Choqan welixanow uyghurlar heqqide-ULY

Choqan welixanow uyghurlar heqqide
(Hebibulla eli)
Bostan jornili 1995-yilliq 1-2-san

15-16-Esirlerde ottura asiyada ewliya’i-ezzem, mazayi mashayiqlargha bolghan étiqad heddidin ziyade küchiyip ketti, hetta ayrim shexslerge, ularning qebre-meqbelirige choqunup sejde qilish, ular yolida qurban bolushni qandaqtur «sherep» bilishtek heriket we hadisiler yéngi-yéngi shekillerde meydangha chiqti, belki keng kölemde qanat yaydi. Bu hal tebi’iy halda shinjangning jenubighimu qisilip singip kirip yéyilishqa bashlidi.
Imam riza (erep) neslidin dep atalghan ghoja mexdum (mexdum ezzem) özining ewliya we ölimaliq shöhritini buxarada qazanghan édi. U 15-esirning béshida qeshqerge kélip, xanlar we xan jemetining cheksiz izzet hörmitige muyesser boldi. Xeliq uni ewliya dep bilip uninggha étiqad we éhtiram bildürdi. Shinjangning jenubidiki herqaysi yuqiri tebiqe kishiliri uninggha hem uning a’ile-tawabi’at, ehli-ehyanlirigha nurghun-nurghun mal-mülük, yerjay, pul-püchek sowgha qildi. Bu hapiz dunyaning küchide ghoja (ghojam)ning ijdima’iyette tutqan orni biraqla kötürlüp ketti. Diniy, siyasi, iqtisadi tesiri qewetla mustehkemlendi… Ghoja mexdumning wapatidin kéyin uning oghulliri- ghoja imami kalan bilen ghoja ishaq weli atisining tesiride yüz tapti. Ular tesewwup (sopizim) telimati we özlirini yaqlaydighan dini eqidilerni keng da’iride tarqitish meqsitide herqaysisi öz etrapigha murt, derwish, mujtehid we sopilarni toplidi. Kéyinche bu aka-uka ikkeylen eyni waqittiki shinjang musulmanlirining dahiysi bolup qaldi. Imami kalan bilen ishaq welining öz aldigha toplighan terepdarliri köpiyip, bara-bara bular ikki siyasi goruh bolup ayrildi. Imami kalan bash bolghan mezhep «aq taghliqlar» (qeshqerde), ishaq weli bash bolghan mezhep ««qara taghliqlar»» (yekende) dep ataldi. (Bu ikki sheherning hökümran da’irliri aldi bilen bash bolup qoshulup, köpchillik, awam-xelqning ene ashu ikki ghojam etrapigha bölünüp goruhlishishigha türütke boldi) tebi’iyki ghojamlarning «ulughwar» namliri jemiyet, idare, memuri we siyasi ishlarning hemmisige bérip chétildi.chünki jama’et ishliri pütünley dégüdek sheri’et asasida mangghachqa, herqandaq bir mesilini ghojamlarning hökümi we emri bilen biryaqliq qilishqa toghra kéletti. Shundaq qilip ghoja ewlatliri hem diniy hem mülki idariler (organlar)ning eng aliy derijilik bashliqliri bolushqa tayin tapti.
Kündin-kün’ge küchiyip bériwatqan özara jenggi jédel, pitne éghwa, diniy tesirda’iretalishish netijiside pütkül jenubi shinjang süniy rewishte ene shundaq ikki siyasi goruhqa bölünüp ketti, nadan xeliq kim bextlik hayat we sa’adetlik axiretni wede qilsa shuning keyige xuddi bir qotan qoy padisidek egiship kirip kétiwéretti, eziz janlirini pida qilishqa teyyar idi. Lékin hakimdarlar, mustebit yuqiri tebiqe kishiliri xeliqning azadliq, bexitlik turmush üchün qiliwatqan herketliridin nahayiti eplik chariler bilen özmenpe’eti üchün paydilinatti. Shunga üzlüksiz dawam qilghan parakendichilik héchbir mesleksiz we ayighi üzülmes talash-tartish, jangjallar aqiwet chong siyasi ghewghagha aylinip, alte sheher da’irside zor qan tökülüsh bashlinip ketti. Bu toxtawsiz urushlar netijiside xeliqning iqtisadi turmishi ze’ipleshti, türlük-tümen jahaletlik örüp adetler we mustebit idare tertiwide uyghur mediniyiti ze’iplikke uchridi. Ichki tashqi weziyet murekkepleshti, emeliy küch xoridi. Bara-bara ehwal shu derijige bérip yettiki, bu ikki diniy we siyasi goroh idarisidiki xeliqler bir-birige qoshulup ketmisun üchün herqaysi terep kishiliri alahide renglik we shekillik kiyim kiyidighan boldi. (Meslen: qeshqerdiki imami kalan ahalisi aq qalpaq kiyse, yekendiki ishaq weli ahalisi qara qalpaq kiyidi.) mana shu seweptin qeshqerwe yeken etrapidiki taghlar yaki yerlerning qurulushigha qarap, bu ikki terep kishiliri «aq taghliq»(ishqiyechiler), «qara taghliq» (ishaqiyechiler) dep atilidighan boldi. Ene shu «aq taghliq» «qara taghliq» gorohliri ottursidiki qanliq paji’eler uyghur xelqining muqeddes tarixigha chüshken eng haqaretlik qara daghlardin bolup hésablinidu.

