Iysa Yüsüp Aliptékin-ULY
Mehmet Uygur
Iysa Yüsüp Aliptékin
Muhemmet Tursun Uyghur
(«100 Meshhur Uyghur» namliq kitabtin)
Sherqi Türkistanning yéqinqi zaman tarixida 3 ependi dep nam alghan ependilerning üchünchisi bolghan meshhur siyasetchi Iysa Yüsüp Aliptékin (İsa Yusuf Alptekin) 1901 — yili Qeshqer wilayitining yéngisar nahiyiside dunyagha kelgen.
Dadisi Yüsüp Qasim Yéngisar nahiyisining Sayliq yézisidin bolup, Qasim haji Muhemmet Éli isimlik bir déhqanning oghli idi. Anisi Ayshem Hesenmu Yéngisar nahiyisining Yéngi Östeng yézisidiki Hesen isimlik bir kishining qizi idi.
Iysa Yüsüp Aliptékin 12 qérindash bolup, 9 qérindishi ilgiri — kéyin wapat bolup kétidu. Iysa Yüsüp Alptékin qalghan 3 balining eng kichiki bolup, balilarning chungi 1937- yili rus ishghalchi küchliri teripidin échinishliq öltürülgen bolsa, kichiki Abdulla xitayning Lenju shehiridiki bir doxturxanida qilinghan opératsiyide wapat bolidu.
Iysa Yüsüp Aliptékinning ismi töwende «Iysa ependi» dep élinidu.
Iysa ependining dadisi uni Yaqup Axun isimlik bir dini zatning medrisige béridu. U bu medriside oquwatqan waqitta xitay nahiye hakimi jama’et ichide közge körüngen kishilerning perzentlirini xitay mektipige bérishke mejburlaydu. Shuning bilen dadisi uni medrisidin élip chiqip xitay mektipige béridu. U bir tereptin mektepte oqusa yene bir tereptin Semer axunum isimlik alimdin dini ders alidu.
…..
Iysa ependi mektepte oquwatqan yillarda xizmet hayati bashlinidu. U deslepte bajgirlargha yardemliship yilda birqanche qétim tupraq béji yighidu. 1923- Yilidin bashlap Yéngisargha hakim bolup kelgen Chindéli isimlik xitaygha terjimanliq qilidu. Bu jeryanida u xitayning ishenchisige érishidu we terjimanliqtin bashqa Uyghurlar bilen xitaylarning arisida yüz bergen majiralarni bir terep qilidighan xadimliqqa teyinlinidu.
Bu yillarda tajawuzchi xitay hökümiti 1930- yillardiki milli inqilabiqa qeder, bizning éngimizgha, rohiyitimizge «xitaylar ulugh, biz ularning aldida héch nersige erzimeymiz» dégen uqumni singdürüsh üchün töwendikidek rezil siyasetlerni yolgha qoyghan idi:
1-Bir xitay bar sorunda herqandaq bir Uyghurning olturushigha ijazet yoq idi! Shuni nezerdin saqit qilmasliq kérekki, bu déyiliwatqan xitayning emeldar bolushi shert emes, adettiki jazanixor xitay, esker xitay, héchqandaq mensep, emili bolmighan xitay bolsimu: awu Uyghur beg, hakim, shangyu,… Bolsimu yenila ashu mangqisini tartip turghan xitayning aldida qol baghlap öre turushi (tebi’iyki, bir az aldigha égilgen halda) shert idi.
Iysa ependi «esir Sherqi Türkistan üchün» dégen kitabida u yillardiki eslimisini eslep: xizmet jeryanida özining xitaylar bar sorunda ene shundaq öre turghanliqini, hetta bezide déplomatik munasiwet éhtiyaji bilen rus da’irilirige méhmangha barghan yaki ular méhmangha kelgen ehwaldimu, yenila shundaq öre turghanda buninggha ruslarning heyran qalghanliqini, «bu adimingiz némishqa olturmaydu?» dep sorighanliqini, xitayning bu waqitta peqet ruslar aldida bu xil insaniyetsizlikni yoshurush üchünla uning olturushigha ayrim buyruq bergendin kéyin olturidighanliqini yazghan.
2- Kochida bir xitayni körgende ulaghqa minip kétiwatqan Uyghur ulaghdin chüshüp, xitayning udulidin ötüp ketkiche ulighini yétilep piyade méngishi kérek idi.
