Mewlanem meschiti-uly

Mewlanem meschiti

Muhemmet Tursun Uyghur

Mewlanem meschiti Kucha xelqi teripidin 14-esirde sélinghan meschit bolup 700 yilliq tarixqa ige. Bu meschit tarixta 1329-yili qurulghan chaghatay dölitining padishahi Tughluq Tömürxanni (Tughluk Timur 1311-1363) iman éytquzup, musulman qilishtin bashlap 241 yil höküm sürgen chaghatay dölitining bir pütün islam dölitige aylinishigha biwaste seweb bolush bilen birge, uyghurlarning tarixiy tereqqiyat éqishigha biwasite tesir körsetken büyük islam alimi Mewlana Ershidin (1290-1360) wapat bolghandin kéyin u kishining namigha atap sélinghan.
1863-yili Kuchada qurulghan Rashidinxan xanliqi (1863-1867)ning xani büyük dini alim Rashidinxan xoja (1810-1867) mana mushu Mewlanem meschitining muderrisi bolup, 1863-yili Mewlanem meschitining medrisliridiki taliplarni bashlap, menching xitaylirigha qarshi qozghilang kötürüp, ghelibe qilghandin kéyin Rashidin xan xanliqini qurup chiqqan idi.
Mewlanem meschitining orni hazir Kucha sheher ichide, yéngi sheher bilen kona sheher otturisida, sheherning shimalidiraq bolup, shimal teripidin chong bir östeng su éqip turidu. Meschitining ishiki (peshtiqi) jenubqa qaraydighan bolup, ong, sol we üsti tereplirige töttin méhrap shekli chiqirip yasalghan. Témigha yéshil renglik sapal (chaqchuq) chaplinip zinnetlen’gen. Meschit ichi we sirtida bolup texminen ikki ming adem namaz oquyalaydu.
Meschit derwazisidin udul meschit seynasigha kirginimizde, sol teripi (gherb) asasliq meschit, udul teripi töt tüwrüklük, réshatkiliq aywan bolup, meschitning bu qismi ayallar üchün mexsus ayrilghan bölümdur.
Meschitke kirgen waqtimizda ong terep yeni sherq terepte bir ishik bolup, ishiktin kirsek aldimizda texminen 10-12 métir uzunluqta, 2 métirche kenglikte bir yol bar. Bu yol del Mewlana Ershidinning qebrisige élip baridu. Qebrining körünishi töt chasa dégidek péshaywanliq öy sheklide, etrapi neqishlik we réshatkiliq bolup qebre bu öyning ichide.
1979-1980-yilliri Mewlana Ershidinning qebrisining bash we ayagh teripide su yéghi bilen yanidighan, taki mu meschit sélinghan 14-esirdin bashlap dewrimizgiche 700 yildin buyan öchmigen kéche — kündüz yénip turidighan chiraghlar bar idi.
Tünek kéchiliri Mewlanem meschitining aldidiki sédilerning etraplirida 5-6 yerde meddahlar sorun qurup, birsi Éli Reziyallahu Enhuning qissisini sözlise, yene biri Siyit Nochining qissisini sözleytti. Birsi Patimemning (Patime-peyghembirimiz S. E Wesellemning qizi) qissisini sözlise biri Mewlana Ershidinning qalmaqlarni qandaq musulman qilghanliqining qissisini sözleytti. Yene biri Rashidinxan xanliqining qurghuchisi we xani Rashidinxan xojining qissisini sözleytti. Meddahlar téximu köprek kishilerni özlirige jelip qilish üchün barliq hünerlirini ishlitidighan bolup, hemme meddahlarning aldigha birer yüz etrapida ademler yighilatti. Meschitning aldi namaz shamdin bashlap taki etigini namaz bamdatqiche goya bazardek qizip kétetti. Bu ehwallar bilishimche 1984-1985-yillarghiche dawamlashti.