Bu ichki ghewghalardin paydilanghan junggharlar[uyrat mungghul qebililiri ittipaqi, 17-esirning aldinqi yérimida uyratlar yene herketlendi. Gensu etraplirida, qara értishta, shemey etrapida chéchilip, köchüp yürgen uyratlarning chorus, torgha’ut (turghut), ghoshut qebililiri qunteyji (künteyji, qontaji) bashchiliqida tibetke toplandi. Shimaliy yaqta qalghan mungghul qebililirini batur xarteyji birleshtürdi. 1659-Yili bu qebililer dini batur sen’ge söyker dégen kishiler bashchiliqida jungghariyeni-shimaliy shinjangni ishxal qildi. Bu qurda körsitilgen töt qebilining omumiy nami «uyratlar»; éli (almalix), ürümchi, bariköl, imil(tarbaghitay) we qorqara os qatarliq jaylar «jungghariye» dep atilip kelgen.] shinjangning jenubi qismini nisbeten ongay ishxal qildi. Derweqe jenubi shinjangni ghojamlarning bir goruh hökümranlirning yardimi bilen özige ita’et qildurdi. Lékin shuningliq bilenmu xelqning ghojamlargha bolghan ishtiyaqi öchmidi. Chünki nadan awam-xeliq yuqiri hökümran qatlamlarning qaymuqturishi bilen peqet ghojamlarla heqiqi bexit élip kelgüchi nijadliq küch dep qaraytti.

18-Esirning axirlirida qeshqer hakimdari isma’il (qara taghliq tereptari) aq taghliq ghoja neslidin (ishan kalanning oghli) bolghan hidayutulla (appaq ghoja) bilen hökümranliq taliship ikki otturida mujadile kücheydi. Isma’il appaq xojini yengdi. Appaq ghoja 1678-yili keshmir erqiliq tibbetke bérip, mungghul dalay lamasigha eriz sunup yardem soridi. Dalay lama ilida (ghuljida) turghan jungghar hakimdari qonteyji ghaldangha qaritip buyruq yézip berdi. Appaq ghoja bu buyruqni élip iligha keldi hem ghaldanning qoshup bergen eskerlirini egeshtürüp jenubi shinjanggha yol aldi. Yol boyi turpan hakimdarliri xanlar neslidin bolghan abduréshit öz eskerlirini élip junggharlargha qoshuldi. Qattiq jenglerdin kéyin yekende turghan «qara taghliqlar» (qara taghliq ghojilar) keshmirge qachti. Qeshqer xani isma’il a’ilisidikiler bilen esirge chüshti. Shundaq qilip ghojamlarning bir gorohining yardimi bilen junggharlar jenubi shinjanggha bésip kirdi. Junggharlar appaq xojini qeshqerge, abduréshitni yeken’ge hakimdar qilip qoyup, nurghun oljilarni, qeshqerxanini a’ilisi bilen élip éligha yénip ketti. Alte sheher xelqi ghaldangha séliq (yiligha 400ming tengge we bashqa nersiler) töleshke mejbur boldi. Lékin idare tertipliri we apratlar ilgirki halitide turiwerdi. Junggharlar séliq élishtin bashqa ichki ishlargha köp arlashmidi.