3- Xitayning dukanliri aldidin ötken herqandaq Uyghur puqra dukanning uduligha kelgende égilip bérip bir tezim bija keltürüp, andin ötüp kétishi kérek idi. … Mana bu xitayning Uyghurlarni qulluqqa köndürüsh praktikisi idi. Uyghur xelqi mana mushundaq ghururi depsende qilinip, xar halda yashimaqta idi.
Iysa ependi 1923- yili taghisining qizi Patime xanimgha öylinidu.
1926- Yili Chindéli Enjangha elchi bolup atilidu. U shu yili 4- ayda Enjangha Iysa ependinimu bille élip baridu.
Iysa ependi bu sepiride Enjanda 3 yil, Tashkentte 3 yil bolup 6 yil xitay elchixanisida xizmet qilidu. U bu jeryanda xitaygha we Gherbi Türkistanning bezi muhim sheherlirige bérish pursitige érishidu. Ruslarni kommunizimni we xitaydin perqliq bir dunyani tonuydu. Gherbi türkistandiki milletchiler bilen tonushidu. Gherbi türkistanda yashawatqan Uyghurlargha yardem qilidu we kommunizm xetirige qarita ularni agahlanduridu.
Iysa ependi Tashkentlerde xizmet qiliwatqan yilliri ata — anisi tügep kétidu. U ayali bilen 1929 — yili körüshidu we ayalini Enjangha élip kétidu.
U Gherbi Türkistanda xizmet qiliwatqan yilliri Tashkentte özbéklerning milli sha’iri Cholpan bilen uchrishidu. Bu uchrishishta Cholpan Iysa ependige qattiq tesir qilidu. Cholpan, Iysa ependige:
— «Hörmetlik Iysa ependim, hazir bizningmu, sizningmu qilidighan ishimiz, adem terbiyileshtur. Ademlirimizni hemme sahelerde terbiyilep yétishtürüshimiz kérek. Bügünki künde béshimizgha néme kelgen bolsa, qandaq künlerge qalghan bolsaq terbiyilengen ademlirimizning bolmasliqidin mushu künge qalduq. Türkiye, Gérmaniye qatarliq döletlerge köplep oqughuchilar ewetip terbiyilishimiz lazim» dégen.
Iysa ependi, xitay emeldari Chindéli wezipisidin qaldurulghandin kéyin, 1932- yili 5- ayning 13- küni Gherbi Türkistandin ayrilip, 6- ayning 2- küni xitayning Béyjin shehirige kélidu we Nenjing, Tiyenjinlerge bérip tunggan we u yerde yashawatqan Uyghurlar bilen körishidu. 1933- Yili Sherqi Türkistan wetendashliri jem’iyitini qurup chiqidu we «chin türkistanining awazi» isimlik zhurnal chiqirishqa bashlaydu.
1933- Yili 11- ayning 12- küni Qeshqerde Sabit Demollam (1883- 1941) rehberlikide Sherqi Türkistan Islam jumhuriyiti qurulup, Xojiniyaz Hajim (1889- 1938) jumhur bashliqi bolidu. Sherqi Türkistan Islam jumhuriyiti qurulup anche uzaq ötmey xiyanetchi tunggan majungyingning düshmenlik qilishi bilen Xojiniyaz hajim Shéng Shisey bilen ittipaqlishishqa mejbur bolidu. 1937- Yili Xojiniyaz hajimning Shéng Shisey teripidin Ürümchide tutqun qilinishi bilen Sherqi Türkistan islam jumhuriyiti munqerz bolidu. Sherqi Türkistan Islam jumhuriyiti ilgiri — kéyin bolup 4 yilgha yéqin höküm süridu.
Bu waqitlarda Iysa ependi milletchi xitay (gomindang) ning paytexti Nenjingde idi. Iysa ependi 1936- yili 9- ayning 16- küni xitay parlaméntida eza bolidu. U 1938- yili xitay hökümiti teripidin, xitay, yapuniye arisidiki ziddiyetlerde xitaygha terepdar tépish üchün wezipige teyinlinip, bir xitay terjiman bilen bille bashta hindistangha kélip Muhemmed Éli Jinnah bilen körüshidu.
…..
