Қанлиқ қирғинчилиққа немә сәвәп болди?

Өткән жилниң май ейида Қазақстанниң уйғур җамаәтчилиги “Ату” қанлиқ паҗиәсиниң йүз жиллиғиға беғишланған һәрхил чарә-тәдбирлирини өткүзди. 1918-жилниң май ейида М.Мураев рәһбәрлигидики қизил армия отряди Ғулҗа йоли бойиға җайлашқан бирнәччә уйғур йезилириниң аһалисини оққа тутти. Уйғур җамаәтчилигиниң күч чиқириши билән мәзкүр йезиларда паҗиә қурванлириға ядикарлиқлар орнитилип, нәзир-чирақлар берилди. Аммивий әхбарат васитилири қанлиқ паҗиәгә бағлиқ тарихий материалларни елан қилди.
Әйнә шуларниң арисида мениңму бирнәччә мақаләм бар. “Уйғур авази” гезитида йоруқ көргән икки мақаләмдә мән кеңәш дәвридә қелиплашқан мәзкүр җинайәтни қизил армия ниқави астида “контрреволюционерлар әмәлгә ашурди” дегән чүшәнчини рәт қилишқа тириштим. Маңа архивтики материалларни оқуп-үгиниш вә тәһлил қилиш асасида “ату” “қизил террорниң” әң дәсләпки һәрикәтлириниң бири болғанлиғини көрситиш мүмкин болди (1930-жиллардики Сталин тәқиплири қизил террорниң чоққиси болди). Шуниң билән бир вақитта тарихий вақиәләргә биртәрәплимила баһа беришқа болмайдиғанлиғини етирап қилған дурус. Сәвәви, инсанийәтниң һаяти мурәккәп һәм көпқирлиқ. Һәрқандақ тарихий вақиә бирла әмәс, бирнәччә сәвәпләргә егә болуши, шундақла бирнәччә амилларниң нәтиҗиси болуши мүмкинғу. Шундақ екән, Йәттисудики уйғурларни қириш вақиәсини хелә кәң тарихий контекстқа қоюп техиму кәң қарашқа болиду.
Ату сәвәплирини издәш 1917-жилдики октябрь инқилавидин кейин йеңи дәвирниң башланғанлиғи тоғрилиқ идеяни кеңәш тарихшунаслиғида һөкүмранлиққа егә болғанлиғи билән байқилиду. Кеңәш идеологияси Октябрь инқилавини йеңи дәвирниң башланғанлиғи билән тәсәввур қилиду. Улар түп йилтизидин йоқ қилинған “кона дунияниң” орниға “йеңи дунияни” қуруш ойида болди. Мәзкүр идея Кеңәш тарихий пәнидә ярқин байқилиду. Большевиклар октябрь инқилавини дуния тарихида “йеңи” дәвирниң башлиниши дәп елан қилди (Мундақ дәвирләргә бөлүш Кеңәш Иттипақидин башқа җайда болмиған). Шундақ екән, кеңәш тарихшунаслиғида 1917-жилғичә тарих вә униңдин кейинки тарих оттурисида чоң бошлуқ моҗут. Инқилапқичә вә униңдин кейин Йәттису уйғурлириниң тарихида икки вақиә йүз бәрди: бу 1916-жилдики қозғилаң вә 1918-жилдики “Ату” вақиәси. Оттура Азия хәлиқлириниң қозғилиңиға уйғурларниң арилишиши кеңәш тарихшунаслиғида Рус Түркстан йәрлик хәлиқлириниң миллий-азатлиқ һәрикәтлириниң бир қисми сүпитидә қаралса, уйғурларни қириш һәққидә һеч гәп қилинмайду. Әнди кейинирәк бу инқилапқа қарши күчләрниң һәрикити сүпитидә берилиду. Шундиму бу икки вақиәни бари-йоқи икки жил бөлүп турсиму, уларниң арисида бәлгүлүк алақә моҗут. Мәзкүр алақини мән Бүйүк Британияниң Мангестер университетида йоруқ көрүш алдида турған кәңдаирилик мақалида байқидим. Мән әмгигимдә 1917-жилқи октябрь инқилави бөлгән Йәттису уйғур аһалисиниң һаятида орун алған икки вақиәниң бир-биригә бағлиқ екәнлигини вә у Россия империясиниң колонизаторлуқ сәяситидин келип чиққан иҗтимаий тоқунушқа тәәллуқ екәнлигини көрситишкә тириштим. 1918-жилқи уйғурларни етиш башқа сәясий вәзийәттә йүз бәрсиму, униңда 1916-жилқи қозғилаң асасида ятқан иҗтимаий тоқунушни байқашқа болиду.