Appaq ghoja abdureshittin hakimiyetni tartiwélip özini pütün alte sheherge xan dep élan qildi. Köp ötmey xelq arisida «junggharlarni egeshtürüp kélip, xelqni azapqa duchar qildi.» dégendek appaq xojigha qarshi naraziliq kücheydi. Shunga appaq ghoja dölet ishidin istipa bérip, özi üstide peqet dini-rohaniyliq wezipinila qaldurdi. Ismayil xannining üch turpanidiki inisi muhemmet iminni chaqirip öz ornigha xan qilip qoydi we appaq xoja muhemmet iminni junggharlargha qarshi ghazat qilishiqa dewet qildi. Muhemmet imin esker toplap junggharlar igellep yatqan tékes, yultuz etirapigha tuyuqisiz hujum qilip ularni halaketke uchratti.nurghun oljarmi 30 ming mungghulini esir élip yandi.lékin birtereptin orda ichidiki aq taghliq jojilarning pitine pasatlidi, ikkinchi tereptin junggharlarning öch élishqa teyyarliniwatqanliq xewiri muhemmet imnini taqqa chiqishqa mejbur qildi. Köp ötmey öz ademlirning biri teripidn (elwette qarshi terepning tapshurqi bilen) qetli qilindi. Buhal shuni körstidiki appaq xoja we uning terepdarliri xeliqnng naraziliqini bé’isiqturush üchün mana mushundaq siyasi taktika qollanghan. Muhemmet imin öltürülgendin kéyin yeni 1680- yillarda appaq xoja hakimiyetini qoligha élip özini yene xan dep élan qildi. Appaq xoja ölgendin kéyin 1710-yilliri xojamlar neslidin bir ayal(xanim padshah)xanliq talashti. Murtlarning yardimi bilen oghli mehdige xanliq élish meqsitide appaq xojining oghli yehyani qetli qildurdi. Appaq xojining kichik oghli ehmet xoja taqqa qichip qutuldi. Andin xanim padshahmu shu muritlarning bir goruhining qolida qetli qilindi. Pursetin paydilanghan muhemmet imininng inisi muhemmet momin (aq bash xan yaki isma’il xanining yene bir inisi) özini xan dep ilan qildi, aq bash xan xojenitte qachqunda yürgen qara taghliq xojlaridin bolghan daniyal xojini chaqiriwaldi. Qeshqerxelqi appaq xojini omumen imami kalan neslini köp hörmet qilatti, shunglashqa ehmet xojini xan qilip tikilidi. Qeshqer we yeken ottursida yene qanliq pajeler ewije’aldi. Aq taghliq xan terepdarliri qirghizlar bilen itipaq tüzüp, yekenni muhasre qildi. Aq bash xan xojamehdi bilen hindistngha qachti, yeken’ge qirghiz hashim hakim boldi. Hashim bashliq qirghizlar emdilikte «qara taghliqlar»gha (daniyal xojgha) yan basti, uzaq mudetlik qanliq paji’elerdin kéyin daniyal xoja barliq yeken we xoten wilayetlirige ige bolup qeshqerni ishghal qilishqa teyyarlanidi. Shu chaghda muhemmet imin bashliq qeshqerliklerning junggharlargha bergen qattiq zebisige jawaben öch élish meqisdide jungghar hakimdarliri alte sheherge qarap mangdi. Daniyal xoja bashliq qara taghliq goruhining hakimdarlirini özlirige mayil qilip, ular birliship qeshqerge hojum qildi. Qeshqer xeliqi qehrimanliq bilen özsheherni himaye qildi. Uzun mudetlik jenglerdin muhasirdin kéyin qeshqer axiri teslim bolidi. Junggharlar qozghilangigha pa’al qatnashqanlarni qattiq jazalidi. Emdi junggharlarning yardimi bilen qara taghliq xojilar hökümran orungha ötti. Junggharlar olja élip, xeliqni bulap – talap, mal dunyagha gheriq bolup, her ikki terepining xan ( xojilirni ) a’iliri bilen iligha élip ketti buningdin meqset birinchidin xojilarni göröre tutup, xeliqning junggharlargha qarshi jeng qilmasliqini temin étish. Ikkinchidin alte sheherni özlirige téximu ita’et qildurush idi. Ghaldan ölgendin kéyin ornigha saban arabtan hakimdar boldi. Hem 1720-yili daniyal xojini pütün alte sheherge hakimdar qilip ewetti daniyal xoja yekenini paytexit qilip alte sheherge hemme jayilirigha öz terepdarliridin hakim we bashqa emeldarlirini teyinilidi. Daniyal xoja ölgende, uning ornigha jungghar hakimdarni xaldan daniyalning töt oghlini töt sheherge hakim qilip teyinlidi. ( Yeken’ge xoja jahan, aqsugha ayup xoja, qeshqerge yüsüp xoja, xoten’ge abdulla xoja, hakim bolushti. ) Shu künlerde ( 1750- yilliri ) bir tereptin jungghalar arsida xanliq talishish asasida ichki majralar kücheydi. Junggharlarning bir terepi (amur sanliq bashliq ) manju xani bughda xanidin yardem soridi. Ikkinchi terepitin xeliq üsitidiki éghirchiliqlar, junggharlarning éliq-séliq axirqi chekke yetti…