Méning bu meschitke munasiwetlik, 45 yildin buyan pat-pat oylap qalidighan mundaq bir eslimem bar:
1979-yil yaki 1980-yili bolup, u waqitta 11-12 yashlarda idim. Bir tünek kéchisi biz 8 aghine kéchiche namaz oqup tünimekchi bolup, namaz shamdin kéyin Mewlanem meschitige kelduq. Bu meschitning mehellimiz bilen bolghan ariliqi texminen ikki kilométir kéletti. Meschit yolning texminen 100 métir etrapida ichi terepte-shimalida bolup, meschit bilen yol ariliqida nechche yüz yilliq tarixqa ige, nahayiti chong 5-6 tüp séde derixi bar idi. Bu sédilerdin bolupmu birsi pewquladde chong bolup, bu sédining tarixi belkim meschit bilen oxshash bolishi mumkin. Kélip qarisaq meschitning aldi adem déngizigha aylinip kétiptu. Her bir tüp sédining astida birdin meddah he dep qiziqarliq qissilerni sözlewatqan bolup, her bir meddahning aldida birer yüz adem bar idi. Biz birdem meddahlarning qissilirini angliduq. Xupten’ge ezan chiqqandin kéyin hemmimiz birlikte meschitke kirduq. Meschit ichidimu ademler köp bolup, meschit heqiqeten bek körkem we heywetlik iken. Biz xupten namizini xéli aldi seplerde turup oquduq. Xuptendin kéyin hemmimiz déyiship her birimiz yüz rekettin namaz oqumaqchi bolduq. Shuningdin kéyin bilgen ayetlirimizni oqup, her ikki rekette bir salam bérip hemmimiz öz aldimizgha namaz oqushni bashliduq. Men namaz oqush jeryanida bir qanche qétim uxlap qaldim. Bashqilarmu xuddi manga oxshash boldi. Kéyin qopup, meschittin chiqip, meschitning shimal teripidin éqip ötidighan, süpsüzük süyi östengni toldurup ajayip chirayliq aqidighan chong östengge bérip taharet élip kélip yene namizimizni dawamlashturduq. Bezide uyqu tutup ketse taharet élishni tes körüp, uxlap qalmasliq üchün meschittin chiqip etrapni aylanduq. Bezide meddahlarning yénigha bérip, birdem gépini anglap kélip yene namizimizni dawamlashturduq.
Bir qétim yene uyqu tutup ketti. Men sirtqa chiqip etrapqa qaridim. Meschitke kirgende uduldiki aywandin ayallarning ajayip awazliri kéliwatidu. Men qiziqip bérip qaridim. Bu aywan meschitning mexsus ayallar namaz oquydighan yer bolup liqqide ayallar bar iken. Emma bu ayallar bizge oxshash namaz oqumay, aywanning otturisini merkez qilip yumilaq bolup olturuptu. Otturidiki ashu yumilaqta 7-8 ayal bolup bular özlirini aldi-keynige tashlap, yoqiri awazda hökmet oqup hüm, hüm deydiken. Bashqa ayallar bulargha egiship, beziliri yighliship yoqiri awazda teng hüm, hüm deydiken. Men ulargha birdem qarap tursam yene uyqum kélip ketti. Hey bu uyquning tatliqliqi, uxlisam atayiten östengge bérip taharet élishning tesliki.
Men shuningdin kéyin etrapqa qarisam bezi kishiler meschitning chong ishikidin kirginiche udul sherq tereptiki bir ishik terepke kétiwatidu. Yene bezi kishilermu meschittin chiqip udul shu ishik terepke kétiwatidu. Men bu ehwalni körüp, u ishikning ichide néme bardu? Dep oylap ishik terepke mangdim. Ishiktin kirsem uzunluqi 10-12 métir, kengliki ikki métir kelgidek bir yol bolup yolning ikki teripide qebriler bar iken. Bu yol del Mewlana Ershidinning qebrisige élip baridiken. Mewlana Ershidinning qebrisi etrapi péshaywanliq, neqishlik we penjirilik töt chasa dégidek bir öyning ichide, del otturida bolup, qebrining bash we ayagh terepliride su yéghi bilen yanidighan, kéche-kündüz öchmeydighan chiraghlar bar iken. Mexsus bu qebrige qaraydighan sheyx bolup, chiraghlarning piliklirini yingne bilen tazilighach qebrining üstidiki yupuq we etrapni süpürüp, tazilap turidiken.
Men bir haza qebrige qarap turghandin kéyin etrapimgha qarisam xélila köp adem bu qebrige qarap namaz oquwatidu. Men bu ehwalni körüp ichimde, «bular némishqa qiblige arqisini qilip bu qebrige qarap namaz oquydighandu» dep oylap ketken idim. Chünki, Mewlana Ershidinning qebrisi meschitning sherq teripide bolghachqa, qebrige qarap namaz oqusa qible del arqa teripide qalatti.
Shundaq qilip namaz bamdatqa ezan chiqishtin burun 8 aghinidin tötimiz wedimiz boyiche toluq yüz rekettin namaz oquduq. Bu kün men üchün kéyinki hayatimda pat-pat esleydighan shirin bir eslime bolup qaldi. Chünki, bu méning Wetende ötken 28 yilliq hayatimda tunji qétim we axirqi qétim toluq yüz reket namaz oqughan birdin bir kéche bolup qalghan idi.
