Qehriman Ghojamberdi We Uning «Uyghurlar» Dégen Kitabi Heqqide
Qisqiche Terjimihalim
Men, Qehriman Ghojamberdi 1945.12.01. Qazaqistanning Almuta wilayitining Qeynizar yézisida déhqanchi a’iliside dunyagha keldim. Dadam Hémit Tohniyaz Ghojamberdi (Hémit sunuqchi) we apam Mutiremhan Rejep Ili tewesidin. Chong bowam Ghojamberdi Sadir Palwan bashliq qozghilangchilarning on béshi bolghan.
Ilgiri-kéyin bolup: 1963 –yili qazaq ottura mektipini, 1968 –yili Tashkent aliy omumesker qomandan herbiy yurtini, Moskwada: 1974 –yili Sowét Ittipaqi komandir ofitsérlirining aliy kursini, 1977 –yili Sowét Armiyesi Bash shtabining shtab ofitsérlirining bilimini mukemmelleshtürüsh kursini hemde 1981 –yili kechki aliy siyasiy-jemiyetshunas uniwérsitétini tügettim.
1968 – 1990 –Yilliri peydinpey: motoatquchlar wzwodi, rotasi, batalyoni komandiri, tanka déwiziye opératip bölüm bashliqining yardemchisi we chong yardemchisi, polk shtabining bashliqi, tanka déwiziye opératip bölüm bashliqi – déwiziye shtab bashliqining birinchi mu’awini qatarliq lawazimlarda xizmet qildim.
1991 – 1993 –Yilliri Qazaqistan penler akadémiyesining Uyghurshunasliq institutida laborant, kichik ilmiy xadim bolup ishlidim.
1992 – 1998–Yilliri Uyghurlarning jumhuriyetlerara ittipaqi teshkilatining re’isi,
1992-Yili Sherqiy Türkistan Milliy Qurultiyining hey’et ezasi, 2004-yili Dunya Uyghur Qurultiyining hey’et ezasi, 2006 we 2009 –yilliri DUQ re’isining Ottura Asiya we Rusiye boyiche mu’awin re’isi hemde 2012 we 2015 –yilliri DUQ re’isining Ottura Asiya we Rusiye boyiche wekili lawazimlirigha saylandim. 2017-Yili 6-nöwetlik pewqul’adde Qurultayda DUQ Meslihetchisi, 2021-yili 7-nöwetlik Qurultayda DUQ Bash meslihetchisi bolup saylandim.
Uyghurlarning siyasiy, siyasiy musteqilliqi, ijtimayi, medeniy, insan hoquqi we démokratiye sahelirige a’it 200 din artuq maqalilirim Uyghur, qazaq, rus, tatar, bashqurt, Ezerbeyjan we bashqa tillarda neshir qilindi.
2001 –Yili rusche «Uyghurlar tarixning obyéktida», 2008 –yili rusche «Uyghurlar (Qedimki zamanlardin hazirqi künlergiche bolghan etnoseyasiy tarixi). 2009 –Yili bu kitab Uyghur tilida, 2010 –yili rusche «2009-yilqi 5-iyul Ürümchi qanliq tragédiyesi», 2010 –yili «Maqalilar» namliq kitab, 2013 –yili «Kommunistik Xitay dewridiki Uyghurlarning etnoseyasiy tarixi», bu kitab Istanbulda Turan neshriyati teripidin ereb grafikisi asasidiki Uyghur yéziqida 2020- yili 10 ayda «Uyghurlarning siyasiy tarixi» namda neshir qilindi. 2015 –Yili «Maqalilar» namliq kitabning 2 –tomi neshir qilindi.
Shundaqla: milliy lidérimiz, DUQ sabiq re’isi Rabiye Qadirgha béghishlan’ghan ikki broshyura, 2012, 2015–yilliri chaqirilghan Qurultaylargha, Ayallar kursigha béghishlap broshuralar neshir qilindi. Shundaqla Sherqiy Türkistan Jumhuriyitining ikkinchi re’isi Exmetjan Qasimi we edib Turghun Almasqa béghishlan’ghan broshyura – kitabchilar yézilip neshir qilindi.