Qeshqer hakimdari yüsüp xoja bashliq xanliq döliti qorush teyyarlighi bashlandi. Herbi isthkamlar qorulup eskiri küchler teyyarlandi. Bu herketke yeken hakimdari (xoji ) qoshuldi. Aqsu chongliridin abdulla wahap, we üch turpan hakimi xoja sidiq asliq qildi. Bular jungghar hakimdarlirigha qeshqer hakimdari bashliq boliwatqan teyyarliq pilanini melum qildi. Junggharlarning yol yorighi bilen yene shular qeshqer ishik aghisi ( mu’awin hakim )xuda yar bergini we atush bégi abdusattarni dey-deyge sélip yüsüp xojini qetli qilish yoligha chüshurdi. Bu suyqestlik pilan qeshqer hökümitige melum bolup qélip xuda yar beg ölüm jazasigha höküm qilindi. Abdusattar bolsa qéchip qutulup iligha kélip junggharlargha ehwalni éytti. Junggharlar alte sheherge nurghun esker ewetmeyla ( u künlerde jungghar hakimliri öz ichide itipaqsizliq we jidel ghowghalar bilen bolup kétip, uyghurlarning isyanini basqudek küchke malik emes idi. ) Bir az saqchi bilen wekiller ömigi ewetti. Wekillerge junggharlargha ishenchilik kishler yardimi bilen xojilarni tutush, qalghan séliqlarni yighish tapshurulghandi. Wekiller kucha arqiliq yeken’ge bardi, hem hakim eziz begining yardimi bilen jahan xojini tutup baghliwaldi, shu arida yüsüp xojining murajiti bilen qeshqer we xoten xeliqi qozghilanggha atlandi. Jungghar wekillirni we ularning sétilghanlarni gumran qilip jahan xojini boshitiwaldi. Jahan xojining mömin, köngül cheklikidin eziz begke oxshash kishiler benila jazalanmay qaldi. Wehalenki xeliq bularni jazalashni qattiq telep qilghanidi. Shu chaghlarda manjular (ching sulasi hakimiyi ) shinjangning ichki ishlirigha pa’al arliship, bene muresse yürgüzüshke bashlighanidi. «Unighangha yonighan» digendek, jungghariyede yéngi hadisler peyda boldi. Jungghar hakimdarliqidin xanliq talashqan amor sana béjinggha bérip bughda xandin yardem sorap, manju eskerlirini egeshtürüp iligha élip keldi we 1750-yilliri bolghan jengler netijside hakimiyetini öz qoligha aldi. Alte sheherni qayta ishghal qilish üchün herket qollandi. 2Hmed xojining tutqunidiki oghulliri burhanidin xoja we xojilirini ilghar( iren qaburghidin ) keltürüp, ulargha hakimdarliqini wede qilip özige mayil qildi. Mungghul, manju we bashqa milletlerdin esker yighip burhandin bilen (u chaghda inisi görege élip qélip ) alte sheherge atlandurdi. Aqsu we üchturpan hakimdarliri burhanidingha qoshuldi. Qara taghliq xojilar yeken, qeshqer, xoten xeliqidin hem qirghizlardin eskiri küch toplap burhandingha qarshi atlandi. Qirghizlar bilen aq taghliqlarning chonglirining bir qismi xa’inliq qilip burhandin terepke ötüp ketti. Urushta jungghalargha we manjulargha qol chomaq bolghan burhandin we bashqa hökümran qatlamlarning küchi ghalip kélip, «qara taghliqlar» chikinshike mejbur boldi. Shu künlerde wapat bolghan yüsüp xoja ornigha abdullaxoja hakimdar bolghan we boxoja öz insi molan xoja bashchilqida aqsugha adem ewetkenidi. Aqsudiki meghlubiyettin kéyin molan xoja, yekya xoja (jahan xojining oghli ) birlikte qoqangha qachti. Yeken xeliqi jahan xoja rehberlikide qozghilang köturdi. Ular burhanidin xojini qorchaq qilip kelgen manju we jungghar eskerliri bilen qehrimanlarche jeng qildi. Burhanidin xoja manju esker bashliqlirining telwi’é bilen jahan xojisigha xet yézip, manjulargha teslim bolushqa ündidi. Jahan xoja xeliqning qeté telipi bilen bu teklipni ret qildi. We «axirqi tamche qénimiz qalghiche jeng qilimiz» dep jawap qayturdi.
Yene shu yeken hakimi ezizbeg shikagha niyaz begler téximu chong mensep we inam élish ümüdi bilen (ulargha manjular terpidin shundaq mensepler wede qilinghan idi) düshmen terepke sétildi. Bular jengler rasa qizip, düshmenler halaketke uchirap chékinishke az qalghan halqiliq peyitte jengchiler arisida alaqzadilik peyda qildi. Ular özliri arqisigha bir top turaqsiz, mehsiletsiz kishilerni egeshtürüp qachti, hem sheher derwazisini échiwetti. Netijide manju we jungghar eskerliri sheher ichige seldek élip keldi.
