Xeliqqe bolghan sadaqet
16-yanwar küni milletperwer insan, jemiyet erbabi Waqqas Abbas oghli Memedinowning tughulghan küni. Shu munasiwet bilen milliy medeniyitimiz janköyeri Waqqas Abbas oghlini tebrikleymiz. Xelqimiz üchün atquriwatqan izgü ishlirida utuqlar tileymiz. Waqqas Abbas oghli xelqimiz üchün nahayiti köp pa’aliyetlerni emelge ashurdi, hélikem millet üchün xizmet qilishni muqeddes periz dep his qilidu. Töwende u bashlamchi bolghan izgü ishlarning peqet bir nechchisigila toxtilishni toghra körduq.
Emgek pa’aliyitige qisqiche izah
Waqqas Abbas oghli kindik qéni tökülgen diyardin ayrilip, a’ile shara’itigha bola ösmürlük waqtidila Almuta éghir mashina yasash zawodida frézirowshik bolup ishleshtin emgek pa’aliyitini bashlidi. Herbiy borchini ötep kélip, dölet mehkimiliri xadimlirining Almuta wilayetlik kespiy ittipaq komitétining instruktori, Qazaqstan Ministrlar kéngishining yénidiki emgek résurslirini paydilinish boyiche dölet kéngishining chong inspéktori qatarliq mesuliyetlik ishlarda ishlidi. 1972-zhili emgektin qol üzmey Qazaqstan xeliq égiligi institutini ela bahalar bilen tamamlidi. 1973-1982-zhilliri Mangghishlaq wilayitide «Tüski’iz» fabrikisining yéngi échilghan fili’alini bashqurdi. Kéyin shu wilayettiki yénik sana’et fabrikisining mudiri bolup ishlidi.kéyin Andin ayaq kiyim ishlep chiqirish fabrikisigha andin Qazaqstan yénik sana’et ministrligi ishi zhürüshmeywatqan yene bir karxanigha rehberlik qilishini iltimas qilidu. 1986- zhildin tartip hörmetlik dem élishqa chiqqiche Qazaqstan panglar zhemiyiti merkiziy bashqarmisigha qarashliq oqup-ishlep chiqirish karxanisining mudiri bolup ishleydu. Moshu künlerde «Zhibék-W» zhawapkerligi cheklengen yoldashliqning mudiri xizmitini atqurup kelmekte.
Insanni égiligen zhuquri derizhidiki lawazimi, özi égiligen kespi boyiche yetken utuqliridin bölek alahide sölet béridighan xususiyetler bolidu. Mana shundaq xususiyetlerning biri shexsning yaratqan millitige,wetinige bolghan sadaqiti, muhebbiti.Xelqining ghémi bilen yashap, millet menpiyitige qilchilik bolsimu menpiyet yetküzüsh sekpare bolghan zhanlarning barlighi shu xeliq, millet mozhutlighining kapaliti.
Elwette, her qandaq izgü ishni emelge ashurghan peziletlik insan jama’etchilik üchün atquridighan ishini peqet zhürek,wizhdan emri bilen emelge ashuridu. Zhürek shundaq emir qilalaydighan iqtidargha ata-anining terbiyisi, ömür sürüshni ügetken ustazlirining tesiri arqisida yétilidu.
Waqqas Abbas oghlining hayattiki eng chong ustazliri-yoruq duniyagha apiride qilghan ata-anisi, elwette. Ishlep chiqirish sahasida Tursun Paltushéw, menawiyatta Mesümjan Zulpiqarowlarning ustaz dégen büyük hem shereplik namgha layiq ékenliginini tekitlep ötüsh orunluq.
Milletke, Wetenge bolghan sadaqet
Insan hayatida méhir-muhebbet baghlighan kespi, mutexesisligi boyiche melum derijide utuqliridin, égiligen lawazimining derijisidin bölek ademge alahide sölet béridighan xususiyetlerning biri insaniy peziletliri bilen bille yaratqan millitige, Wetinige bolghan sadaqet.
Xelqining ghem-teshwishi bilen yashash qilchilik bolsimu xelqige nep bérish üchün sekpare bolghan janlarning barlighi shu millet, xeliqning mojutlighining kapaliti.
«Ata balisi bolmaq her kishining ishi, yurt balisi bolmaq er kishining ishi» démekchi, ata-ana wesiyiti, ana topraqning bir parchisi Waqqas Abbas oghlini uni elning otida köyüsh ishlirigha yétekletti.