1939- Yili 5- ayning 6- küni Istanbulgha kélidu. U aldi bilen Istanbulda yashawatqan Uyghurlar bilen körishidu. Kéyin Memduh Shewket Esendal bilen söhbetlishidu. 1939- Yili 5- ayning 16- küni Enqerege bérip tashqi ishlar ministiri Muhemmed Shükrü Sarach oghlu, til we tarix, jughrapiye pakoltétida Hamit Zubeyir ependi we gérmaniyilik profésor Wolfram Eberhard ependiler bilen körüshidu. U bu körüshmilerdin kéyin bash ministir doktur Ibrahim Réfiq Saydam, profésor doktur Mehmet Fu’at Köprülü… Bilen körüshkendin kéyin, axiri jumhur bashliqi Ismet Inönü bilen körüshüshke muyesser bolidu. Emma bu körüshüshlerdin bir netije chiqmaydu. …
Iysa ependi 1939- yili 9- ayning 8- küni Liwan we Iraqlarda ziyarette bolidu. 10- Ayning 17- küni Irangha baridu. 11- Ayning 20- küni Afghanistangha bérip, Afghanistan padishahi Muhemmed Zahir shah bilen körüshidu. U bu jeryanda Afghanistanda turuwatqan Muhemmet Imin Bughra (1901- 1965) bilen körüshidu. Iysa ependi Afghanistandin yénip, 2 yil sürgen ziyaritini axirlashturup, 1940- yili 3- ayda Hindistan arqiliq xitaygha qaytidu.
Muhemmed Imin Bughra 1943- yili 4- ayning 6- küni Hindistandin a’ilisi bilen birlikte xitaygha baridu. Bu waqitta Iysa ependining xitay siyasitide Sherqi Türkistan xelqige köngül bölüsh toghriliq bergen teklipi xitay emeldarlirini narazi qilidu.
…..
1944- Yili 9- ayning 21- küni Sherqi Türkistanning Ghulja shehiride xitaygha qarshi qoralliq inqilab partlaydu. 1944- Yili 11- ayning 12- küni Sherqi Türkistan jumhuriyiti döliti qurulidu. Fatihe sürisining birinchi ayiti yézilghan aq bayraq we ay yultuzluq yéshil bayraq bu jumhuriyetning musteqilliqining simwoli hem ispati bolidu.
Sherqi Türkistan jumhuriyiti qurulghandin kéyin ruslar bu jumhuriyetni milletchi xitay bilen söhbet ötküzüshke qistashqa bashlaydu. Jyang Jiyéshi bolsa bu döletni yoqitishning péyige chüshidu we Mes’ut Sabiri Bayquzi, Muhemmed Imin Bughra we Iysa ependilerni kozur qilip Sherqi Türkistan jumhuriyiti wekilliri bilen körüshüsh üchün Ürümchige ewetidu. Emma bu uchrishishtin héchqandaq netije chiqmaydu.
Xitay kéyin Ürümchide Jangjichung (1890- 1969) bashchiliqida bir hökümet qurup chiqidu. Bu hökümette Iysa ependimu yer alidu.
Milletchi xitaylar 1946- yili Sherqi Türkistan ölkilik hökümetning hoquqini Uyghurlargha béridu. Mes’ut Sabiri Bayquzi ölkilik hökümetning bashliqi, Muhemmed Imin Bughra mu’awin bashliq, Iysa ependi bolsa bash katip bolidu.
Sherqi Türkistan döliti qurulghandin kéyin Uyghurlar arisida bölünüsh kélip chiqidu. Iysa ependimning déyishiche, Sherqi Türkistan hökümiti Iysa ependimni xalimaydu.
…..
1948- Yili Altaydiki Osman Islam Ürümchige kélip Ürümchidiki qorchaq hökümet we Iysa ependi bilen körüshidu. Iysa ependining éytishiche Osman Islamni kütüwélish murasimida Sherqi Türkistan xelqi ichide bölünüsh kélip chiqidu. Bir mezgildin kéyin 1948- yili 7- ayning 17- küni milletchi xitay Mes’ud Sabiri Bayquzi bilen Iysa ependini «kütken yérimizdin chiqmidi» dep, ölkilik hökümettiki hoquqidin élip tashlap ornigha Burhan Shehidini teyinleydu. Jyang Jiyéshi kéyin bu ikki kishini xitaygha kélishke buyruydu. Emma Iysa ependiler Jyang Jiyéshining telipini ret qilidu.
