Péshqedem yazghuchi we tarixshunas
( Yüsüpbeg Muxlisowning tughulghinigha – 100 zhil)
Men Yüsüpbeg Muxlisowni deslepki qétim 1962-zhili, mektepte oqup zhürgen chéghimda körgen édim. Yüsüpbeg aka dadam Téyip hajim Sabitowni yoqlap öyimizge kelgen éken. Bu ikki qedirdan buraderler nahayiti semimiy körüshti. Dadamning yéshi xélila chong bolghanliqtin, u dadamni “hajika” dep atatti.
– He, Yüsüpbeg, endi néme tirikchilik qiliwatisiz? — dep soridi dadam.
— He, hajika, men Qazaqstan Penler akadémiyasining Uyghurshunasliq bölümige ishqa orunlashtim. Oghlingiz Rishat we qizingiz Patigüller bilen xizmetdash bolup, hemkarliqta paaliyet élip bériwatimiz, – dédi Yüsüpbeg aka.
Ularning söhbiti xéle dawamlashti. Shu chaghda Yüsüpbeg Muxlisow Xii esirde uluq Mongghul impériyasining hakimiyet ishlirigha qatnashturulghan uyghur ziyaliliri qatarida tamgha tutidighan muhim emeldarliqqa tayinlanghan Tatatunga toghriliq, shundaqla büyük namayendilirimiz Yüsüp Xas Hajip, Maxmut Qeshqeriy, Exmet Yügnekiy, Elishér Nawaiylar toghriliq qiziqarliq melumatlarni sözlep bergen édi…
Shuningdin étiwaren men Yüsüpbeg aka bilen pat-pat körüshüp turidighan boldum. U bir küni nowettiki qétim tehriratimizgha kelginide, salam-saattin kéyin manga “Eger waqtingiz yar berse monu zhurnaldiki bir bet metinni terjime qilip bersingiz”, – dep iltimas qildi. Bu “Problémi Dalnégo Wostoka” dégen zhurnaldiki diplomat we tarixchi Titarénko dégen kishining xelqimizning yéqinqi tarixigha munasiwetlik xatirisi éken.
Men matérialni terjime qilip, Yüsüpbeg akigha berdim. Shu chaghda Yüsüpbeg aka: «Herqandaq millet sapasining qandaq bolushi aldi bilen milliy maaripqa, shundaqla qelbi oyghaq, öz millitining janköyer ziyalilirigha baghliq bolidu. Bizning milliy maaripimiz tereqqiy qilidéken, u halda milletning bezi wekillirining rohiy duniyasini chirmawalghan qalaqliq, nadanliq, xurapiyliqqa oxshash meniwiy illetlerge xatime bérip, ilim-penning tereqqiyatigha yol achqili, milletning medeniyet sewiyesini östürüp, duniyadiki ilghar milletler qatarigha qoshqili bolidu. Gézitlirimizde moshu yönilishte köpirek maqalilerni bersenglar dégen pikirdimen», dep özi yéziwatqan eserliri heqqide qisqiche éytip bergen édi.
Melumki, 1864-zhili Ghuljida uyghur xelqining milliy azatliq qozghilangning meshhur – serdarlirining biri — Sadir Palwan. U Bayanday we Küre sépillirini élish üchün bolghan shiddetlik jenglerde baturlighi, tapqurluq mahariti we jasariti tüpeyli xeliq qozghilingining ghalibiyet qazinishida özining nahayiti zor töhpisini qoshidu. Mana shuningdin bashlap Sadir Palwanning chong leshker béshi – serdar süpitide atighi chiqishi bilen, uning rehberligi astida bir qanche sheherler manjur-xitay basqunchiliridin azat qilinidu we qozghilang ghelibe qazinidu.
Yüsüpbeg Muxlisow özining “Sadir Palwan” dégen roman-nowéllisida moshu waqielerni nahayiti zhuquri maharet bilen bayan qilidu. Kitapxanlargha Ili uyghur sultanlighining qurulushi, shu dewirdiki ziddiyetlik waqieler, köpligen tarixiy shexsler toghriliq etrapliq melumat béridighan bu kitapning hazirqi yash ewlatni wetenperwerlik rohta terbiyileshte roli chong, elwette.
Endi Yüsüpbeg akining “Mesh’el” namliq romani edipning wapatidin kéyin qérindishi Abdulbariy Muxlisi teripidin neshirge teyyarlinip, 2007-zhili “Zhazushi” neshriyatidin chiqti.