Yénik sana’et sahasida jawapkerligi zhuquri rehbiriy xizmetlerde zhürgen Waqqas Abbas oghli ata-anisidin singgen adet boyiche etrapidikilerge yaxshiliq tilep, qolidin kélidighan yardimini qilip yashidi.
Qazaqstan Jumhuriyiti öz musteqilligini alghandin kéyin dölet puxraliri üchün jemiyetlik pa’aliyetke keng yol échildi. Xelqimiz arisida jemiyetlik pa’aliyetni janlandurush arqiliq milliy medeniyitimizni saqlap ewlatlargha yetküzüsh qatarliq izgü ishlarni emelge ashurghili bolatti. Shu mexset bilen Qazaqstan uyghurlirining milliy assosiyasini qurush yolida Waqqas Abbas oghli köp küch chiqardi. Bu jemiyetlik teshkilatning exbarat orgini rétide «Exbarat» zhurnali barliqqa keldi. Uyghurlarning milliy asosi’asiyasi jemiyetlik birleshmisining wisé-prézidénti süpiti bilen xeyirxahliq merasimlarning, chare-tedbirlerning ötküzilishige zemin yaratti. Mezkür jemiyetlik teshkilat ezaliri alim Shéripzhan Nadirow, Tamara Memetowa, Gülnaz Iskenderowa, yuristlar Gülinur Jalanowa, Jasur Té’ipowlar ahaligha öz hoquqlirini himaye qilish asaslirini chüshendürüsh ishlirini élip bardi.
Insanda yashash mentiqisi, hayat mezmuni bolmisa, ömür öz éqimida élip kétiwéridu. Hayat mezmunini – xelqining mung-éhtiyaji bilen yashap, uninggha xizmet qilishtin tapqan insanlarmu yoq emes. Qelbini égiligen, zhügenligen tuyghu dadisining «Yaxshiliq qilish qolungdin kelmise, yamanliq qilma» dégen sözlirini dayim yadigha salatti. Qolidin kélidighan yaxshiliq qilip yashash, hayatining shi’ari bolup qalghan édi.
Bilimsiz kélechek yoq. A’ile shara’itigha bola aliy oqush orunlirida mümkinchiligi yoq yashlargha wizhdan emri bilen yardem qildi.
Ata-anisi ishtirak qilghan milliy azatliq küresh netijiside barliqqa kelgen Sherqiy Türkstan Jumhuriyiti heqqide melumat zhighdi. Milliy armiyaning herbiy kiyimliri, Sherqiy Türkstan dölitining dölet remizlirini, hökümet aynilimida bolghan tenggilerni, shu dewir nepesini ipadileydighan fotosüretlerni tonushturush arqiliq AQShta körgezme uyushturuldi.
Sherqiy Türkstan Jumhuriyitining gimnini bestikar kompozitor Sélimaxun Zeynalow bilen öz eslige keltürüldi. Mesheqetlik izdinish arqisida amérikiliqlarni XX esirde wujutqa kelgen uyghur diyaridiki Jumhuriyet heqqide tonushturdi.
Millitimizning wekili rétide uyghur xelqining medeniyitini Éwropa xeliqlirige tonushturush üchün «Uyghur öyini» teshkillep namayish qildi.
Shundaqla «Qara Bura» zhemiyetlik fondining prézidénti Qural Érzhanowning tekliwi bilen Zhenubiy Qazaqstan wilayiti Sozaq yézisigha bérip kütümsiz qalghan Abduleziz Qeshqeriyning meqberisini qorshap, retke keltürüsh ishlirini qolgha aldi. Yerlik xeliqte Abduleziz Qeshqeriyning Exmet Yassawiyning qazinini yasighanlighi heqqide riwayet éytilip zhürginini anglap, bu qazanni yasighan shexs heqqide melumat zhighip zhürgen Waqqas Memedinowta bu diyargha bolghan qiziqish téximu ashidu.
«Qazanchi ewliya» heqqidiki sirni échish yolida 2005-zhil.
Sank-Pétérburg. Érmitazh.
Rossiyade teswiriy sen’et duniyasida tonulghan uyghur perzendi Rossiya ressamlar ittipaqining ezasi, Sank-Pétérburgta istiqamet qiliwatqan ressam Azat Memedinow Qazaqstandin kelgen akisi Waqqas Memedinow bilen duniya medeniyitining esir-etiqiliri saqliniwatqan, esirler sirini özige yoshurghan medeniy yadikarliqlargha bay duniyadiki eng chong muzéylarning biri Érmitazhni yene bir qétim ziyaret qildi.