Yol bashchisiz qalghan jengchiler téri-péreng bolup pétirap ketti yeken teslim bolushgha mejbur boldi. Shundaq qilip 1755 – yilliri yene aq taghliq xojilarni waste qilip, alte sheherni manju, jungghalar ishghal qildi, shu chaghlarda yene junggharlar bilen manjularning arismu buzüldi. Amursana manjularning kuchi bilen hakimiyetke ige boliwélip özige kuch toplidi we manju eskerlirini tarmar qildi. Manju xanliqi junggharlardin intiqam élish bahanisi bilen nahayiti köp, xil qorallanghan eskerlerni ewetti. Jungghar xanliqi bir tereptin shinjang xelqinng azadliq köreshliri, yene bir tereptin özlirining ichki majiraliri sewebtin bekla ze’ipleshkendi, pursettin paydilanghan manju qoshunliri jungghariye zéminigha bésip kirdi. Jungghar (mongghul)larni qirghin qildi. Amursana öz yéqinliri bilen rosiyege qachti qéchip ülgürelmigen mungghullar qirip tashlandi. (Shu qétimda bir mliyondin oshuq mongghul qirghin qilnighan) shinjang xelqi manju – mongghullar ishghaliyitge qattiq narazi boldi we burhanidin bashliq xojilarni özlirining manju pereslik siyasitini özgertishke mejbur qildi.
1756 – Yilliridin bashlap burhandin we xan xojilar bashchiliqida uyghur xelqining manju hakimiyitige qarshi qozghilangliri bashlandi, üch yil dawam qilghan köresh netijiside manju basqunchiliri bir qanche qétim yéngilip chékindi we jenubi shinjang xelqi azadliq tughini qaridi. Shuning bilen bir waqitta shimalé shinjangni hem azad qilshqa herketlendi. Lékin, bir tereptin xojamlarning ichki jehettiki idare tertipsizligi gorohwazliq köreshliri we uyghur xelqi üsidiki éghirchiliqlarning yenimu küchiyip ketkenligi köresh iradining boshiship ze’iplishshige seweb boldi. Yene bir tereptin manju mustemlikchiliri keng kölemde herbé küch toplidi. We her qachan teyyar turghanlardin paydilandi, netijide 1758 – yili manju génirali jawxuy mu’awin géniral fudi bashchiliqida bésip kirgen zor qoshun shinjangni héch küchimeyla igellidi. Shuningdin bashlap shinjang xelqi 78 yil höküm sürgen junggharlardin qutulup manju hökümranlighigha tutuldi.

Meghlubiyetke uchirap qachqan shinjangdiki xoja ewlatlirndin burhanidin we xan xojilar bashchiliqidiki töt xoja bedexshangha bardi. U yerning hakimdari sultan shah manjulargha xoshamet qilip hem öz tesirdar izini kéngeyitish meqistide xojilarni tutup öltürdi, ularning bashlirini arqiliridin qoghlap kelgen manjulargha teghdim qildi. Qalghan töt xoja jenglerde shehid boldi. Appaq xoja nesilidin bolghan burhanidinining yash oghli samsaq xoja qéchip qutulup a’ile we yéqinliri bilen qoqan xandanliqining himayisige yériwalidi. «19-Esrning aldiniqi yérimida qoqan we merghilangha qéchip barghan qeshqer xojilirining ewladiliri 800kishdin éship ketti.» («weli ghabop eserliri 1958-yil almuta neshri. 52Bet ) manju hakimdarliri qozghilanggha qatqashqanlargha qattiq jaza charilirini qolandi. Xelq üstdiki éliq- séliq, alwan yasaq hedidin ashti azadliq qozghilanglirida jan pidaliq körsetkenlerni manjular éniqlap chiqip «xeterlik unsurlar» tizimligige aldi…

Manju zalimlirining zulimigha chidimighan shinjang xelqi yene qozghilip, jeng meydanlirigha muqeddes qanlirini töküshni dawam etküzdi. 1765-Yilliri üchturpan xelqi azadliq tughini kötürüp chiqti. Manju emeldarlirini, saqchi we eskerlirini tarmar qilip sheher we pütün nahiyni azat qildi. Aqsu we kuchadin ewetilgen manju eskerlirimu yénglip qachti. Emma bu qozghilanggha shinjangning hemme jayliri birdek ishtrak qilalmay qaldi, chünki qozghilangning teshkili rehberliki we éniq programmisi yoq idi. Shunga muzartini éship ötken 10 ming manju eskeri üchturpanni muhasirge aldi. Üchturpan xelqi qehrimanlarche mudapiye tüzümini dawam qilghan bolsimu, lékin üch ay muhasridin kéyin ach yalangghachliqqa duchar bolghan sheher yéngildi. Sheherge bésip kirgen basqunchilar bilen xeliq axirqi minutiqche qehrimanliq körsitip jeng