Edipning “Mesh’el” romani XX esirning 20-zhilliri uyghurlar diyarining Qeshqer teweside yüz bergen waqielerge béghishlanghan. Öz menpiyetlirini közligen SSSR, Angliya, Türkiya we Xitay oxshash döletlerning shu dewirdiki seyasiti köpligen ziddiyetlerni peyda qilip, bu döletlerning hemmisi, birinchi nowette, öz menpiyetliri üchün heriket qilidu. Yüsüpbeg Muxlisow mana moshu döletlerning shu dewirdiki japakesh uyghur xelqige nisbeten élip barghan seyasitini, héle-neyrenglirini puxta ügengen bolup, u roman pérsonazhlirini bir nechche topqa bolidu.
Mesilen, Hemerbay, Hesen shwéd, Qulbul, Sayit, Kékiway, Niqapdarjan oxshash shexsler Angliya seyasitini, Yüsüp qoqan, Tömür, Saqayi, Chaqmaq qatarliq bezi shu dewirdiki ilghar ziyalilar, ayrim baylar, addiy kishiler Kéngesh Ittipaqining seyasitini, Pen dutung, Tayxan ghoja, Reimolla ghoja, Jensaniyenjanggha oxshash shexsler Xitayning seyasitini, endi Sawut damollam bolsa Türkiyaning seyasitini yaqlighuchilardur. Romanda zhuqurida atalghan shexslerning arisida, elwette, moshu Angliya, Türkiya, Xitay we SSSRgha oxshash döletlerning xalisana yardimini qolgha keltürüsh eyni muddia bolidu dep hésaplighan qehrimanlarmu bar. Mesilen, alayluq, Bulbul azatliq, musteqilliq üchün bolghan herqandaq ishta Angliyaning xalisane yardimige tayinish lazim dep ching tursimu, lékin Seüdiye Erepstanigha bérip, köp nersilerning mahiyitini, sirlirini chüshinidu we özining ilgerki Angliyadin yardem – medet kütüsh niyitidin waz kéchidu, endi, Angliyaning “Shildirik” dégen mexpiy texellusluq jasusi Sayip bolsa, uyghurlar diyarida béwasite Angliya hökümitining bergen tapshurughi boyiche paaliyet élip baridu.
Edip Zewqi, Abdulhémit, Abdulkérimxan Mexsum, Qutluq Shewqi, Abduxaliq Uyghur kebi qehrimanlar arqiliq uyghur xelqining wetenperwer, milletperwer perzentlirining yarqin, pak niyetlik obrazlirini yaritidu. Mana bu oghlanlar uyghur xelqini basqunchilar iskenjisidin azat qilish yolidiki küreshte héchbir chet dölettin medet kütmey, birinchi nowette peqet öz küchige tayinish kérekligini, buning üchün gheplette yatqan xeliqni oyghitish kérekligini eng toghra yol dep hésaplaydu.
Romanda Yüsüpbeg aka Pen dutung, Jensawiyenjanglar (esli ismi Xujung) obrazi arqiliq uyghur xelqining eng ang-sewiyelik we milletperwer, wetenperwer oghlanlirini türme-lagérlargha tashlash hem ujuqturush, xeliq ichide pitne-pasat tarqitish arqiliq herxil bölgünchilik, tepriqichilik we düshmenlikni peyda qilip, japakesh, sadde we aqköngül uyghur xelqining maaripigha yol qoymay, ularni dayim nadanliqta, qarangghuluqta we ghem-qayghuda tutush oxshash düshmenning mudhish, rezil niyetlirini etrapliq pash qilidu.
“Mesh’el” romanining bash qehrimani Abdulhémit hetta özining shexsiy hayatini – öylinishni bir chetke qayrip qoyup, xelqini basqunchilar asaritidin qutuldurush yolidiki küresh paaliyiti bilenla shughullinidu. Roman dawamida ang-sewiyelik wetenperwer qehriman derijisige kötirilgen u “Irfaniya” mektiwini échish, “Mesh’el” teshkilatini berpa qilish yolida nahayiti tirishchanliq bilen bu ishlargha barliq küch-gheyritini serip qilidu.
Biz “Mesh’el” romanida ataqliq inqilapchi, wetenperwer shair Abduxaliq Uyghur, milletperwer shair we zhurnalist Qutluq Shewqi, dölet erbabi Sabit damollam oxshash uyghur xelqining söyümlük perzentlirining obrazlirinimu közdin kechürimiz. Muellip öz eseride bu shexslerni ayrim épizodluq xaraktérda teswirleydu, xalas. Edip “Mesh’el” romanida ötken esirning 20-zhilliri uyghurlar diyarining Qeshqer teweside qéliplashqan qarimu-qarshiliq, ziddiyetlik weziyetni namayen qilghan. Xilmu-xil seyasiy küchler arisidiki muressesiz toqunushlar, qeshqerliqlerning herxil guruh-qatlamliri otturisidiki munasiwetler shu dewirdiki uyghurlar diyarining eyni menzirisini namayen qilidu.
