini körgendin kéyin xeliq terepte turidu we qozghilangning rehberlik hoquqini qolgha kirgüzüshke kirishidu.
Bayanday urushi boluwatqan peytte, urush qedimini tézlitish üchün xeliq bir rehberlik apparati qurup chiqishni telep qilidu hemde qazi Nesridin Elemning dewet qilishi bilen kéngesh mejlisi échilidu. Mejiliske Nesridin Elem riyasetchilik qilidu. Qurultay Mezemzatni Mezemxan ünwani bilen xan qilip tikleydu. Abdurusul begni emir, Nesridin Elemni qazi kalan, Shewket Axunni qazi esker, Molla Rozini mupti qilip, alahezel sultandin yüz béshighichilik hemme mensepdarlarni teyinleydu. Shundaq qilip Ilida dini hakimiyet — Ili sultanlighi qurulidu. Lékin uzun ötmeyla sultanliqning ichki qismida mezhepchilik, hoquq talishish kürüshi ewj alidu. Netijide Sultan Mezemzat Emir Abdurusulni suyiqest bilen öltüridu. 1865-yili Muhemmet pochi ghoja (Ottura Asiyadin kelgen), Mezemzatni öltürüp sultanliqni tartiwalidu. U öz ornini mustehkemlesh üchün xeliqqe barliq beglerni öltürüsh heqqide perman chüshüridu. Shuning bilen xeliq arisida qalaymiqanchiliq yüz bérip, éghir aqiwetler kélip chiqidu we Muhemmet pochining qilmishi xeliqning qattiq narazilighini qozghaydu. Ara östenglik Shemsidin Xelpem purset tépip Muhemmet pochini öltüridu. Uning sultan bolghan waqti aran 36 kün bolidu. Muhemmet pochi öltürülgendin kéyin Ghulja shehiride qurultay échilip, Molla Shewket axun sultanliqqa teyinlinidu. Molla Shewket sultanliqqa olturup uzaq ötmey, Emir leshker Ubulelagha Sumuldiki shibelerni jazalash buyrughini chüshüridu. Ubulela 500 atliq eskerni élip Qaratam kémisi arqiliq Shibe yézilirigha ötidu. Qoshun Sekkiz Sumuldin ötüp, Shibe sekkiz tugh bash bughisi jaylashqan Alte Sumulgha barghuche héch qandaq qarshiliqqa uchrimaydu. Emir leshkerning Chapchal tewesige ötkenlik xewirini anglighan Toqilek yüzbégi 300 din artuq eskerni élip Alte Sumulgha yétip kélidu. Toqilek yüzbégi Ubulelaning shibelerni jazalash muddiasigha ashkara qarshi turidu. Ashu jiddi peyitte Sekkiz tugh bashbughi Qarmanga Ubulela bilen Toqilek yüzbégini öz mehkimisige teklip qilidu. Ubulela teslim bolush shertini qoyidu. Shibe bashbughisi Qarmanga birinchi, Ili sultanlighidikiler shibelerdin qiz almasliq, ikkinchi shibelerni Islam dinigha kirishke mejburlimasliq, üchinchi, öz qebilisini urushqa salmasliq shertini qoyidu. Emir Ubulela bu shertlerni qobul qilidu. Netijide shibeler yuqariqi shertler astida teslim bolidu. Bu sorungha shibe ayal Suxa méhman kütüshke chaqirtilidu. Ubulela Suxagha köz üzmey qaraydu. Buni sezgen bashbugh Qarmanga könglige bir ishni pükidu. Yuqarqi shert boyiche qan tökülmey mesile hel qilidu. Shibe qoshuni Emir Ubulela qoshunigha qoshulidu. Bu qoshun ichide uyghurche xenzuche, we az — tola rus tilini bilidighan Fushen isimlik bir shibe yash bolup, u Emir Ubulela yénida terjiman bolidu.
Sultan molla Mewket hakimiyet béshida turghanda, mustebitlikni yolgha qoyidu. U tolimu qabiliyetsizligi we Emir Ubulela bilen bolghan ziddiyiti seweplik 1870 -yilliri etrapida Qash deriyasi boyida, hakimiyet béshidin élip tashlinip, ornigha, Ela palwan « Jahan palwan, Sultan bahadir ghazi, Ubulelaxan » unwani bilen xanliqqa kötürülidu. Shibe yigiti Fushen ordida Ubulela yénida bolidu. Bu künlerde ordida ziddiyetler nahayiti köp bolup, sürkilish éghir bolidu. Uning üstige Fushen ordidiki qural – yaraq, eskiri küch we bashqa ishlarni égileydu – de, Shibe bashbughisi Qarmanganing yénigha bérip, orda ichidiki ziddiyetlerni doklat qilidu. Bu chaghda Qarmanga teslim bulush sorunida Emir Ubulelaning Suxagha tikilishini oylap, téximu köpirek matérialgha ége bolush üchün, uyghur tilini yaxshi bilidighan Suxani éridin ajritip Ela Sultangha sowgha qilidu. Suxa shu kündin bashlap Sultan Elaning yénida bolup, orda we sultanning ichki mexpiyetlirini bilip turidu we terjiman Fushen arqiliq bashbugh Qarmangagha yetküzidu. (Suxa Sultan Ubulelagha tekkendin kéyin xeliq uni shiwe Sarixan dep ataydu), ular meslihet qilishqandin kéyin, Fushen ordidin chiqip Charrosiyige ötüp, Charrosiyidiki Ching hökümitining konsuligha Sultan Elaning ordisiki ichki sirlarni yetküzidu. Konsul Charrosiyining Iligha esker kirgüzüp, Ili sultanlighini aghdurushni telep qilidu. Shuning bilen Charrosiye Iligha tajawuz qilishni bashlaydu. (bu ehwalni Menching hökümitining Charrosiye konsulxanisida ishleydighan, rusche bilidighan terjiman shibe fransiyilik bir konsul xadimige sözlep béridu, fransiyilik dölitige qaytqandin kéyin, buni fransuz tilida kitap qilip yézip chiqidu. Bu kitap kéyin ruschigha terjime qilinidu. Ruschidin Shömütung ependi xenzuchigha terjime qilidu).