qildi. Ching hökimitining emiri bilen bularning ornigha her qaysi jaylardin ahale köchürüp kélip jaylashturuldi, shuningdin kéyin 60 yiligha yéqin waqit ichide shinjangda keng miqiyasda azadliq herikiti bolmighini bilen ushshaq-chüshek, uyer-buyerlerde qozghilanglar bolup turidi. Manju hakimiyiti barghansiri qattiq qolluq siyaset yürgüzdi, xeliqining iqdisadi we jismaniy küchi bilen sépil istihkamlarni köpeytip, xeliq üstidiki séliq, alwang yasaqlarni kücheytti. Xeliqning iqdsadi turmushi kündin kün’ge yamanlashti. Her yili yüzligen, minglighan kembeghel medikarlar oqet izlep jan baqmaq üchün ottora asiyagha éshiqa bashlidi. Gödek samsaq xoja chong boldi. U atisinng initigha miniwélish niyitide teshwiqat élip bérip küch yighdi. Alte sheher xelqining xojamlirigha bolghan idiqadi téxi saqlanghan idi, bolupmu kéyinki jenglerde qurban bolghan xojamlarning xatirsi xeliqtiki bu idiqatini yenimu kücheyitkendi, shunglashqa xeliq xojamlarning kélishni we özlirige yétekchilik qilshni kütetti. 1816-Yili qarataghliq ziyawudun bashchiliqida qozghilang kötürüldi, qirghizlarning bir qismi qozghilanggha qoshuldi. Qattiq jenglerdin kéyin qozghilangchilarning küchi ajiz kélip meghlubiyetke üchiridi. Ziyawudun jengde shehid boldi. Uning bir gödek oghlini manju emeldarliri béjinggha élip kétip balaghetke yetkende dargha asti. Bu weqe xeliqning qattiq ghezep-nepret otni lawuldatti. Qeshqeriye xelqi taqetszlik bilen azadliq heriktinng bashlishini, samsaq xojining kélishini kütetti, 1820-yili samsaq xoja wapat boldi. (Shu yili qoqan xani ömerbu wapat bolghandi. ) Samsaq xojining medyüsüp xoja, bahawudun xoja we jahan’gir xoja digen üch oghli bar idi, jahan’gir xoja zerdilik, zérek, qabil we teshkilatchi bolup yétiship chiqti, shinjangdin chiqqan uyghurlargha-medikar, oqetchilerge, özbik, tajik, qirghiz xeliqning yardimi we tilek dashliqigha tayanghan jahan’gir xoja qoqan xanning roxsitisiz tengri téghigha qéchip chiqiti. (Chünki u chaghlarda shinjang bilen ottora asya arisida qizziq kétiwatqan soda alaqisi urushlar netijiside suslashqandi. Qoqan xanliqi shinjang arqiliq manju xanliqi bilen keng kölemde soda alaqsi yürgüzüwatqanliqidin tolimu minnetdar idi. Manjular bolsa bundaq sodidin menpe’etdar bolushtin bashqa xojamlarning xeterlik küch ikenligini biletti we bu küchni peqet qoqan xanliri ottursda putum hasil qilnighanidi. Bu kélishmde qoqan xani ömer xojilarni boji qilip öz paydisini temin etti, kélishim boyiche xoja ewlatlirini da’imliq teqip astida tutup turush bedilige manju xanliqi her yili 200 yambu tölep turdi. Shuning bilen qoqan hökümiti xojamlarni qeshqeriyege ewetmey, téximu ching tutidighan bolghandi.) hem shu yerde küch toplidi. Qoqan xanliri manju terepte bolsimu, xeliq qozghilangchilar terepte bolghachqa, xeliqning naraziliqidin qorqup jahan’gir xojigha qarshi qattiq we qetti chare körelmidi, jahan’gir xoja uyghur, özbik, tajik, qirghizlardin küch toplap 1825-yili qeshqerge birinchi qétim hujum qildi. Lékin jahan’gir xojining küchining ajizlighi, manjularning ayghaqchlar arqiliq ehwalidin xewer tépishi netijside qeshqerni alalmidi. Jahan’gir xoja tengri téghigha chékinip, qayitidin küch toplashqa kirshiti. Qeshqer etrapida qozghalghan xeliqtin yéngi küchler qoshuldi. Manju hakimiyiti qoghlashqa ewetken 500 esker bir tagh qislichlighda jahan’gir xoja eskerliri teripidin qorshawgha élinindi hem tamam qirip tashlandi. Bularning qoralliri bilen qorallanghan qozghilangchilarning küchi hesilep ashti, puxta teyyarliqtin kéyin 1826-yili etiyazda jahan’gir xoja yene leshker tartip qeshqerge yene atlandi shu chaghdiki jenubi shinjangining herbi we dölet hakimdari (jangjün) ning biwaste qomandanlghida qozghilangchilargha qarshi manju eskerliri chiqti, qattiq jenglerdin kéyin manju eskerliri yénglip qachti we gülbagh (yéngi sheher) sépilgha békiniwaldi.