1916-жилдики қозғилаңниң көтирилишигә йәр мәсилиси асасий сәвәп болди. Мәзкүр мәсилә 1906-жили Столыпин ислаһити елан қилинғандин кейин рус деханлириниң Оттура Азиягә аммивий көчирилиши билән техиму кәскинләшти. Шуни ейтиш керәкки, турмуши начар славян деханлириниң Йәттису вилайитигә аммивий көчирилиши буниңдин хелә илгири башланған. Буниңға көчирилгән деханларниң тәпсилий сани тоғрилиқ статистика гувалиқ қилиду.
Ихтиярий көчмәнләр тоғрилиқ мәлуматлар асасида көчмәнләрниң қанчилик миқияслиқ болғанлиғини тәсәввур қилишқа болиду: атап ейтқанда, Йәттисуға 1907-жили 24 700 адәм; 1908-жили – 30 003 адәм, 1910-жилға қәдәр уларниң сани 65 000 адәмгә йәткән. Улар һөкүмәттин колониаллиқ йәр фондини қурушни җиддий тәләп қилишқа башлиди. Мәзкүр мәсилини пәқәт вилайәтниң йәрлик аһалиси, йәни қазақлар вә қирғизлар һесавиға йешиш һаҗәт болди. Шундақ қилип, Йәттисуда аһалиниң үч топиниң мәнпийити дуч келип қалди: көплигән йәрләргә егә һәм турмуши яхши казаклар, көчмән рус деханлири вә қазақлар. Йәттису вилайитидә уйғурлар вә туңганлар зич яшайдиған җайларда (шу чағда Йәттису вилайитиниң тәркивигә заманивий Қазақстанниң пәқәт шәрқий-җәнубила әмәс, бәлки Шималий Қирғизстанму кирәтти) жуқурида нами аталған аһалиниң үч топиға уйғурлар һәм туңганларму қошулди.
1881-жилниң Дала қаидиси бойичә аһалиниң пәқәт иккила категорияси – Оттура Азия вә Қазақстанниң пәқәт йәрлик аһалиси вә рус көчмәнлири – йәр елиш һоқуқиға егә болған. Уйғурлар пәқәт 1899-жилила Императорниң тохтамиға бенаән, йәрлик аһали статусиға егә болуп, һоқуқ бойичә қазақларға һәм қирғизларға тәңшәлди. Шуниңға қаримай, йәрдин пайдилиниш мәсилисидә уйғурларниң мәсилиси анчила яхшилинип кәткини йоқ. Буниңға төвәндики мәлуматлар ярқин испат болалайду: 1902-жили оттура уйғур егилиги 12,2 десятина йәргә, славян көчмәнлири 32,2 десятина, казаклар 48 десятина йәргә егә болуп кәлди.
1916-жили көчмән славянлар саниниң кәскин өсүши уларни йәр билән тәминләшкә бағлиқ вәзийәтни техиму кәскинләштүрди. Мошуниңға бола, әнди қазақ һәм қирғизлардинла әмәс, бәлки уйғур һәм туңган аһалисидин йәрләрни тартивелиш имканийәтлири қараштурулушқа башлиди. Кеңәш һакимийитиниң дәсләпки жиллири рус һакимийитиниң уйғур деханлириниң йәрлирини тартивалғанлиғи тоғрилиқ мәсилә бирнәччә қетим көтирилгән. Большевиклар дәвридики йәр комитетиниң ишида руслар уйғур һәм туңган деханлириниң йәрлирини тартивалғанлиғи тоғрилиқ көплигән шикайәтләрниң келип чүшкәнлиги һәққидә ейтилиду. 1918-жили 1-февральда Йәр комитетиниң новәттики мәҗлисидә Талипов фамилиялик уйғурниң докладида әйнә шундақ әризә қаралған. У “кейинки жилларда” уйғурлардин вә туңганлардин тартивелинған йәрләрни қайтуруп беришни сориған: “Уездниң таранчи аһалисиниң вәкили Талипов хәвәрдар қилиду, улар рус көчмәнлири келиштин хелә илгири мошу йәрдә яшап, деханчилиқ билән шуғулланған, кейинки жилларда улардин өзләштүрүлгән һәм суғирилидиған йәрләрниң көп қисми тартивелинди, һазирқи күндә улар һаят кәчүрүшкә мүмкин болмиған йәргә егә. Уездниң таранчи-туңган аһалиси аз йәргә егә дәп етирап қилинип, тартивелинған йәрни қайтуруп беришни сорайду. Қолда бар йәрниң көп қисми иҗаригә елинған. Әнди таранчилар йәрни иҗаригә елишқиму үмүт қилалмайду. Чүнки рус аһалиси тәрипидин йәргә дегән тәләп өсти. Докладчи вилайәтлик йәр комитетиниң сессиясидин Яркәнт уези таранчи-туңган аһалисиниң йәргә дегән еһтияҗини әскә елишни вә һаятини йеникләштүрүшни сорайду” (Йәттису вилайәтлик йәр комитетиниң 1918-жил 1-февральдики 2-сессиясиниң протоколи) (Алмута вилайитиниң дөләт архиви Ф.136 т 1. и. 19 св, 1 б. 1-10).
