Bébaha üchtomluq eser

2019-03-14 amraq

2018-jilning axirida Moskwaning “Tarixiy pikirler yadikarliqliri” neshriyati “Sherqiy Türkstan we Mongghulstan” namliq üchtomluq kitapni neshir qildi. Uningda XIX esirning axiri XX esirning birinchi yérimida rus alimlirining Sherqiy Türkstan we Mongghulstanni oqup-üginish tarixigha béghishlanghan matériallar élan qilinghan.
Yéngi neshir Rossiyaning üch ilmiy mehkimisining – Umumiy tarix instituti (Moskwa), Rossiya penler akadémiyasi Arxiwining Sankt-Pétérburgtiki shöbisi we Rossiya penler akadémiyasi Sheriq qolyazmiliri institutining (Sankt-Pétérburg) hemkarlighida élip bérilgen ilmiy ishlarning netijisi bolup hésaplinidu.
Kitapning birinchi tomigha (Rossiya penler akadémiyasi we Turpan toplimi arxiwining épistolyarliq höjjetliri) mezkür régionlarni ilmiy jehettin oqup üginishke baghliq yézilghan rus we Éwropa alimlirining xetliri kirgen. Uningda Qeshqerdiki rus konsuli N.F. Pétrowskiyning, ingliz konsuli Dj.Makartnining, yene shundaqla rus alimliri S.F. Oldénburgning, D.A. KléménSning, W.W. Radlowning, M.M. Bérézowskiyning, P.K. Kozlowning, S.M. Dudinning, S.É. Malowning, chet el tetqiqatchiliri A. Fon Lékokning, M.A. Stéynning, A.Gryunwéldning xetliri bar.
Kitapning ikkinchi tomi (Téografiyalik, arxéologiyalik we tarixiy tetqiqatlar), Rossiya penler akadémiyasi we Qirghiz Jumhuriyiti milliy penler akadémiyasining arxiwliri) layihide merkiziy orunni égileydu. Uningda kitapxanlar diqqitige rus tetqiqatchilirining Sherqiy Türkstan heqqidiki matérialliri, shundaqla ilmiy ékspédiSiyaler terkiwide Sherqiy Türkstanda bolghan alimlarning kündilikliri we xetliri, birinchi nowette, 1909 – 1910-jilliri Türkstangha barghan deslepki rus ékspédiSiyasining matérialliri bérilgen. Bu matériallar M.D. Buxarinning, I.F. Popowaning, I.W. Tunkinaning “1909 – 1910 we 1914 – 1915-jillardiki Rus Türkstan ékspédiSiyasi” nami bilen kirishme maqale süpitide bérilgen. Uningdin kéyin rus seyahetchiliri D.A. KléménS, M.M. Bérézowskiy we S.M. Dudin we bashqilarning qelimige mensüp Sherqiy Türkstan heqqidiki matériallar orun alghan. Bolupmu 1902 – 1906- jillarning melumatliri boyiche Sherqiy Türkstanning jenubiy oazislirining ehwali heqqidiki hésawat alahide qiziqish peyda qilidu. U Qeshqerdiki Rossiya konsulxanisining katiwi Mixail Iwanowich Lawrow teripidin tüzülgen. Shundaqla 1909 – 1910-jillardiki deslepki Rus Türkstan ékspédiSiyasining yétekchisi, akadémik Sérgéy Fédorowich Oldénburgning dala kündiligimu muhim ehmiyetke ége. Mezkür kündilik M.D. Buxarin we moshu maqale muellipining hemkarlighida neshir qilindi.
S.F. Oldénburgning matérialliri Sherqiy Türkstanning qédimiy arxéologiyalik yadikarliqlirigha bay bolup qalmay, belki XX esirning béshidiki uyghur tarixi we medeniyiti boyiche köpligen muhim melumatlargha ége. Endi M.I. Lawrowning hésawigha kélidighan bolsaq, uni XX esirning béshidiki Qeshqer uyghurlirining ijtimaiy hayati we medeniyitining qamusi dep atashqimu bolidu.
Kitapning ikkinchi tomidiki matériallarni tarixiy mezmundiki ikki maqale yekünleydu. Énighiraq éytsaq, bu S.F. Oldénburgning “Ilmiy ékspédiSiyasi” we W.W. Bartoldning “Qédimiy türk qolyazmilirining tarixiy ehmiyiti” namliq maqaliliridur.