Qeshqer we qeshqer etirapidiki pütün xeliq qozghilip jahan’gir xoja sépige qoshuldi, téxi tejirbisiz, yumshaq köngül, teqwadar we yawash jahan’gir xoja manjuche reslerge nisbeten qatttiq siyaset qollanmdi, shundaqla pütün alte sheherni azat qilish yolida qeti we téz chare körmidi. Jahan’gir xoja bashchiliqida qeshqer azat qilinghandin kéyin qoqan xani «yardem bérimiz dep» 15ming esker ewetti. Qoqan xannning meqsidi shuningdin ibaret édiki, jahan’gir xoja qeshqerni igelligendin kéyin manjular beribir özlirige ilgirikidek mu’amile qilmaydighanliqini we ishenmeyighanliqini biletti. Shunga bolar ish bolghandin kéyin alte sheherni öz tesiride tutush we özbek xelqining uyghur xelqige yardem qilishini telep qilghan epkari omumiyesini xatirjemlendürüsh yüzsidin qeshqerge esker ewetkendi, lékin qoqan eskerlirning bashliqliri olja élish, bulang-talang qilishtek tertipsizlikler bilen meshghul bolghachqa xeliq narazi boldi. Shunglashqa qoqan eskerliri aran 12kün turupla 70 kün muhasiride turghan manju eskerliri teslim boldi. Ularning nurghunlighanliri jengde öltürüldi, qalghanliri ölümdin qutulush üchün islam di’inni qobul qilip iman éytti. Yoqurda körsitip ötülgen tarixi weqelerge, bolupmu 1750-yilliridin kéyinki (manjular istilasidin kéyinki) dewrlerge toxtilip qisqche mulahize qilip köridighan bolsaq yene shu nerse éniq bolup qaliduki manju xanliqi shinjangni pütünley öz ilkige alghandin kéyin yene qana’et qilmay, gheripke qarap kéngeytmekchi bolghan bolsimu, lékin bu suyiqestini emelge ashuralmidi. Chünki shu chaghdiki shinjangning ichki –tashqi weziyiti buninggha zadila yar bermeytti. Toxtawsiz rewishte, uyer-buyerlerde bolup turghan xeliq qozghilangliri manjularning shinjangdiki emili kuchini xélila xoritiwetkendi. Mesilen:1825-1827-yilliridiki jahan’gir ghoja bashchiliqida élip bérilghan uyghur xeliq qozghilingi buninggha dalil. Buninggha choqan mundaq dep yazghan:«jahan’girghoja qozghilingidin kéyin shungghiche asiyi’a xelqi aldida ‹yéngilmes küch›bulup kelgen manjularning karamiti ashkara bulup qaldi, qeshqer wetenperwerlirining rohi kötürülüp, öz wetinining musteqilliqi we xelqining erkinilikini qayturup élishqa yéngidin-yéngi ishench peyda qildi.» jahan’gir ghoja qozghilingidin kéyin qoqan xanliqi bilen manjular ottursidiki shertname buzulup, qoqanliqlar shinjangdiki menpe’etidin ayrilip qaldi. Qeshqer xelqining azatliq herketliridin paydilanghan qoqan xani-medeli xan(muhemmet éli xan) jahan’girghojamning akisi medyüsüpni xan qilip tiklesh meqsitidin 1830-yili manjulargha qarshi«ghazat»élan qildi. Buqétim qozghilangchilar ghalip kilip manjular halaketke uchiridi. Lékin shuchaghdiki buxara we qoqan xanliri arisidiki adawet, zimmisidin zulum we éghirchiliq chüshmigen shinjang xelqining qoqan hakimiyitige semimiy ita’et qilmay qoyghanliqi seweplik qoqan xanliqi manjular bilen yene(qayta)putümge keldi.