Ata-bowiliridin tartip, Érmitazhgha égidarchiliq qilip, bashqurup kéliwatqan Pi’atrowskiylar sulalisining wekili Pi’atrowskiy Mixa’il Borisowich Mamédinowlar a’ilisi bilen yéqin munasiwette bolghachqa, ularni quchaq yéyip qarshi aldi.
«Waqqas, ining Azatni 1999-zhili Rossiyaning medeniyitini Éwropigha terghip qilghini üchün mexsus médal bilen teghdirligen édi. Shuninggha oxshash uyghurning medeniyitini bizge, rossiyaliklerge tonushturiwatqini üchün minnetdarlighimiz cheksiz. Kelgüside Azattek zhigitlerning qollap-quwetlishi bilen Érmitazhda uyghurlarning tarixigha, medeniyitige baghlinishliq körgezmilerni uyushturush oyumizmu bar. Mixa’il Borisowichning bu sözlirini anglighan Waqqas Memedinow inisining pexirlinish his-tuyghulirini qelbidin ötküzüp, merhum dadisi Abbasqarining «Meyli, duniyaning qeyéride bolma millitingning, kindik qéning tökülgen zhutungning ghem-teshwishi bilen yashashning özi bir bexit» dégen sözliri yadigha keldi.
Qeshqerning gherbiy-jenubi Opal mehelliside déngiz bétidin 1482 métr égizliktiki dönglükte 105 pelempey bilen chiqishqa bolidighan axirqi zhillarda ziyaret qilghuchilarning sani milli’ongha yetken, IX esirlik tarixi bar büyük alim Maxmut Qeshqeriyning meqberisi bar. Mana moshu meqberidin nechche ming kilométr zhiraqliqta bépayan qazaq diyarida yene bir Qeshqeriyning mazari bar. Jenubiy Qazaqstan wilayitidiki bu mazarda yerlengen shexsni Sozaq ehli «Qazanchi ewliya» dep étiqat qilip, mazar yénida nezir-chiraqlarni ötküzüp turidu.
Musulmanlarning muqeddes shehiri Mekke-medinidin 4000 km-gha yéqin yol musapisi ayrip turidighan kichik Mekke nami bilen meshhur qédimiy sheher Türkstanda hawa-rayining her qandaq qeghishligige, hetta yer tewreshlerge 7 esir mabaynida berdashliq bérip kéliwatqan Exmet Yassawiyning meqberisi bar. Bu meqberining qazanliq dep atilidighan bölmiside, 60 chélek su sighidighan, di’amétri 2 métr 454 sm, éghirlighi 2 tonna bir qazan bar. Qazan tömür, sink, qoghushun, mis, altun, kümüch qatarliq yette métallning qoshundisidin yasalghan. Öz dewride qazandiki qent qoshulghan su bu yerge tawap qilip kelgüchilerge zem-zem süyi rétide tarqitilattéken.
Hazirghiche Ginnés rékordlar kitawigha kirgüzilmigen, bu medeniy yadikarliqni yasighan ustining ism-sheripi bezi tarixchilar Abduleziz Tebrizi dep yazsa, sozaqliq tarixchilar bu öz dewrining möjüzisini yaratqan shexs «Qazanchi ewliya» nami bilen tonulghan Abduleziz Qeshqeriy ékenligini tekitleydu.
Sozaqliq tarixchi Suléymén Tebrizi Waqqas Memedinow bilen uchrashqanda hem öz intérwyusida «Qazanchi ewliya heqqide xeliqte köpligen riwayetler saqlanghan. Exmet Yassawiy meqberisidiki qazanni Qazanchi ewliya quyghanlighi heqqide dérekler uchrap qalidu. Qazanchi ewliya tarixiy melumatlar boyiche, Qeshqeriyadin kelgen éken», – dégen édi. Abduleziz Qeshqeriyning Axmét Yassawiyning qazinidin bölek yene bir qazanni yasighanlighi heqqide xeliqning éghizida éytilip zhüridu. Endi Exmet Yassawiyning meqberisidiki qazanni yasighini üchün u «Qazanchi ewliya» nami bilen tonulup ketken.