2010 –Yilidin buyan «Axbaratname» namliq waraqche DUQ pa’aliyetlirige we muhim xelq’ara weqelerge munasiwetlik Uyghur we bezide qoshumche qazaq we rus tillirida yézilip, neshir waraqche süpitide we tor arqiliq tarqitilidu.
Qehriman Ghojamberdi (pasportta, Kaxarman Xozhambérdiyéw)
Almuta. 2022.02.27.
Uyghurlarning Siyasiy Tarixini Yorutushta Tashlan’ghan Chong Qedem
Kéyinki waqitlarda Uyghurshunasliq saheside qolgha keltürülgen utuqlargha qarimay, Uyghurlarning siyasiy tarixini bir pütün sistémiliq halda yorutidighan emgekler yoqning ornida. Emdi siyasetshunas-tetqiqatchi Qehriman Ghojamberdining ilgiri rus tilida neshr qilin’ghan «Уйғури», Emdi bolsa Uyghur tilida neshr qiliniwatqan «Uyghurlar» namliq mezkur kölemlik emgiki bilen bu boshluqni toldurushni meqset qilghan.
Köp azab chekken erkperwer Uyghur xelqining siyasiy tarixini her tereplime mupessel yorutush bu intayin köp izdinishni, nurghun emgek qilishni telep qilidighan intayin murekkep, jawabkarliq we shuning bilen bille shereplik wezipidur. Mezkur emgek bilen tonushup chiqqan telepchan kitabxan Qehriman Ghojamberdining öz aldigha qoyghan ene shu intayin mes’uliyetlik wezipining höddisidin shereplik chiqqanliqini hés qilidu.
«Uyghurlar» dégen bu kitab kölimi boyichila emes, belki chongqur mezmuni boyichimu mupessel emgek ikenlikini étirap qilish kérek. Q. Ghojamberdi mezkur emgikide bir qatar konsépsiyalerni tereqqiy etküzidu we Uyghurlarning étnosiyasiy tarixini bayan qilishta métodologiyelik usullardin, jümlidin sélishturush we sistémilashturush, tarixiy we mentiqiy usullardin paydilinidu.
- Ghojamberdi «Uyghurlar» dégen mezkur kitabida ijtima’iy-iqtisadiy mu’emmalarning keng da’irisige: iqtisadiy, siyasiy hoquq, urush we tinchliq, medeniyet, diniy étiqadlar we bashqimu köpligen mesililerge chong diqqet bölidu. Mezkur emgekning mezmuni mu’ellip teripidin oylashturulghan pilan boyiche rawan bayan qilinidu.
Mu’ellip kélechekke ümid bilen qarap, Uyghurlar azadliqni qolgha keltüridu we dunyaning siwilizasiyalik xelqliri arisidin özining munasip ornini igilep, shübhisiz, özining musteqil dölitini quridighanliqini hem démokratiye we tereqqiyat yolida tereqqiy étidighanliqini tekitleydu.
Mezkur kitabta mu’ellip mustemlikichilerning xitay emes xelqlerning, bolupmu Uyghur xelqining milliy musteqilliqi üchün, suwérénitét üchün, musteqil milliy dölet qurush üchün élip barghan milliy-azadliq inqilablirining tarixini saxtilashturushqa bolghan urunushlirini pash qilish üchün nurghun küch chiqarghan. Tetqiqatchi Q. Ghojamberdi ishenchlik höjjetlerge asaslan’ghan halda, mawchilarning xitay emes xelqlerge nisbeten yoshurun hiyle-neyrenglirini, düshmenlik pilanlirini pash qilip, ularning chong döletchilik showinistik siyasitini qet’iy tenqidleydu.
Mu’ellip yéngi, ilgiri melum bolmighan matériyallardin paydilinip, sabiq SSSR(Sowet Ittipaqi) rehbiri I.W.Stalinning we uning terepdarlirining Uyghuristan’gha nisbeten yürgüzgen munapiqliq siyasitini pash qilidu we KPSS rehberliri jangkeyshichiler we mawchilar bilen yoshurun shertnamilerni tüzüp, musteqil suwérén Uyghuristanning qurulushigha yol qoymasliqqa heriket qilghanliqini ret qilip bolmaydighan delil-ispatlar bilen namayan qilidu.