Ela palwan sultanliq textige chiqqandin kéyin her derijilik emeldarlarni teyinleydu. Jümlidin Molla Toxti axunni emirlikke kötüridu. Kéyin Ela sultan bilen Molla Toxti axun otturisida uqushmasliq yüz béridu. Exmetxan ghoja(Ilidiki chong ghoja), bilen Molla Shewket axun pursettin paydilinip Sultangha qarshi topilang kötüridu. Lékin topilang tézlikte bésiqturulidu. Exmetxan ghoja bilen Molla Shewket axun Xuyzuatamani Yagurning qéshigha qéchip bériwalidu. Buningdin ilham alghan Yagur Ilining hakimiyet hoquqini tartiwélish üchün Ürümchidiki Dawut xelpe bilen alaqe baghlap uning qollishigha érishidu. Hemde Elaxan sultanning muresse qilishini ret qilip, urush qozghaydu. Netijide Elaxan bilen Yagurning otturisidki hoquq talishish kürishi uyghurlar bilen xuyzular otturisidiki milli qirghinchiliqqa aylinidu. Urushta Yagur meghlup bolidu, Molla Shewket axun bilen, Exmetxan ghoja öltürülidu.
Elaxan sultan Yagur üstidin ghelbe qilghandin kéyin Charrosiye hökümtining tehditige duch kélidu. Charrosiye hökümiti deslep Tékeske tajawuz qilip kiridu. Ili sultanlighi buninggha qattiq naraziliq bildüridu. Charrosiye 1869-yili Chong Mazargha esker kirgüzidu. 1870-yili 6-ayda Tékeske ikkinchi qétim esker kirgüzüp parakendichilik salidu. Shu yili 9-ayda Muzdawanni bésiwélip, Ili sultanlighigha yolsiz teleplerni qoyidu. Ili sultanlighi bundaq yolsiz teleplerni ret qilidu we Muzdawangha esker ewetidu. Ili sultanlighining bundaq qattiq poziSiyesi Charrosiyining qara niyitini téximu ashkarlaydu. Jümlidin 1871-yili 2-ayning 22-küni we 3-ayning14-küni ikki qétim yighin échip, Iligha tajawuz qilishni resmi qarar qilidu hemde Kalpakowskiyni bash qomandanliqqa teyinleydu, bu chaghda Ottura Asiyaning bashqa jaylirigha oxshashla qazaq dalasida Charrosiye hökümitige qarshi qozghilang kötürilip, Charrosiye qoshunliri teripidin qattiq basturulidu. Qazaq atamani Tazbék alban qebilisini bashlap Iligha kélip panahlinidu. Elaxan sultan ularni Toqquz tara tewesige orunlashturidu. Charrosiye dairiliri Ili sultanlighidin Tazbékni Charrosiyige qayturup bérishni telep qilidu. Ili sultanlighi telepni ret qilidu. Shuning bilen Charrosiye hökümiti Sultan Elaxangha «Eger siler Tazbékni tutup bérishni xalimaydikensiler, u halda sanga we séning xelqingge paydisiz bolidu. Biz silerge awarichilik tépip béripla qalmay, choqum silerning yurtinglarnimu ishghal qiliwalimiz», dégen mezmunda nota tapshurup tehdit salidu. Lékin Elaxan sultan buninggha pisent qilmaydu. Shuning bilen Charrosiye hökümiti Iligha qarita tajawuzchiliq urushi qozghaydu.
Urush üch basquchqa bölünidu.