Exmet Yassawiyning meqberisidiki qazan Sank-Pétérburgtiki Érmitazh muzéyida saqlinip, Qazaqstangha qayturuldi. Goya dalasidek köngli keng qazaq dalasida barliqqa kelgen bu qazan qazaq élige élip kétilmekchi bolghanda muzéyning ishigige sighmay dérizidin chüshürüshke toghra kelgen éken.
Mana moshundaq qiziq waqi’e tepsilatlirini muzéy mudiri Pi’atrowskiy Mixa’il Borisowichtin anglighan Waqqas Memedinowta Ipek yolidiki möjüzilerning birini yaratqan ustining hayatigha alahide qiziqish peyda boldi.
2007-zhil. Qara Bura ewliyaning meqbirisini lahiyiligen hem bu meqbirini sélishqa hamiyliq qilghan Qural Érzhanow Waqqas Memedinowni bu tewede ötküzilidighan merasimgha teklip qildi. Waqqas Memedinowning bashchilighida Qazaqstan Jumhuriyiti Bilim we pen ministrligi Suléyménow namidiki sheriqshunasliq institutining yénidiki uyghurshunasliq merkizining chong ilmiy xadimliri Rexmetjan Yüsüpow, Dilshat Reyxan, tarixchi Qasim Mesimi, ressam Küresh Zulpiqar qatarliq ziyalilirimizgha Jenubiy Qazaqstan wilayitige qedem teshrip qilishqa Alla nésip qiliptu. Égizligi 17 métr 240 kw métr meydanni égiligen ishigi kün pétishqa yeni Ghoja Exmet Yassawiy meqberisi terepke qaritilghan Qaraburaning meqberisi yénida islam dinini terghip qilishqa alahide rol oynighan diniy zatlarning qebirliridin élip kélingen topraq sélinghan sanduqchilargha mermer tashlar ornitilghan. XVI’II esirde Qara Buraning meqberiside ömrining axirighiche chiraqchi bolup ötken Shahqasim axunning süyigi tonulghan 10 zat bilen bille 1997-zhili 30-may küni qayta depin qilinip, ularning béshigha mer-mer tashlar ornitilghan. Bu sowapliq ish Qural Érzhanowning teshebbusi bilen emelge ashuruldi.
Sozaqliq tarixchi Suléymén Tebrizining melumatlirigha asaslinidighan bolsaq, Qara Bura Ghoja Exmet Yassawiyning zamandishi hem sepdishi. XI’I esirde qaraxanilar dölitini bashqurghan padisha. Bezi tarixiy menbeler boyiche Merkiziy Aziyade 3 mln kw. km. meydanni égiligen Balasughun bilen Qeshqerni paytext qilip IX esirdin XI’II esirgiche höküm sürgen Qaraxanilar dölitini bashqurup kelgen xaqanlar öz isim-sheripidin bölek baturluq, qeysrlik, chidamliq, xususiyetliridin derek béridighan melum derijide ilahilashturulghan unwan-ataqlar Qara Bughra, Bughra, Qaraxan dégen namlar bilenmu atalghan X esirde Qaraxanilar élide birinchilerdin bolup, Islam dinini qobul qilip, uni dölet dini dep jakalighan xaqan Sultan Sutuq Bughraxan Qeshqerning yénidiki Atushta yerlengen bolup, bu qebirstanliq mezkür tewediki birinchi musulman qebirstanlighi bolup hésaplinidu. Sozaq diyarida yerlengen Qara Buramu Ottura Aziyade Islam dinini tarqitishta alahide rol oynighan, xeliqning hörmet-éhtiramigha bölengen shexs. Ejdatlar rohi yölep, Qara Bura meqberisining yénida ötküzülgen nezirde Waqqas Memedinow Sozaq diyaridiki qérindashlirimiz bilen tonushush imkaniyitige ége boldi.
