9 uly

Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti Armiyesining bash ministiri Sabit Damollam tutqun qilinghandin kéyinki musteqilliq urushliri

 (9)

Muhemmet Tursun Uyghur

(Dawami)

Abduniyaz Kamal eskerlirini bashlap Aqtu nahiyesining Kosrap yézisi etrapigha kélidu. Bir qanche kündin kéyin Sowét razwédka ayropilanliri Abduniyaz Kamal we uning sepdashlirini bayqap qalidu. Ular shuningdin kéyin rota komandiri Yüsüpke[1] uni tutup kélishni buyruydu. U atliq rotisi bilen yolgha chiqip, Kosrap yézisidiki bir jira ichide chüshkün qilghan Abduniyaz Kamalni qorshawgha alidu. Abduniyaz Kamalning hemrahliri ulargha qarshiliq körsetmekchi bolghanda Abduniyaz ularni tosup, rota komandiri Yüsüpke:

— Emdi özara qan töküshmeyli, hélimu bizdin nurghun qanlar bihude aqti. Eger siz bizge qoshulsingiz, bu eziz Wetinimizning musteqilliqini eslige keltürüsh üchün birlikte küresh qilayli, xalighan eskiringiz biz bilen bille mangsun,- deydu.

Yüsüp bolsa:

— Men buyruq boyiche chiqtim, men silerni tutup Yeken’ge qaytimen,- deydu.

Uning jawabini anglighan Abduniyaz Kamal qattiq ümidsizlinip, hesret bilen:

— Toghra, buyruq boyiche chiqtingiz, siz bügün buyruq boyiche méni tutup bérisiz, ete bashqa birsi buyruq boyiche sizni tutup béridu, biz qachanghiche bir-birimizni tutup bérermiz! Hey bizni xarab qilghan peylimiz, mana, éling,- dep qoralini rota komandiri Yüsüpke tapshurup bergen. Ular Yeken’ge élip bérilghandin kéyin Sowét ittipaqining bir ayropilani ularni élip ketken?… Bu 1937-yili 10-ay idi.

Shundaq qilip bash qomandan, général Abduniyaz Kamal rehberlikidiki Sherqiy Türkistan Armiyesining 1933-yili 11-ayning 12-küni qurulghan Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyitining musteqilliqini qoghdap qélish urushi töt yildin kéyin, 1937-yili 10-ayda dölet armiyesining axirqi bash qomandani Abduniyaz Kamalning yoqitilishi bilen ayaghlashqan.

 

Qoshumche:

1937-yili 12-ayning 5-küni Sowét ittipaqining Sherqiy Türkistangha tajawuz qilip bésip kirgen eskerlirining qomandanliridin rus narin guruppa eskerlirining qomandani N. Noréyko we Sowét NKWD bash chégra bashqarmisining bashliqi N Kruchinikin qatarliqlar bashliqlirigha télégramma yollap, urushta Sherqiy Türkistan Armiyesining 8000, tunggan qoshunidin 5612 eskirini öltürgenlikini doklat qilghan. Biz buningdin Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti Armiyesining axirqi bash qomandani Abduniyaz Kamal we eskerlirining dölitimizning musteqilliqini qoghdap qélish üchün qanchilik derijide pidakarliq körsetkenlikini hem qanchilik derijide éghir bedel töligenlikini bileleymiz.

 

2024-yili 11-iyul, Istanbul

 

— Tügidi —

 

Paydilanghan menbeler:

* «100 Meshhur uyghur», 2-qisim, Muhemmet Tursun Emet Uyghur. Sutuq Bughraxan neshriyati. 2017-yili Istanbul neshri. 72, 73, 74, 75, 79, 83-betler.

* «100 Meshhur uyghur», 2-qisim, Sutuq Bughraxan neshriyati. 2017-yili Istanbul neshri. 159, 160, 161, 163-betler.

* «Shinjang tarix matériyalliri» (17). Abduqadir haji. Xelq neshriyati. 1985 — yili 1 — ay — 1 — neshri, 3 — ay 1 — bésilishi. 60, 61, 62, 63 — betler.