Birinchi basquch : 1871-yili 5-ayning 15-küni Chonjini bésiwalghan Charrosiye qoshunliri dawamliq sheriqqe ilgirlep Tékeske hujum qilidu. Muzdawanni bésip yatqan Charrosiye qoshunliri Qiriq Asuw süyini boylap Ketmenge hujum qilidu. Ili deriyasining shimalida 5-ayning 18-küni Charrosiye eskerliri özliri bésiwalghan Burughchir dégen yerdin yolgha chiqip, Qorghas deryasigha qistap kilidu. Shuning bilen Charrosiyining tajawuzigha qarshi jenup we shimaldin ibaret ikki shekillinidu. Shimali terepte Charrosiye eskerliri 5-ayning 19-küni Mazarni bésiwalidu. 20-küni Ili qoshuni qayturma hujumgha ötüp düshmenni Qorghasqa chékindüridu. 21-,22-künliri düshmenni Aqkent (hazirqi Qazaqistan chigarisida), kiche qoghlap baridu. Jenubi septe 5-ayning 19-küni düshmen qoshunigha qattiq zerbe bérilip, 21-küni Qiriq Asuw süyige chékindürülidu. 26-küni Ili armiyisi qayturma hujumgha ötüp, düshmenge qattiq zerbe bérip, urushning deslepki ghelbisini qolgha keltüridu.
Ikkinchi basquch : Charrosiye qoshunliri öz qoshunlirini kücheytish bilen bir waqitta Ili sultanlighidiki teslimichilerning bashlighi Béshir begni sétiwalidu. Béshir beg Ili armiyisining mexpiyiti we bashqa ichki siyasi ehwallarni Charrosiyige yetküzüp béridu hemde ichki jehette bölgünchilik herketliri bilen shughullinidu. 1871-yili 6-ayning 16-küni Charrosiye qoshunliri Chonji bilen Burughjirdin birla waqitta Ketmenge hujum qilidu. Urush intayin keskin bolidu. Bu qétimqi urushqa Ili sultani Elaxan hem Tazbéklermu biwaste qatnishidu, lékin Ili eskerliri meghlup buolup, 6-ayning 19-küni Ketmen qoldin kétidu.
Üchinchi basquch : 1871-yili 6-ayning 28-küni Charrosiye qoshunliri Ghulja shehirige hujum qilidu. Bu chaghda Ilidiki uyghur, qazaq, xuyzu, mongghul, xenzu, shibe qatarliq milletlerdin 4 mingdin artuq adem teshkillinip, Charrosiyige qarshi sep tüzidu. Lékin qomandan Tenshing ölümdin qorqup chékingenliktin, Qorghasqiche bolghan yerler qoldin kétidu. 6-ayning 30-küni Chingsixoza (Süzüksu), qoldin kétidu. 7-ayning 1-küni Charrosiye qoshunliri Süydüngge hujum qilidu hemde teslimichilerni qutritip, xeliq arisigha bölgünchilik sélip, uyghurlar bilen xuyzular otturisida milli irghinchiliq peyda qilidu.
Ichki jehette teslimichilik, ittipaqsizliq, qirghinchiliq, tashqi jehette küchlük impériyaning tajawuzi astida Elaxan Sultan teslim bulushqa mejbur bolidu. Charrosiye Ilini quralliq bésiwalidu. 1871-yili Charrosiye hökümiti Elaxan Sultanni ailisi bilen Charrosiyge élip kétidu. Sultan Ubulelaxan üch yil Rossiya teweside turghandin kéyin Rossiya hökümitining ruxsitini élip Ghulja shehirige qaytip kilidu we 1874-yili wapat bulidu. Uning jesiti Ghulja sheh ri ichidiki «Térek büzrükwar» gha quyulidu.
Charrosiye Ilini bésiwalghandin kéyin Ili deryasini pasil qilip ikki rayon tesis qilidu. Hemde Ghulja shehirini shimali rayonning merkizi, Qaynuqni jenubi rayonning merkizi qilip belgilep, ikki rayonda 14 bolush teshkil qilidu. Béshir begni hakim qilip teyinleydu. Herembagh we Sayboyi mehelliside herbi kazarma qurup, resmi mustemlikchilik hökümranlighini tikleydu.
1877-yili Yaqupbeg hakimiyiti yoqitilghandin kéyin, Ching sulalisi hökümiti xeliqning bésimi we Zozungtang bashchilighidiki herbi guruhning ching turushi bilen, Ilini qayturup élish üchün Charrosiye hökümiti bilen köp qétim söhbetlishidu. 1878-yili 12-ayda Ching hökümiti Chingxuni söhbet wekili qilip Rossiyage ewetken bolsimu netije chiqiralmaydu. 1880-yili yene Ching hökümiti Zing Jini Charrosiyige söhbet wekili qilip ewetidu. Ikki yil söhbetlishish arqiliq 1881-yili 2-ayning 24-küni «Junggo Rosiye Ili shertnamisi» imzalinidu. Bu tengsiz shertnamige asasen Qorghas deriyasining jjenubidiki rayonlar Charrosiyige bölüp bérilidu. Ilini qayturup élish bedilige 9 million rubli tölem tölinidu. Lékin, Charrosiye hökümiti Ching hökümitige mejburi tangghan tengsiz shertnamida «Tengritaghning asasi ghol omurtqisi chégara siziqi qilinidu» dep uchuq körsitilgen bolsimu belgilimige xlap halda chégara siziqning jenubidiki günggüritliq taghni ishghal qiliwalidu.
Shérip Xushtar  © http://www.uyghur.co.uk/wiki/index.php
«Shinjang yéqinqi zaman tarixida ötken shexsler»din qisqartip élindi.