Edipning mezkür romanigha qoshumche uning “Qosh yultuz” dégen muzikilik dramisi, shundaqla kichik, hékmetlik hékayiliri, bir nechche ixcham powésti we meselliri bille bérilgen. “Qosh yultuz” namliq dramisi büyük mutepekkür Maxmut Qeshqeriy bilen shair, dölet erbabi, filosof Yüsüp Xas Hajiplarning hayat paaliyitige béghishlanghan. Mezkür muzikilik drama Quddus Ghojamiyarow namidiki akadémiyalik Uyghur téatrida qoyulghan we tamashibinlarning zor alqishigha sazawer bolghan.
Edipning yene bir kitawi “Sherqiy Turkstan möjüze gülistan” (seyahetname) dep atilidu. Muellipning bu kitapqa yazghan kirishmiside heqiqetenmu Sherqiy Türkstan möjüzilirini 1979-zhili özining Qazaqstan Penler akadémiyasining uyghurshunasliq bölümide ilmiy xadim bolup ishlewatqan chéghida yézip, shu bölümdiki kesipdashlirining muhakimisidin ötküzülgen bolsimu, melum seweplerge bola axiri neshir qilmaptu. Shuning üchün muellip bu muhim kitapni qandaqla qilip bolmisun xeliqke öz waqtida tapshurush méning mes’uliyitim dep hésaplap, uyghur erep yézighida 100 nusxa basturup kérek yerlerge tarqatqanlighini tekitleydu.
Yüsüpbeg aka peqet 2004-zhilila mezkür “Sherqiy Türkstan möjüze gülistan” (seyahetname) dégen kitawini Almutidiki neshriyatlarning biride 1000 nusxida neshir qildurup kitapxanlargha hawale qildi.
Bu toplamda “Xoten gilimidiki xerite boylap ana Wetenge seyahet”, “Ili – illiq diyargha seper”, “Xan Zohra béghidiki seylide”, “Ming öy boylap”, “Qeshqer möjüziliri”, “Mushki Xotende”, «Turpan – Idiqut ziyariti», “Hun shahining béshi”, “Tarim – Teklimakan sirliri”, “Ghaziyane Qumulda” dégen xatiriliri orun alghan.
***
Yüsüpbeg Muxlisow 1920-zhili uyghurlar diyarining Qeshqer Atushta tughulup, deslep diniy mektepte, üch zhildin kéyin ailisi Tarbaghataygha köchüp kelgech, penniy mektepte bilim alghan. Yüsüpbeg aka 1934-zhili Ürümchige kélip gimnaziyade oqup, uni utuqluq pütirip, Shinjang institutining tarix fakultétida bilim alidu. 1941–1944-zhilliri Chöchek shehiride uyghur medeniy-aqartish uyushmisida ishleydu. Moshu zhilliri u wetenperwer inqilawiy yashlarning “Qozghulush” dégen mexpiy teshkilatining paaliyitige qatniship, Xitay gomindang basqunchilirigha qarshi teshwiqat ishlirini élip barghanlighi üchün, 1944-zhili qolgha élinghan.
1945-zhili 1-awgustta Chöchek shehiri Sherqiy Türkstan Jumhuriyitining Milliy armiyasi teripidin azat qilinghandin kéyin, Yüsüpbeg Muxlisow qatarliq seyasiy mehbuslar azatliqqa chiqidu. Mana shuningdin kéyin Yüsüpbeg aka deslep Chöchek maarip mehkimisining bashlighi, kéyin Durbiljin sawen nahiyelirining muawin hakimi we hakimi qatarliq rehbiriy xizmetlerde bolghan.
1950-zhildin kéyin Yüsüpbeg Muxlisow Ürümchide Medeniyet nazaritining türkiy xeliqlerning tarixini, tilini, étnografiyasini tetqiq qilish topigha rehberlik qilip, 1958-zhilghiche intayin mol qolyazma, muzéygha kéreklik tarixiy ehmiyetlik, nadir matériallarni toplap, bir qanche kitaplarni neshir qildurghan we tarix, eser-etiqiler muzéyining teshkil qilinishigha salmaqliq hesse qoshqan.
1960-zhili Yüsüpbeg Muxlisow ana Wetenni terk étip, ailisi bilen Qazaqstangha chiqidu. U 1961-zhili Qazaqstan Penler akadémiyasining Uyghurshunasliq bölümige ilmiy xadim bolup ishqa orunliship, ilmiy-tetqiqat ishliri bilen shughullandi. U asasen uyghur klassik edebiyatining nemunilirini tetqiq qildi we köpligen ilmiy maqalilarni yazdi.
Yüsüpbeg Muxlisow 2004-zhili 8-awgust küni 84 yéshida Almutida wapat boldi.
Yadikar SABITOW.
menbe: «Уйғур авази», 24.09.2020