Kitapning üchinchi tomi emeliyatta fotoalbomdin tüzülgen. Uningda Sherqiy Türkstangha qilinghan (1909 – 1910-jilliri) deslepki Rus Türkstan ékspédiSiyasining ezaliri chüshergen we hazirqi künde Rossiya penler akadémiyasi Sheriq qolyazmiliri institutida (ilgerki Kéngesh Ittipaqi Penler akadémiyasi Sheriqshunasliq institutining Léningradtiki bölümi) saqliniwatqan süretler bérilgen.
“Sherqiy Türkstan we Mongghulstan” kitawi peqet qédimiy SiwilizaSiyalerni oqup üginishkila emes, belki rus we Éwropa alimliri bu tarixiy yadikarliqlargha bay ölkide bolghan XIX esirning axiri XX esirning béshidiki uyghur jemiyitining tarixini oqup üginish üchünmu muhim ehmiyetke ége. Élan qilinghan matériallarda uyghurlarning urpi-aditi hem en’eniliri, shundaqla ölkining ijtimaiy hem ixtisadiy hayati heqqide bahaliq melumatlar bar. Kitaptiki rus alimlirining matérialliri Sherqiy Türkstan tetqiqatchiliri we uyghurlar teripidin yene chongqur tehlil qilinidighanlighi we kélechekte nurghunlighan qiziqarliq emgeklerge asas bolidighanlighi sözsiz.
Rossiyade neshirdin chiqqan yéngi eserler alimlarning rus tetqiqatchilirining Sherqiy Türkstangha qilghan seperliri dawamida qaldurghan ilmiy miraslargha chong qiziqish peyda qiliwatqanlighidin dérek béridu. Bu yerde men Qeshqerdiki konsul N.F. Pétrowskiygha (N.F. Pétrowskiy. Qeshqerdiki konsul. Moskwa. 2010-jil) béghishlanghan, I.F. Popowning rehberligidiki “XIX esirning axiri we XX esirning béshidiki Merkiziy Aziyage qilinghan Rossiya ékspédiSiyaliri” (Sankt-Pétérburg, 2008-jil), rus alimi A.Kolésnikowning “Ruslar Qeshqerde” (XIX esirning ikkinchi yérimi. – XX esirning birinchi yérimi) namliq kitaplirini közde tutuwatimen. Shundaqla 2006-jili Bishkékta neshir qilinghan “Missiyaler, ékspédiSiyaler, seyahetler”, ataqliq rus étnografi Lyudmida Chwirning “XIX esirdiki uyghurlarning urpi-adetliri we dingha itaet qilishi” namliq emgigi (2006-jil), uning shagirti D.Dorjiéwaning “Merkiziy Aziya xeliqlirining urpi-adet medeniyiti kontékstida uyghurlarning kaléndarliq meyremliri we en’eniliri” namliq tetqiqatliri (Ulan-Udé, 2016-jil), W.A. Barminning 1930 – 1940-jillardiki Kéngesh-Shingjang munasiwetliri toghriliq tetqiqatliri, A.Wasiléwaning Türk arxiw matériallirining melumatliri boyiche tüzülgen Yaqupbegning Osman impériyasi bilen munasiwetliri toghriliq emgekliri juqurida éytilghan pikirlirimizning ispati bolalaydu.
Zamaniwiy Rossiyaning uyghurlarning tarixigha hem medeniyitige, umumen Sherqiy Türkstangha bolghan qiziqishning öskenligini 2016-jilning 23 – 26-oktyabrida Rossiya penler akadémiyasi Moskwa shehiri yénidiki Zwénigorod shehiride uyushturghan Xeliqara uyghurshunasliq konférénsiyasini misalgha keltürüshke bolidu. Konférénsiya uyghur medeniyitining we uyghurlar heqqide ilmiy bilimning heqiqiy meyrimige aylandi, endi uning matérialliri 2017-jili Almutida “Mir” neshriyat öyi (mudiri Elishér Xelilow) teripidin neshir qilindi.
Rossiya alimlirining “Sherqiy Türkstan we Mongghulstan” namliq yéngi üchtomluq kitawi heqqide özemning qisqiche xewirimni yekünlep, uningda uyghurlarning hem Sherqiy Türkstanning tarixi hem medeniyiti boyiche ilgiri melum bolmighan menbelerning bar ékenligini we uning uyghurshunasliq sahasida ilmiy bilimni téximu tereqqiy etküzüshke munasip tesir qilidighanlighini éytmaqchimen.

Ablehet KAMALOW,
tarix penlirining
doktori, proféssor.