He, ötmüshni chüshinish, hazirqi ehwalni chüshendürüsh we kélechekni ilmiy asasta aldin’ala körüsh üchün her bir xelq öz tarixini yaxshi bilishi kérek. Meshhur mutepekkur alim, yazghuchi we sha’ir Abduréhim Ötkür (1923 — 1995) her bir shexsning öz xelqining tarixini bilishining ehmiyiti toghriliq «öz tarixini bilmigen millet öz ata-bowilirini bilmeydighan baligha oxshaydu», dep tekitligen.
Qehriman Ghojamberdi Uyghurlarning étnosiyasiy tarixini tehlil qilip, öz xelqini tarix tereqqiyatining qanuniyetliri bilen qorallanduridu. Mu’ellipning emgikide Uyghur xelqi özining musteqil milliy dölitini qurush üchün chet’el basqunchilirigha qarshi küresh idiyesi bashtin-ayagh muhim orunda turidu.
Telepchan kitabxan Q. Ghojamberdining mezkur emgikidin tariximizdiki «aq daghlarni» yoqitishqa, shundaqla Uyghur xelqining tarixigha nisbeten hakim mutleq kommunistik dewride qéliplashqan bezi köz qarashlargha hazirqi weziyet tuyghusidin yandishishqa tirishqan. Mu’ellip Uyghur xelqining étnosiyasiy tarixi bilen medeniyitini etrapliq chongqur tehlil qilishta, shundaqla bashqa qérindash qoshna türkiy xelqlerningmu tarixidiki ehmiyetlik muhim mesililerni yorutushqimu köngül bölgen. Tetqiqatchi Qehriman Ghojamberdi Uyghuristanda yüz bergen teqdirane muhim weqeler tereqqiyatining jeryan’gha we uning aqiwitige biwasite tesir qilghan Rusiye impériyesi we sabiq SSSR we Xitay tarixidiki bezi sehipilerni obyéktip, lilla we xalis chüshendürüshke tirishqan.
Mu’ellip matériyallarni ilmiy, ammibab we publisistikiliq istilgha emel qilghan halda xronologiyalik tertipte bayan qilghan.
Qehriman Ghojamberdi öz aldigha qoyghan — «Uyghurlar kim, ularning kélechek teqdiri qandaq bolushi kérek?» Dégen wezipini qoyup, bu so’allargha u mupessel jawab bergenlikini alahide tekitlesh lazim.
Qehriman Ghojamberdining «Uyghurlar» dégen mezkur kitabi «men Uyghur» dégen her bir ademning öyide bolushi kérek dep tekitlisek, mubalighe bolmaydu. Chünki «Uyghurlar» dégen bu emgek nezeriyewi jehettinla emes, belki shundaqla yashlarni wetenperwerlik rohta terbiyeleshtimu chong ehmiyetke ége. mezkur emgekning Rus we Uyghur tillirida neshr qilin’ghanliqi MDH elliridiki kitabxanlarning Uyghur xelqining étnosiyasiy tarixidin xewerdar bolushi, muhim melumatlargha ége bolushi üchün, shundaqla tarixchi alimlar, studéntlar üchün muhim menbe bolup hésablinidu. Emdi kélechekte «Uyghurlar» dégen bu kitab in’gliz tilida neshr qilinsa heqiqiy muddi’a bolghan bolar idi. Chünki dunyadiki köpligen ellerde Uyghurlargha qiziqidighan, Uyghurshunasliq péni bilen shughulliniwatqan tetqiqatchilarning bu sahediki teshnaliqini qandurushta Qehriman Ghojamberdining «Uyghurlar» dégen emgikining in’gliz tilida neshr qilinishi bu meqsette Tashlan’ghan muhim qedem bolghan bolar idi.
Eziz NARINBAÉW,
Filosofiya penlirining doktori, proféssor, Qirghizistan Jumhuriyiti Milliy Penler akadémiyesining pexriy akadémiki, Qirghizistanning xizmet körsetken pen erbabi.