* «Tepsiri zerif» (7 tom). Muhemmed Zerif Qarihajim. Sutuq Bughraxan neshriyati. 2018-yili Istanbul neshri. 7 -, 8 — betler.

* «100 Meshhur uyghur», 2-qisim, Sutuq Bughraxan neshriyati. 2017-yili Istanbul neshri. 120, 121, 122, 123, 136 — betler.

* «100 Meshhur uyghur», 2 — qisim, Sutuq Bughraxan neshriyati. 2017 — yili Istanbul neshri. 23, 27, 32, 33 — betler.

* «Shinjang yéqinqi zaman tarixida ötken shexsler», Shérip Niyaz Xushtar. Xelq neshriyati. 2003 — yil 1 — ay 1 — neshri. 2012 — yil 4 — ay 5 — bésilishi. Süretlik qismi we 131 — bet.

* «Sabiq Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyitining tashqi ishlar ministiri Qasimjan Haji toghrisida» Ömerjan. (Erkin Asiya radiyosi) 2011.01.03.

https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/qasimjan-haji-12312010163816.html

* «100 Meshhur uyghur», 2 — qisim, Sutuq Bughraxan neshriyati. 2017 — yili Istanbul neshri. 23, 27, 31, 32, 169, 170 — betler.

* «Shinjang yéqinqi zaman tarixidiki meshhur shexsler», Shérip Xushtar. Xelq neshriyati. 2000 — yil 9 — ay 1 — neshri, 2014 — yili 4 — ay 6 — bésilishi. 312, 314, 316, 317, 333 — betler.

* «100 Meshhur uyghur», Sutuq Bughraxan neshriyati. 2017 — yili Istanbul neshri. 2 — Qisim, 60 — bet.

* «Tarix betlirini waraqlighanda», ikkinchi tom ikkinchi kitab. Wang Shilung. Milletler neshriyati Béyjing. 2014 — yil — 1 — ay 1 — neshri. 12, 34, 35 — betler.

* «Shinjang yéqinqi zaman tarixidiki meshhur shexsler», 2000 — yili 9 — ay 1 — neshri. Süretlik qismi we 213, 214, 215, 216, 217, 218, 219 — betler.

* «100 Meshhur uyghur», 2 — qisim, Sutuq Bughraxan neshriyati. 2017 — yili Istanbul neshri. 186, 187, 188, 192, 193, 195 — betler.

* «Shinjang yéqinqi zaman tarixidiki meshhur shexsler», Shérip Xushtar. Xelq neshriyati. 2000 — yil 9 — ay 1 — neshri. 9, 10 — betler.

* «Tarix sehniside», 1 — tom. Muhemmet Imin Qurbani. Milletler neshriyati Béyjing. 2014 — yili 1 — ay 1 — neshri. 300, 306 — betler.

* «Shinjang yéqinqi zaman tarixida ötken shexsler», Shérip Niyaz Xushtar. Xelq neshriyati. 2003 — yili 1 — ay 1 — neshri. Süretlik qismi we 255, 256, 257, 258 — betler.

* «100 Meshhur uyghur», 2 — qisim, Sutuq Bughraxan neshriyati. 2017 — yili 12 — ay Istanbul 1 — neshri. 129 — bet, izahat qismi.

* «100 Meshhur uyghur», 2 — qisim, Sutuq Bughraxan neshriyati. 2017 — yili Istanbul neshri. 331, 332, 334, 335, 336, 337, 338, 339, 340, 341, 342, 343, 344, 345 — betler.

________________________________________

[1] Rota komandiri Yüsüp: Shéng Shisey kéyin özige xizmet qilghanlardin rota komandiri Yüsüpnimu Ürümchide qolgha élip qattiq qiynighan. U 1940-yili türmide öz göshini özi yep ölgen. Bezi menbelerde: ruslar uni Abduniyaz Kamalni tutup bergenlik töhpisi üchün bir tapancha bilen mukapatlighan, kéyin Xotenni élish urushigha sélip, urush axirlashqandin kéyin neq meydanda étiwetken, dep yézilghan.