…..
Bu waqitta üch ependiler meslihetliship, Iysa ependini bir hey’et bilen Lenjugha bérip milletchi xitayning Sherqi Türkistandiki kommunist perez bash qomandani Tawsiyüni emeldin qaldurup, Jiyeni Ma Chingshiyangni uning ornigha teyinleshni, milletchi xitay eskerlirining qolidiki qorallarning yérimini Uyghurlargha bérishini, shundaq qilip kommunist xitay eskerlirini Sherqi Türkistangha kirishtin tosushni telep qilmaqchi bolidu. Ma Bupang üch ependilerning telipini anglighandin kéyin ikkilinip, milletchi xitayning merkizige télégramma yollap ehwalni melum qilidu. Kelgen jawapta éniq qilip: «herqandaq tiptiki muxtariyet, aptonomiye dégenlerge yol qoyushqa bolmaydu» dep jawap kélidu. Iysa ependi 9- ayning 3- küni Lenjudin ümidsiz qaytip kélidu.
Bu waqitta kommunist xitayning eskerliri Sherqi Türkistangha yéqinliship qalghan idi.
Hijret Iysa ependim qatarliq kishiler uzun muzakirilerdin kéyin hijret qilishni qarar qilishidu. Bulargha Ma Chingshiyang ikki yük aptomobili hel qilip béridu. Yene 100 tal miltiq, 10 ming tal oq, ikki dane pilimut, 500 tal qol bombisi béridu. Bular 1949- yili 9- ayning 20- küni Ürümchidin ayrilidu.
Iysa ependimler 1949- yili 9- ayning 20- küni Ürümchidin ayrilip 22- küni Kuchada Muhemmed Imin Bughra bilen uchrishidu. 27- Küni Qeshqerge kélip, Qeshqerdin 10- ayning 1- küni ayrilidu. 10- Ayning 21- küni Sherqi Türkistanning axirqi chégrisidin ötüp, tolimu xeterlik, uzun we qiyin bir seperdin kéyin Xalastan deryasigha yétip kélidu. Xalastan deryasi 66 qétim kéchiletti. 36- Kéchik «maymun» kéchiki dep atilidighan eng yaman yéri idi. Nawada mushu yerde birer ulagh yiqilip ketse bu tarchuqqa qapsilip qélip sunimu, yolnimu tosuwalatti — de téximu chong bala — qaza shu chaghda bolatti. Bu yolni körgen her eqil bu xeterni derhal hés qilalaydighan bolghachqa, yüriki aghzigha qaplashqan halda ziyade éhtiyat bilen bir qedem, bir qedemdin ilgirileytti. Bu yollarning hemme yéri asasen déngiz yüzidin 4000 métir etrapida égiz idi. Shunga hemmila yerde tütek bolup, peqet chongqur jilghilargha chüshkendila uxlashqa bolatti.
Iysa ependimler 10- ayning 25- küni maymun kéchikidin ötüp, bir kéche qonup etisi sepirini dawamlashturup kechte «kök art» dégen yerge yétip kélip chédirlirini tikidu. Bularning aldida emdi peqet 500 métir uzaqliqtiki eng köp dégende xitayning 20 eskiri béqiwatqan Sherqi Türkistan — Hindistan chégrisidin ötüshla qalidu.
Seper jeryani we chégra qarawulxanisida bolghan ehwallar toghriliq Muhemmed Imin Bughraning terjimihalida birerqur toxtalghan bolghachqa, bu yerde tekrarlimiduq. Lékin biz bu yerde mushu hijret guruppisidiki Ghulamidin Exmet Paxta (1930- yili tughulghan) isimlik bir guwahchi bilen élip bérilghan söhbetni qisturup ötüshni muwapiq körduq.
2014- Yili Ghulamidin Exmet Paxta Amérikidin Istanbulgha kélidu. Bu kishi 1933- yili qurulghan Sherqi Türkistan Islam jumhuriyitining qurghuchi ezaliridin biri hem deslepte qurulghan «istiqlal jem’iyiti» ning qurghuchi ezaliridin biri bolghan Exmed Paxta dégen kishining oghli bolup, bu yil 84 yashqa kirgen iken. Men Ghulamidin Exmet Paxta qatarliq birqanche kishini öyimizge teklip qildim. Bu 2014- yili 10- ayning 11- küni idi.