Мошу хилдики шикайәтләр һесапқа елинип Түркстан Җумһурийити Кеңишиниң 9-қурултийи қирғиз, туңган, таранчи әмгәкчи аһалисиға 1916 — 1921-жиллар арилиғида тартивелинған вә хусусийлаштурулған барлиқ йәрни қайтуруп бериш қарарини қобул қилиду. Бу ихтиярий, мандат бойичә вә шу дәвирдики һөкүмәт органлириниң қарариға бағлиқ әмәлгә ашурулсун (“Правда” гезити. (Верный шәһири) 5- февраль 1921-жил).
Рус көчмәнлиригә йәрни тартип бериш 1916-жилдики қозғилаңниң асасий сәвәплириниң бири болса, падиша һөкүмитиниң 25-июньдики йәрлик аһалини арқа сәптики әмгәккә (лашманлиққа) чақиртиш тоғрилиқ пәрмани униңға банә болди.
Мәлумки, қозғилаң Рус Түркстаниниң барлиқ территориясини вә империяниң башқиму өлкилирини өз ичигә алди. Қозғилаң бастурулғандин кейин Йәттису вилайитиниң қазақ һәм қирғиз аһалисиниң көп қисми хошна Хитайға қечишқа мәҗбур болди. “Падиша һөкүмити қирғиз аһалисиниму маканлиған җайлиридин мәҗбурий көчириш планиниму қараштурған” дегән гувалиқларму моҗут.
Йәттису уйғурлириға келидиған болсақ, пәқәт Яркәнт өлкисидинла миңға йеқин әр киши лашманлиққа әвәтилди. Бу вақиә уйғур лашман қошақлирида тәпсилий ейтилиду. Кейинирәк йүз бәргән икки рус инқилави қозғилаң ақивәтлирини техиму еғирлаштурди. Лашманлиққа елип кетилгән уйғурларниң көпчилиги көмүр хаңлирида вә төмүр йоллардики еғир ишлардин көз жумди. Өйигә аман-есән қайтқанлар болса, гражданлар урушиға җәлип қилинди.
Йәттисуда кеңәш һакимийити орнитилғичә вә көп өтмәй 1918-жили Верныйда казакларниң қозғилиңи йүз бәргичә бу йәрдики иҗтимаий мунасивәт һечқандақ өзгәрмиди. Казаклар, славян көчмәнлири вә йәрлик аһали қазақ, қирғиз, уйғур вә туңган оттурисидики иҗтимаий кәскинлик сақлинип кәлди, әнди йәр мәсилиси болса, әң һаятий муһим мәсилиләрниң бири петичә қалди. Мошуниң өзидә большевиклар йәрсиз славян көчмәнлиригә ярдәм көрситип турди, әнди һаллиқ казаклар, болупму уларниң кеңәш һакимийитигә көрсәткән қаршилиқлиғидин кейин анчила яхши күндә қалмиди.