Érmitazhni ziyaret qilghandin kéyin Qazanni quyghan usta heqqide melumatlarni toplap zhürgen u özini alahide qiziqturghan shexsning mazari moshu xasiyetlik Sozaq diyarida ékenligidin xewer tapidu. Qara Bura meqberisidin unchila zhiraq emes zhaydiki diqqet-nezerdin sirt qalghan mazargha barghinida, bu yerge qur’an oqush üchün kelgen kishi «Kéche ewliyaning chüshümge ayan bolushi békar emes ékende. Qérindashliring bilen uchrishidighan boldung dep ewliya manga xewerlimekchi boptude», – dep uning bilen quchaqliship körüshidu. Bu adem sozaqliqlarning arisida ismi riwayetke aylanghan dangliq iz kesküchi qeshqerlik Pachaq baturning ewladi Tashpolat Ekiba’éw édi. Shu uchrishishtin kéyin sozaqliqlar «Bizni almutiliq aghayinlar bilen ewliyalar didarlashturdi» déyishidu. Qérindashlirimiz ana tilimizni qollinish da’irisi yoq muhitta terbiyilinip, milliy medeniyitini untughan bolsimu, ejdatliri kélip chiqqan diyarning namini untighini yoq. Ejdatlirining qéni tökülgen Qeshqerni, büyük alim Maxmut Qeshqeriyning ana zhutini bir körüsh armini bilen yashimaqta. Stalin dewride ata tégini özgertken qérindashlirimiz pasportida uyghur dep yézilmisimu köpchilik ularni qeshqerlik uyghurlar dep tonuydu. Bir nechche ewlat almashsimu tégi teti Qeshqerlik ékenliginingi untulup qalmaslighida Abduleziz Qeshqeriyning mazari belgülük rol oynighan bolushi mümkin. Chünki chong ewlat wekilliri dayim yashlarni bu mazargha élip kélip, bu bizning Qeshqerdin chiqqan ewliya bowimizning yatqan jayi dep du’a-tilawet qilip turghan. Jenubiy Qazaqstan wilayiti Sozaq yézisida istiqamet qilidighan qérindashlirimiz özlirini ghojilar ewladi ékenligini alahide tekitleydu.
Bizge ejayip medeniy yadikarliqlarni, rohaniy birlikni, ömlükni, insanperwerlikni wesiyet qilip ketken, tarixta nami bar namayendilerni insaniyetke ortaq dep qaraymiz. Exmet Yassawiy «Öz diningdikini dost tut, özge dindikini düshmen déme», – dep éytsa, uluq Abay «ademzatning barlighini söy baghri dep» dégen éken. Biz dostluqni, birlikni küyligen ejdatlar sözige emel qilghan waqitta, bir-birimizni chüshensek hörmetlisek beriket tapalaymiz. Tarixiy heqiqetni ewlatlargha yetküzeleymiz. Sozaqta hayat kechüriwatqan qandashlirimiz bilen yol zhiraqigha qarimay könglümizni yéqinlashturghan, dostlughi yarashqan Qural Érzhanow bilen Waqqas Memedinow édi. Qazanchi ewliya nami bilen tonulghan Abduleziz Qeshqeriyning yatqan qutluq toprighining mal teripidin cheylinishke tayin tapqanlighini körgen Waqqas Memedinow mazarning etrapini qorshap retke keltürüshke kétidighan chiqimni öz höddisige aldi. Shundaqla Sozaqtiki uyghur a’ililirining xelqimizning awazi «Uyghur awazi» gézitini élip turushqa hamiyliq qildi. Waqqas Memedinowning qollap quwetlishide Sozaq diyarida bolup qaytqan zhurnalistlar teripidin gézitqa maqalilar yézilsa, téléwidéniyade syuzhétlar körsitildi. Sozaqqa bolghan seperlerdin kéyin Waqqas Memedinowning hamiylighida «Tört derwaza ichidiki tügimes sir» dep atilidighan höjjetlik film uyghur, qazaq, rus, ingliz tillirida yoruq kördi. Netijide jama’etchilik Sozaqliqlarning turmush-terizi, Abduleziz Qeshqeri heqqide melumatlargha ége boldi.
Moshundaq milletperwerlik pa’aliyetning arqisida topa astida yatqan göhermu yaltiraydéken. Bu qétim sozaqliqlar qorshilip, etrapi retke keltürülgen Abduleziz Qeshqeri mazarining yénida chong nezir ötküzüp, minnetdar qelblerning belgüsi rétide güldürligen alqishlar bilen chapan yapti. Umu öz nowitide qérindashlirigha atap élip kelgen soghilarni tapshurdi. Tarixiy menbelerde yézilishiche, uluq Ipek yoli boyidiki tört teripide tört derwazisi bar qorghan ichidiki sheher – Sozaqning sirliq qapqilirining ichide téxi talay échilmighan sirlarning barlighi éniq. Moshundaq oyni béshidin kechüriwatqan Waqqas Memedinowqa Sank-Pétérburgtin téléfon keldi. Inisi Azat Érmitazhda uyghurlarning buddizm dewrige a’it körgezme ötüwatqanlighini xewerlidi.