Söhbet jeryanida biz Ghulamidinikamdin asasliq qilip Iysa Yüsüp Aliptékinni we ashu waqittiki «kök’art» chégrisidin ötüsh jeryanini soriduq. Ghulamidinikam bizning terep — tereptin soralghan su’allirimizgha töwendikidek jawab berdi:
— «U waqitlarda men téxi yash bir bala idim. Biz chégrigha barghan waqitta chégridin ötelmey chédir qurup yatqan nurghun kishiler barken. Biz bir kéche qonup etisi chégra terepke qarap mangduq. Biz barsaq nurghun kishiler telmürüp turghan bolup, xitayning 4 eskiri «kim aldigha bir qedem mangsa atimiz» dep yolni tosup qoral tenglep turghan iken. Xitayning chégra qarawulxanisi ularning arqisida ellik métirdek uzaqta bolup, qarawulxanining aldida bir pilimutni biz terepke qaritip turghan ikki esker barken. Bu waqitta Iysa ependim aldigha ötüp, yénidin bir kénishkini chiqirip xitayning bir eskirige körsetti. U xitay eskiri kélip Iysa ependimning qolidin kénishkini élip, waraqlap xéle uzaq qarighandin kéyin Iysa ependimge: «sen turup tur» dep chégra ponkiti terepke qarap mangdi.» gep bu yerge kelgende biz: «u néme kénishke iken?» dep soriduq. Ghulamidinikam:- «U Iysa ependimning gomindang partiyisige ezaliq kénishkisi» dédi. Ghulamidinikam sözini dawamlashturup:- «xéle uzun waqittin kéyin héliqi esker qarawulxanidin qaytip chüshüp Iysa ependimge, «bashliq sizni chaqiriwatidu» dédi. Iysa ependim héch ish bolmighandek qarawulxanigha qarap méngip ketti. Kéyin Muhemmed Imin Bughrani chaqirdi… Shundaq qilip qorallirimizni tapshurup berduq. Xitayning eskiri jem’i 11- 12 kishi iken. Hemmisining qorali waqti ötüp kérektin chiqqan kona miltiqlar bolup, töpidiki pilimuti nechche tal oq étip bolghiche qizzip kétip atqan oqi yigirme, ottuz métir nérigha chüshidighan, u terepke atsa bu terepke kétidighan, alliburun kardin chiqqan pilimut iken. Bizningkiler kéyin bu ehwallarni bilip, bir- birige tapa- tene qiliship öz’ara urushup ketti. Biz nechche yüz adem bolup qorallirimizmu köp hem xil qorallar idi. Hemmisi yéngi bolup, oq- durilirimizmu yéterlik idi. Ashu nechche xitaygha qorallirimizni tapshurup bérip körmigenni körduq…» dédi.
Bu ishlardin kéyin karwandiki bezi kishilerge bolup ötken weqeler éghir kélip, «néme bolsaq wetinimizde bolayli» déyiship hijret qilishtin waz kechken. Bulardin ümit kütken burun kelgen Uyghurlarmu bu ehwallardin kéyin, bularning paydisidin zéyini köpken dep oylidimu, qandaq? Bulardin özlirini qachurushqa bashlighan.
Shundaq qilip Muhemmed Imin Bughra bilen Iysa ependim bashchiliqidiki hijret karwini 9- ayning 20- küni Ürümchidin yolgha chiqip nurghun qiyinchiliq, éghir xurluq, dishwarchiliqlarni béshidin ötküzüp, chégridin ötüp üch aydin kéyin, 1949- yili 12- ayning 20- küni Hindistan igidarchiliqidiki Keshmirning Ladaq dégen yérige yétip kélidu.
Muhemmed Imin Bughra we Iysa ependimler bilen birlikte kommunist xitaydin qachqan 852 kishidin 798 kishi Ladaqqa salamet yétip kélidu, 54 kishi bolsa bu yollarda wapat bolidu. Saq kelgenlerdin 49 kishining bezi put qol barmaqliri üshshüp qalghanliqtin késiwétishke mejbur bolidu. Bu seperde Iysa ependimning oghli Arslan Aliptékinning bir putining barmaqlirimu üshshüp kétidu.