Верныйда һәм униң әтрапида яшап кәлгән уйғурларниң казакларниң қозғилиңини қоллап-қувәтлиши течлиқта яшаватқан уйғур деханлириға бала-қаза елип кәлди. Верныйдики казаклар қозғилиңини бесиш үчүн кәлгән комиссар Митрофан Мураев рәһбәрлигидики қизил армия отряди асасий ишини тамамлап, Ғулҗа йоли бойидики уйғур йезилириниң аддий турғунлирини қанға миләп қиришқа киришти. Мураевниң уйғурларға қарши қанлиқ һәрикитидә көчмән славянлар ярдәмчи болди. Улар отряд сепигә қошулғанни аз дәп уйғурлар зич яшайдиған йезиларниң аһалиси етилғандин кейин мүлкини булап-талиди. Буниңға архив һөҗҗәтлири гувалиқ қилиду. Уларниң биридә мундақ дейилиду: “Көчүп кәлгән славян деханлиридин дәрһал икки йүз адәмлик қизил армиясини қуруңлар. Инқилапқа қарши адәмләрниң барлиғини қамаққа елиңлар. Бойсунмиғанларни шу йәрдә етип ташлаңлар. Ташкәнттики Мураевниң җазалаш отряди Копал, Лепсинск, Бахты вә Сергиополь йөнилишидә йолға чиқти. Верный уезидики казакларниң, қирғизларниң вә таранчиларниң исиянкар бандилири уҗуқтурулди, бир қисми қечип кәтти. Әнди толуқ хатирҗәмлик вә тәртип һөкүм сүрмәктә” (АВДА, Ф.489, т. 1, и.91, св.7, б.21).
Архив һөҗҗәтлиридә җазалиғучи отрядтин аман қелиш үчүн уйғурлар ташлап кәткән бош йезиларда немә йүз бәргәнлиги һәққидә хәвәрләр бар. Мәсилән, 1921-жилида Йәттису вилайәтлик йеза егилигигә ярдәмлишиш комитетиға кәлгән докладта мундақ дейилиду: “Қарису-Таранчи өлкиси 1918-жили толуқ талан-таражға селинип булап-таланған… Аһали аддий йеза егилиги қурал-сайманлирини ейтмиғанниң өзидә, адәттики турмуш буюмлиридин толуқ мәһрум қилинған. 1918-жили алтинчи айда етизда таза ашлиқ жиғиштуруш пәйтидә җенини сақлап қелиш үчүн Хитайға қечишқа мәҗбур болди. Тәргән ашлиқ шу петичә етизларда қалди. Йезиларда аяллар билән кичик балиларла қалған. 661 егилиги бар (1559 адәм) Йеңишәр йезисида бирму егилик қалмиди, йезини Алмута уездиниң башқа йезилиридин кәлгән деханлар егиләп, ашлиқни жиғиштурувелип, йәрни кейинки икки жил давамида пайдиланди `(1919 вә 1920-ж.) АВДА ф. 370. т. 1, и. 426, св. 34, б. 1-4). Йәнә бир һөҗҗәттә мундақ дейилгән: “Йеңишәрдики 661 уйғур аилисидин 41 аилә қалған, уларниң бесим көпчилиги аяллар вә балилар”, бәзиләр Верныйға кетип қалған, әпсус, 400 аилиниң макан-җайи намәлум” (АВДА, ф.79, т.1, и.4, св. 1, б. 2-4).
Жуқурида аталған һөҗҗәтләрниң дәсләпкисидә бирнәччә йезиниң аһалиси вә 1917 вә 1920-жиллиридики Қарасу-Таранчи өлкисиниң терилғу мәйдани һәққидә мәлуматлар берилгән. Буниңда өлкидә терилғу мәйданиниң 1917-жил билән селиштурған 1920-жили 55 пайиздин ошуқ қисқарғанлиғи байқилиду. Шундақла аһали сани 1917-жил билән селиштурған 1920-жили икки һәссигә қисқарған. Мәсилән, 1920-жили Йеңишәр йезисида 1600 адәм болған. Атудин кейин йезидин уйғур аһалисиниң барлиғи кетип қалди дегән хәвәр тарқиғанлиғини һесапқа алғанниң өзидә, 1600 адәмниң бесим көпчилигини Россияниң Европа қисмидин кәлгән славян-дехан көчмәнлири тәшкил қилди. Хәвәрдә мундақ хуласә чиқирилғанлиғиму диққәткә сазавәр: “1920-жилдин кейин ахирқи үч жил ичидә таранчиларниң егилиги үзүл-кесил яхшиланмиди”. Шуни қошумчә қилиш керәкки, кейинирәк 1923-жили Карасу өлкисидә ачарчилиқ орун алди.