Menggülük dostluq
Qazaqstan Jumhuriyitining musteqillikke érishkendin kéyin musteqil el süpiti bilen duniya sehniside öz ornini belgüleshke bashlidi. Musteqillikning deslepki zhilliri xeliq ixtisadiy qiyinchiliqlargha duchar bolsimu, musteqillikning, erkinlikning küchi kelgüsige bolghan ümüt otini lawlitip, peqet algha méngishqa yétekletti. Prézidéntimizning dana seyasiti arqisida Qazaqstan diyarida istiqamet qiliwatqan milletlerning dostlughigha, birligige alahide köngül bölündi. Shuning bilen bille Qazaqstan diyaridiki téchliq, xatirzhemlik, turaqliqning kapaliti bolghan milletler arisidiki birlik sépini azhizlashturusha tirishidighan tashqi küchlerningmu yoq ékenliginini inkar qilghili bolmaydu. Uyghur, qazaq millitining oghlanliri Waqqas Memedinow bilen Qural Érzhanowning dostlughining arisida «Ipek yolidiki dostluq» mawzusi bilen düglek üstel etrapida ikki millet ziyalilirining bash qoshush merasimi ötküzüldi. Zhemiyet erbabi, medeniyetshunas Murat E’u’ézow,akadémik Abduweli Qaydarow, tarixchilar Munir Érzin, Xayrolla Ghabzhalilow, qatarliq köpligen ziyalilar qatnashqan bu merasimda birligimizge dez chüshiridighan her qandaq ighwalargha yol qoyulmasliq kérekligi heqqide alahide tekitlendi. «Éytilghan söz étilghan oq» démekchi ayrim exbarat wasitiliride millitimizge qarita éytiliwatqan selbiy pikirler allikimler teripidin uyushturilghan «exbarat urushining» bir teripi, yiltizi bir türkiy xeliqlerge qarita impériyalarning «Öz göshini öz yéghida qorush» seyasitining bir körünüshi ékenligini éniq chüshinishimiz kérekligi heqqide éytildi. «El bar yerde, er bar, er bar yerde el bar», «Er qedrini el biler» dep dana xelqimiz éytqandek, bu bash qoshushning teshebbuskari Waqqas Memedinowqa köpchilik heqiqetenmu razi bolup qalghan édi.
Eslide bir shexs özi ten qewmning, milletning wekili. Shu shexsning zhürüsh-turushi, medeniyiti, bilimi, exlaqi arqiliq etrapidiki bashqa qewmdikilerning u te’elluq bolghan milletke bolghan köz-qarishi shekillinidu. Shunglashqa her birimizde a’ile aldidiki zhawapkerliktin bashqa, zhemiyet, millet aldidiki zhawapkerligimiz bar.
Duniyaning qaysi nuqtisida bolmisun Waqqas Abbas oghli millet aldidiki borchini chongqur his qilghan halda, her qandaq mesilige chong zhawapkerlik bilen yandishatti. «Özini söygenler özginimu söyidu» dégendek uning qelbidiki xelqperwerlik hissiyat tepti bashqilarningmu diqqitini zhelip qilatti. Qazaq xelqining qedirlik oghlanlirining biri Qural Érzhanow dostini shu xisletliri tüpeyli hörmetletti. Her ikkisining qelbide xelqige bolghan söygü-muhebbet dolqunlap, bir-biri bilen dost bolushqa yétekligen eyne shu xisletler édi. Mazharstanliq Andrash Biro bilen birlikte Qural Érzhanow kütümidiki «Qara Bura» meqberisining etrapida duniyadiki Hun-türkiylerning wekillirin zhighip chong merasim ötküzüshni rézhilepmu qoyghan édi. Amal qanche?
2016-zhili tuyuqsiz kelgen ezhel aliy peziletlik insan Qural Érzhanowni arimizdin élip ketti. Yaxshidin yaxshi nam bilen, bu duniyada qaldurghan izi qalidéken. Qelbidiki izgü niyetlerni emeliy ishliri arqiliq royapqa chiqirip, türkiy xeliqlerning dostlughini tugh qilghan insanning qiyapiti, xatirisi zhama’etchilikning yadida saqlinidighanlighigha ishenchimiz kamil.