Bular kéyin Keshmirning merkizi Sirinagargha yétip kélidu. Shundaq qilip bularning aqiwiti namelum bolghan musapirchiliq hayati bashlinidu. Bu waqitta Iysa ependim bilen Muhemmed Imin Bughra Tibetning tagh yolliri bilen Hindistangha kelmekchi bolghan qazaqlargha yardem qilishqa tirishsa, yene bir tereptin bularning siyasi panaliq telepliri üchün Hindistan hökümiti bilen köp qétim körüshidu. Yéngi Dihlida Hindistan tashqi ishlar ministirliki bilen körishidu. 1951- Yili 9- ayning 6- küni Se’udi Erebistangha bérip Mélik Abdul Eziz we Emir Faysallar bilen körüshken bolsimu héch bir netijige érishelmeydu. U yerdin Misirgha baridu. Misirdinmu birer netije alalmighandin kéyin 1952- yili 1- ayning 6- küni Türkiyige qarap yolgha chiqidu. Bu jeryanda Muhemmed Imin Bughramu Türkiyige kélidu we bu ikki kishi birlikte Türkiyidiki ziyaretlirini bashlaydu. Türkiye parlamént bashliqi Réfiq Qoraltan ma’arip ministiri Exmet Tewfiq Iléri, tashqi ishlar ministiri Fu’at Köprülü … Qatarliq kishiler bilen körüshidu.
Bular bu körüshmiler bilen birge her xil teshwiqat wastiliri arqiliqmu özlirining dawasini Türkiye xelqige anglitishqa tirishidu. Shundaq qilip Türkiye parlaménti 1952- yili 3- ayning 13- küni 1850 neper Sherqi Türkistanliqni (bulardin mingdin köpreki qazaqlar idi) köchmenler qatarida qobul qilidu.
Iysa ependi 1954- yili 6- ayda a’ilisi bilen birlikte kélip Türkiyige yerlishidu we 1957- yili 12- ayning 4- küni Türkiye puqraliqigha ötidu.
Bularning 1949- 1954- yilliri arisida ötken 5 yil ichidiki sersanliq hayatida körgen künliri, tartqan japa — musheqqetlirini til bilen ipadilesh qiyin idi.
1952- Yili Türkiyige kélip yerleshken Muhemmed Imin Bughraning 1953- yili bashlighan neshriyatchiliq ishlirini kéyinki yillarda Iysa ependim dawamlashturidu. 1960- Yili Sherqi Türkistan köchmenler jem’iyiti qurulidu. Muhemmed Imin Bughra 1965- yili wapat bolghandin kéyin Iysa ependim bu jem’iyetning bashliqi bolidu. U herqaysi gézitxanilargha bérip Sherqi Türkistan dawasini anglitidu. Kitap, zhurnal neshir qilduridu.
1970- Yilidin bashlap Amérika bilen Sowét ittipaqidin ibaret derijidin tashqiri ikki chong dölet we ular yétekchilik qiliwatqan dunyadiki ikki chong lagér otturisidiki riqabet yenimu küchiyidu. Bu waqitta Sowét ittipaqining Xitay bilen bolghan herbiy we idé’ologiye jehettiki toqunushi keskinliship kétidu. Del mushu mezgilde, yeni 1970- yili 4- ayda Iysa ependi oghli Arslan Aliptékinning hemrahliqida Amérika ziyaritini bashlaydu. Nyu-Yorkta turuwatqan Ghulamidin Paxta Iysa ependining Amérikidiki barliq pa’aliyetliride bille bolidu. Iysa ependim Amérika dölet mejlisining re’isi Jon Willyam Mekkormek (1891- 1980) John William McCormack bilen körüshidu.
…..
Mana bu waqitta muxbirlar Iysa ependimdin Sherqiy Türkistan dewasi, uning Xitay, Sowét ittipaqi we Türkiye bilen munasiwiti heqqide köpligen so’allarni soraydu. Bu chaghda muxbirlarning Iysa ependidin sorighan bir so’ali we Iysa ependining buninggha bergen jawabi axbarat saheside bir meydan ghulghula qozghaydu. Iysa ependi muxbirlargha: «men yalghuz Uyghur xelqining yaki Sherqiy Türkistanningla dewasini emes, belki Mowét ittipaqi ishghaliyitidiki Gherbiy Türkistanningmu, yeni türk irqigha mensup pütkül xelqlerning azadliq dewasini qilimen» deydu.