Большевикларниң җазалаш һәрикәтлиригә славян-көчмәнлириниң қатнашқанлиғи уйғур хәлиқ нахшилиридиму тәкитлиниду. Уларда мундақ мисраларни тепишқа болиду: “Мураевлар чиққанда, извушкилар қетилди” (Уйғур хәлиқ қошақлири. Алмута: 1977, б. 71). Шу нәрсә диққәткә сазавәрки, нахшиларда “хохоллар” алаһидә әскә елиниду: уйғурлар бу сөз билән көчмән-славянларни казаклардин (рус-казак) пәриқ қилатти: “Участкиниң хахолини пада қилип бағсичу, нәйзә санчиғичә, милтиқ билән атсичу”, “Мусулманни өлтүрүп, хахол тойди олҗиға, (Олҗа алған хахоллар төйлигән тәхтекән), Парсилдитип атқанда һә дәп җанлар чиқсекән” (А.Әлахунов. Җудалиқ қошақлири. Арзу, 1993, б 83).
Шуни тәкитләш керәкки, гражданлар уруши вақтида большевикларниң дүшмәнлири аһалиниң у яки бу топлирини өз тәрипигә җәлип қилиш үчүн йәр мәсилисини пайдилинишқа урунған. Мәсилән, кеңәш һакимийитиниң һәрхил дәриҗидики дүшмәнлирини өз лагериға топлиған адмирал А.Колчак Қизил террордин зәрдап чәккән Йәттисуниң уйғур аһалисиниму өз тәрипигә тартишқа тиришқан. У 1919-жили 16-июльда “Таранчи хәлқигә йоллиған ярлиғида” уйғур-таранчилирини большевикларға қарши күриши үчүн махтиған вә уларға мундақ вәдә бәргән: “Йәттису большевиклардин тазиланғандин кейин Йәр министрлиги таранчиларға дөләт йәр фондидин Йәттису вилайитиниң деханлири үчүн бәлгүләнгән нормилар бойичә йәрләрни бериду. Әгәр таранчилар Йәттису казак әскәрлири қатариға кирсә уларға казакларға берилидиған йәр нормиси бойичә йәрләр берилиду” (Россия Федерациясиниң Дөләт архиви, ф. 10073, т. 2, и. 589, л. 1).
Кәлтүрүлгән мисаллар 1918-жили уйғурларни аммивий етишта пәқәт уларниң сәясий (партиявий) тәәллуқлуғила әмәс, бәлки иҗтимаий-ихтисадий сәвәпләрниңму болғанлиғиға ярқин гувалиқ қилиду.
Биз “Ату” паҗиәсини қизил террорниң дәсләпки һәрикәтлири дәп баһалаймиз, шундиму большевикларниң җазалаш һәрикәтлири йәрсиз славян-көчмәнлириниң қоллап-қувәтлиши түпәйли мүмкин болди. Улар терилғу йәрлирини һәтта қан төкүш усуллири биләнму елишқа мәнпийәтдар болған. Большевикларниң “ату” охшаш вәһшилик җазалаш операциялиригә қатнишип, көчмән-славянлар йәр елиш еһтияҗини қанаәтләндүрүш имканийитигә егә болди. Шундақ қилип, 1918-жилниң май ейида йәр мәсилиси икки илгәркидәк сәясий вақиәләрниң йәнә бир амилиға айланди. Әгәр падиша һөкүмити 1916-жилқи қозғилаң вақтида қазақларни вә қирғизларни қоллиған уйғурларни тегишлик җазалалмиған болса, бу ишни большевиклар әмәлгә ашурди. Шундақ қилип, 1918-жилқи “ату” паҗиәси уйғурларниң 1916-жилқи қозғилаңда қазақларни вә қирғизларни қоллиғанлиғи үчүн җазаси болди. Архивтики һөҗҗәтләрниң биридә тәкитлинишичә, “бу қаранийәтлик ишқа җәлип қилинған аддий, лөкчәк, лекин течлиқпәрвәр аһали – таранчилар қаттиқ зәрдап чәкти”.
Абләт КАМАЛОВ,
тарих пәнлириниң доктори.
© uyguravazi.kazgazeta.kz