Ejdadi ortaq ewlatlarning didarlishish deqiqiliri
«Tengrining shapa’iti we qollishi bilen mazhar, qazaq, özbek, türk, ezerbayjan, uyghur, qirghiz, bashqurt, chuwash, bolghar, tatar, türkmen, qaraqalpak, buryat, noghay, gaga’uz, qarachay, yaqut, koréy, yapon-hunlarning ewladi hemmige ortaq büyük ejdatlirining rohining aldida her birining teghdiri üchün ortaq jawapkerlikke ége». (2010-zhili ötküzülgen Hun-türkiyler qurultiyining muraji’etnamisi)
Hungariya (Wéngriya-slawyanche atilishi) tebi’et muzéyining ilmiy tetqiqatchisi, antropolog, «Mazharstan-Turan» fondining tesischisi Andrash Biro Zholta bilen millitimiz janköyeri Waqqas Memedinowning öz ara dostluq munasiwiti ikki xeliq arisidiki izgü ishlargha körük bolmaqta. Özining yiltizini, tégini Merkiziy Aziyade dep bilidighan mazhar alimi Andrash Biro 2010-zhildin béri 160 milli’on nopusqa ége türkiy xeliqlerning wekillirini zhighip Mazharstanda ikki zhilda bir qétim «hun-türkiylerning qurultiyini ötküzüp kéliwatidu. Mazharstan hökümiti teripidin hertereplime qollap quwetleshke ége bu qurultaygha, millitimiz wekillirining ishtrak qilishi üchün janköydürgen Waqqas Memedinow 2010, 2012, 2014-zhilliri uyghur délégasiyasige rehberlik qilip, millitimizning qédimiy tarixi, medeniyiti, sen’itidin dérek béridighan «Uyghur öyini» teshkillep Éwropiliqlarning qizghin qarshi élishigha érishken édi. Üch kün ichide qurultayni tamashe qilghan 150 ming ademning melum qismi uyghurning naghra-süniyini, naxsha-sazini anglap, bay sen’itimizdin behirlinip millitimizge bolghan qiziqishi téximu ashti. «Men bir waqi’eni héch qachan untimaymen», – esleydu Waqqas aka, – bizning naghra-süney awazi yangrawatqan meydangha ademler bir pestila köpiyip ketti. «Uyghur öyi» dep atilidighan körgezmimizni ziyaret qilip, milliy kiyimlirimizge hewes bilen qarawatqan Éwropiliq yashlarning biri yénimgha kélip, bir nersilerni dep qolumni aldi. Yénimda turghan newrem terjime qilip berdi U: «Eger manga qayta tughulush nésip bolsa, men uyghur bolup duniyagha yarilishni xalighan bolar édim», – dégen éken.
Mana shu daghdughiliq qurultaydin kéyin Waqqas Memedinow bilen Andrash Biro ejdadi bir ewlatlarning arisidiki medeniy alaqini téximu chingitip, mustehkemlesh yolida bir qatar chare-tedbirlerni emelge ashurushni oylapmu qoyghan.
Dangliq antropolog Andrash Biro Zholta bilen Abdulla Rozibaqi’éw namidiki 153-köp sahaliq gimnaziyade uchrishish ötküzüldi. Wetinimiz Qazaqstanda inaq-ijil yashawatqan xeliqlerning milliy kiyimliridiki oqughuchilar méhmanni nan-tuz bilen kütüwaldi. Gimnaziya muzéyini, siniplarni ziyaret qilghandin kéyin uchrishish méhmanliri üchün oqughuchilar teripidin teyyarlanghan konsért körsitildi. Konsérttin kéyin söz alghan Andrash Biro antropologiyalik, arxé’ologiyalik tetqiqatlarning netijiside mazharlar bilen türkiy xeliqlerning qan-qérindashlighi delilengenliginini, éytip hunlarning shanliq tarixidin qisqiche bayanlap berdi. Insaniyet tarixida Tarim oymanlighining muhim rol oynighanlighinini, Teklimakan qumlighigha dümlengen tarix bétide échilmighan talay sirlarning bar ékenliginimu alahide tekitlidi. Alimning qisqiche ilmiy tetqiqatlargha asaslanghan bayani zor qiziqish hasil qilip, qatnashquchilar wujudida ötmüshidin pexirlinish tuyghulirini dolqunlatti. Mezkür uchrishishning teshebbuskari Waqqas Memedinow qédimda Atilla atning béshini Éwropigha burighan bolsa, büyük hunlarning bügünki wekili Andrash Biro ejdatlar izi bilen méngip, yiltizini Merkiziy Aziyade tapqanlighini, minglighan zhillar izdigen qérindashlarning bir-biri bilen körüshüsh pursitini yaritishta uning ejri bébaha ékenligini, alahide tekitlidi. Gimnaziya mudiri Almuta sheherlik meslihet députati Shawket Ömerow bügünki uchrishishning yash ewlat üchün ehmiyitining zorlighini, oqughuchilarning ilmiy lahiyileride yéngi menbe bolalaydighan mawzuni körüwatqanlighini éytip, méhmangha chapan kiydürdi. Ushbu merasimgha ziyalilar, «Dostluq» mehellisining jama’etchilik wekilliri ishtraq qildi.