U yillarda Sowét ittipaqi öz lagéridiki birqanche döletni heriketlendürüp xitayning öz tewesidiki Uyghurlargha qaratqan bésim siyasetlirini BDT da otturigha qoyushqa teyyarliniwatqan iken. Mana mushundaq bir weziyette Iysa ependimning «Ikki Türkistan, yeni Sherqiy we Gherbiy Türkistan dewasini teng élip bérish» ghayisi Xitay bilen düshmenlishiwatqan Sowét ittipaqining Uyghur kartisidin qayta paydilinish pilanini sugha chilashturidu. Shundaq qilip Iysa ependi derijidin tashqiri chong döletlerning siyasiy oyunliridin ustiliq bilen paydilinish pursitini qachuruwétidu. Bu tarixta Sherqi Türkistan dawasidiki bir epsuslinarliq weqe bolidu.
…..
Iysa ependim Türkiyidiki hayati boyiche barliq imkanlirini ishlitip, tajawuzchi kommunist xitayning Sherqi Türkistanda élip bériwatqan qanliq qirghinchiliqlirini, chékidin ashqan qanliq siyasetlirini anglitip Sherqi Türkistangha yardem telep qilidu.
Emma:
— Pütün dunya sükütte.
U:
— Pütün türklerning ana wetini, türk medeniyitining böshüki Sherqi Türkistan xitay we ruslar teripidin bésiwélindi, dep towlaydu.
— Pütün dunya sükütte.
«Shinjang» emes, Sherqi Türkistan.
— Pütün dunya sükütte.
Sherqi Türkistan inqilabigha yardem qilinglar!
— Pütün dunya sükütte.
Sherqi Türkistandiki xitay zulumi chékige yetti. Öltürüsh, insan qélipidin chiqqan wehshiylik bilen qiynash, islam dinini ayaq — astin qilish, qizlirimizning nomusigha tégish, ghururini depsende qilish, bulap — talash, xorlashlar chékidin ashti. Meschitlirimiz éghilgha, medrislirimiz pahishxanilargha aylanduruldi, ey musulmanlar, ey dunya, ey démukratiye bizge yardem qilinglar!
— Pütün dunya sükütte.
Iysa ependi bar awazi bilen:
— Sherqi Türkistan xelqining ahu — zari pelekke yetti, xitay tajawuzchiliri teripidin öltürülgen bigunah kishilerning heddi — hésabi yoq, ularning chéchilip yatqan ustixanliri köz yetküsiz zéminni qaplidi! Insanliq öldimu!?
— Pütün dunya sükütte.
Türkiyide Iysa Yüsüp Aliptékinning ismi simowullashqan bir isim bolup hésablinidu. Hetta bezi türk yazghuchilar yazmilirigha «Iysa Yüsüp Alptékin démek, Sherqi Türkistan démek» dep mawzu qoyidu. Istanbulda her yili dégüdek Iysa Yüsüp Alptékin toghriliq yighinlar échilip turidu.
…..
Sherqi Türkistanning yéqinqi zaman tarixida 3 ependi dep atalghan ependilerning üchünchisi bolghan meshhur siyasetchi Iysa Yüsüp Aliptékin 1995- yili 12- ayning 17- küni 94 yéshida Istanbulda wapat bolidu. Tawutigha Türkiye we Sherqi Türkistan bayraqliri yépilghan bolup, Istanbuldiki topqépi zaratliqigha depne qilinidu.
Hazir Iysa Yüsüp Aliptékinning Istanbuldiki Sultan Exmette «Iysa Yüsüp Alptékin baghchisi» ismi bérilgen kichik bir baghcha, Istanbulning baghchilar rayoni Ewren mehelliside «Iysa Yüsüp Aliptékin bashlanghuch mektipi» ismi bérilgen bir mektep, Istanbulning Péndik rayoni Orhanghazi mehelliside «Iysa Yüsüp Aliptékin ottura mektipi» we Istanbulning Zeytinburnu Nuripasha mehelliside «Iysa Yüsüp Aliptékin kochisi» … Qatarliqlar bar.