15-16 yashlirimda yene bir qétim bu meschitte jüme namizi oqushqa toghra keldi. Bu qétim adem köp bolghachqa meschit seynasida namaz oqudum. Emma bu qétim aldirash bolghachqa Mewlana Ershidinning qebrisi we etrapni közetmey qaytip ketken idim.
1995-yili yazda Ghuljidin tughqanlar kelgen idi. Bir küni ularni bashlap chiqip bu meschit, meschit etrapidiki chong qebristanliq we Mewlana Ershidinning qebrisini ziyaret qildurdum. Emma Mewlane Ershidinning qebrisining ichidiki yette esirdin buyan yénip turghan chiraghlar yoq idi.
Wetinimiz boyiche dangliq alim Hamut Mewliwi demolla hajim (1898-1991)ning qebrisi, Mewlana Ershidinning qebrisige mangghan yolning otturisidiraq yolning ong teripide iken. Bu alimning ismi Muhemmet Sali demolla hajim terjime qilghan uyghurche quran kerimning «teqriz» qismida, quran kerimning terjime-tepsirini közdin kechürüshke qatnashqan alimlar ichide, ikkinchi qatarda bar bolup, teqrizda: «xitay islam dini jemiyitining mu’awin mudiri, aptonom rayonluq islam dini jemiyitining mu’awin mudiri Hamut Mewliwi damolla hajim» dep yézilghan. Biz Hamut Mewliwi demolla hajimning qebrisining aldigha kélip yene ayrim du’a qilghan iduq. Yéqinqi mezgildiki uchurlargha qarighanda xitay Mewlana Ershidinning qebrisini simwol xaraktérlik saqlap qalghandin sirt bashqa köpligen qebrilerni chéqip tüzliwetken. Shu qatarda Hamut Mewliwi demolla hajimning qebrisinimu chéqiwetken.
Mewlanem meschiti bilen chaghatay uyghur dölitining padishahi Muhemmed Tughluq Tömürxanning qebrisi wetinimizde 14-esirde sélinghan bolup, bu ikki qurulush dewrimizgiche saqlinip qalghan uyghurlarning eng qedimki islam binakarliqi qurulushi bolup hésablinidu.
Uyghur mémarchiliqining bu heywetlik qurulushi uzun yillardin buyan eslige uyghun rémunt qilinmighan hem köngül bölünmigen. Meschit ishikining yéshil renglik sapallirining üsti tereptikilirimu tökülüp tügigen. Shunga körgen herqandaq ademning könglini yérim qilip qoyidu. Bashqa yerlerdin kelgen kishiler bu meschitning ehwaligha qarap, goya u seltenetlik uyghur xelqining, bugünki ewladlirining hazirqi halini körüwatqandek héssiyatqa kélip qalidu.
2016-yili 8-ayda Mewlanem meschiti heqqide yézilip élan qilinghan xitayche menbelerdimu bu meschit we qebristanliq heqqide: Mewlanem meschiti we qebristanliqi tamamen nezerdin saqit qilinghan, omumyüzlük tashliwétilgen… Dégendek yézilghan.
Tarixta 1329-yili qurulghan chaghatay dölitining padishahi Tughluq Tömürxanni iman éytquzup, musulman qilishtin bashlap 241 yil höküm sürgen chaghatay dölitining bir pütün islam dölitige aylinishigha biwaste seweb bolush bilen birge, uyghurlarning tarixiy tereqqiyat éqishigha biwasite tesir körsetken, shuning üchün wapatidin kéyin Kucha xelqi teripidin mubarek namigha atap sélinghan «Mewlanem meschiti»ning sélinishigha wesile bolghan büyük islam alimi Mewlana Ershidin texminen 1290-1360-yillar etraplirida yashighan.
Paydilanghan menbeler:
«100 Meshhur uyghur» 2017-yil Istanbul neshri, 1-qisim 200-201-betler.
Mewlanem meschiti hem qebristanliqining widi’o we süretliri bilen teminligüchi, dostum Abdushükür Abdurishit.
«Anamning eslimiliri» Abdushükür Muhemmet. 2018-yil awghust-birinchi neshri, Hamut Mewliwi demolla hajim heqqidiki melumatlar. 204 We 207-betler.

2025-02-13.
Https://www.fasebook.som/permalink.php?Story_fbid=pfbid01S5qwpahVqJ4Z16UwYK5EooFyu5Bu2tTQRYWrvVL74dHJsAGSv2Rdw7EWTHkv78hl&id=100077407511763&losale=tr_TR