Dangliq antropolog Andrash Biro bilen birlikte Wéngriyage uyghur yashlirini oqutush ishlirini qolgha almaqchi. He, özge xeliqler bir xeliqni angliq, ziyali shexsliri arqiliq tonuydu.
«Köz yéshida nemlengen zimin»
…Shatliqqa intilsang qarshi aldi – periyat,
Her chongqur nepesing tarix nalisi.
Jay séning, biraqta özeng unda yat,
Sen öz öyüngning ögey balisi.
(S. Memetqulow «Tügimes oy»)
Yénidiki topraqning bir parchisidin esirler mabaynida öz wetinide ögeylengen milletning nalisi kéletti. Weten üchün weten dep, wetendin ayrilghanlarning zari. Eng éghir azap-oqubetlerni béshidin kechürgenlerning arisida uyghur diyarida kindik qéni tökülgen tatar xelqining qehriman qizi Söyüngül Chanishéwamu bar édi. Tughulghan diyargha bolghan söygü-muhebbiti üchün teqiplinip ömrining eng gözel yashliq dewrini türmilerde ötküzgen Söyüngül Chanishéwaning uyghur tilida yézilghan «Köz yéshida nemlengen zimin» eserini rus, tatar tillirigha terzhime qildurdi. Ziminning eyni ehwalidin derek béridighan bu kitap oqurmenlerning keng a’uditoriyasige hawale qilinishi bilen bille Tatarstan prézidénti Shaymi’éwqa teghdim qilindi. 2017-zhili iyun éyida «Erkin Aziya» radi’osi töwendiki mezmundiki xewerni tarqatti.
«Hazir Awstraliyade turuwatqan péshqedem tatar ziyalisi Söyüngül Chanishéwa xanimning uyghur tilida yézilip, uyghur ziyalisi Rehime Mahmut teripidin ingliz tiligha terjime qilinghan «Köz yéshida nemlengen zimin» namliq tarixiy romani xeliqara qelemkeshler jemiyitining «2017-zhildiki terjime eseri» mukapitigha érishti. Yadinglargha salimizki, Söyüngül Chanishéwaning «Köz yéshida nemlengen zimin» romani 2009-zhili Türkiyade yoruq körgendin kéyin, herxil zhillarda türk, rus, tatar we ingliz tillirigha terjime qilinghan».
Bu eserning dzhuniya zhama’etchiligige tonushturushta Waqqas Abbas oghliningmu ülüshi bar. Xelqimiz arisidin yétilgen sha’ir-yazghuchilargha qolidin kélidighan ghemxorlighini qilishqa tirishatti.
Söyüngül Chanishéwaning ana wetinimizde yüz bergen seyasiy teqipleshler heqqidiki bu romanini deslep oqup chiqqanda, kitapning her bir bétide xeliqning azapliq hayati teswirlengen.
Ilya Bextiya zamandishi Söyüngül Chanishéwa béshidin ötküzgen külpetlik künlerni öz waqtida «Sherqiy Türkistan zari» shé’irida izharlap ketken édi:
Wa, eziz el! Wa, eziz zhut! Gül diyar!
Xorlighidek sende néme guna bar?!
Ata-bowam makanidin bügünze,
Saz ornigha mungluq zhigha anglinar.
Ana Wetenning zhighisi hélimu bésilghini yoq. Amma milli’onlighan qelblerde pildirlighan ümüt oti öchkini yoq. Ümüt chirighi ewlattin ewlatqa ötmekte.
Uning yénida weten égilirining qanliq köz yéshida nemlengen ziminning bir parchisi…
Kölemlik portréttiki dadisining nezeri moshu topraqqa tikilgen. Bir siqim topraqtin sha’ir tili bilen éytqanda
«Qara közning arminini saqlighin,
Shatliq küni bolghandimu kérek yash» dégen sada kéletti.
Yénida ahu-periyadtin miskinleshken ziminning bir parchisi…