1846-Yili qoqanda bashlanghan ichki ghewgha din paydilanghan ghoja ewlatliri 1847-yili qeshqerge hujum qilip qeshqer shehirini igilidi. Bumajra shinjang tarixida «yette ghoja yéghiliqi» dep ataldi. Lékin, ghoja ewlatlirining hökmiranliqi uzaqqa barmidi. Sewebi ghoja ewlatliri xeliqqe zimin égilirige yan bésish ornigha özlirining shexsiyetchilik we nepsaniyetchiligi bilenla bulup kétip, xeliqning neziridin chüshüp, ishenchidin qalghanidi. Shuning bilen aqiwet halaketke uchiridi.

Choqan shinjangning ötken dewirler tarixini bayan qilish bilen birge yene1857-yilqi weqi’enimu toluq qilip teswirligen.
U özining ilmi tarixi eserliride shinjangdiki siyasi, ijtima’i heriketlerning dini heriketler bilen chemberches baghlinishliq ékenlikini toluq ispatlap ötken. Lékin shuni estin chiqarmasliq kérekki, choqan shinjangning shu zamanlardiki siyasi turmushida ghoja ewlatlirining tutqan ornini körsetkende, bu mesilini qozghilangning asasi küchi bolghan xeliqtin ayriwetmeydu, eksiche ghoja ewlatlirining öz hakimiyitini tiklesh yolidiki heriketliri uyghur xelqining manju istibidadin qutulush yolida bashlighan herikiti bilen toghra kilip qaldi dep chüshenduridu. U özining qeshqerge qilghan sayahitidin kéyin yazghan maqaliliride we resmiy höjjetliride shinjangdiki tarixi weqelerni ene shundaq tehlil qilidu. Choqan shinjang xelqining bu qozghilanglirini qandaqtur«ghewgha»emes, belki ézilgen millet we ézilgen xeliqning ezgüchi hakim milletke qarshi heqiqiy azatliq kürishi dep qaraydu.
Choqan uyghur xelqining siyasi we erkinlik yolida élip barghan küreshlirige qérindashlarche semimiy hésdashliq qilidu. Shunglashqa u:«qeshqer xelqining asasi xususiyetliridin biri- ularning wetenperwerlikide»dep yazidu.
Choqan 1864-yili yazghan bir maqaliside yene mundaq deydu:«qandaqla bolmisun her bir xeliqning öz yolida tereqqiy étishi üchün kéreklik nerse- özini özi himaye qilish, özini özi idare qilish ….»
17-Esirning yérimigha kelgende manjular pütün junggoda hakimiyetni qoligha élip gherbi diyargha köz tikidu. Ene shu siyaset turtkiside ular 1757-yili mungghullarning köpchilikini qirip tashlap, jungghariyini bésiwalidu we shu yili shinjangning jenubidiki keng rayonlarnimu öz ilkige élish üchün herbiy heriket bashlaydu, lékin uyghur xelqi manjulargha qarshi ikki yilghiche qattiq tirkiship küresh élip baridu, otturidiki herbiy küch sélishturmisida perq zor bolghachqa manjular 1759-yili shinjangning jenubi qisminimu axiri öz tesir da’irisige éliwalidu.
Manjularning jungghariye bilen jenubi shinjangni shunche téz ishghal qilalishigha ularning qandaqtur «küchlük»bolghanliqidin emes, belki shu chaghda shinjangda merkezleshken qudretlik hakimiyetning bolmighanliqi, eksiche shinjangning bir nechche chong kichik wilayetlerge bölünüp parche-parche ushshaq yerlik beglik halitide turghanliqi sewep bolghanidi. Bu beglikler ottursida öz ara ittipaqsizliq, mesleksiz, ayighi chiqmas jenggi-jédeller bolup turatti. Jungghariye yaki jenubi shinjang rayonlirida merkezleshken xeliq hakimiyiti yaki xeliq ömliki yoq édi.
Manju xanliqi idarisidiki junggo xelqi ottura esir fé’odalliq munasiwetliri asasida yashap, iqtisat we medeniyet jehette xélila arqida qalghanidi. Shunga bu elde eksil heriketlik, xurapatliq, nadanliq we mustebit hakimiyetchilik chong orun élip keldi. Manju hakimdarliri özlirini qandaqtur«ghoja»we «ali derijilik»millet dep, shinjangdiki keng uyghur, qazaq, qirghiz, xuyzu qatarliq milletlerni «qul» hésaplap keldi. Manju hökmiranlirining ézish shekilliri türlük-tümen yollar bilen mangdi. Peqet soda-sétiq ishlirinila élip éytsaq, manju xanliqi manju sodigerlirige keng hoquqlarni bérip, uyghur we bashqa millettin bolghan sodigerlerge erkinlik bilen soda-sétiq ishliri élip bérishigha imkaniyet bermeytti…. Manju mensapdarlirining chongdin kichikigiche hemmisi yerlik xeliqlerning ushshaq we otturhal sodigerlirini bulap-talap, yalmap yutup keldi. Herbir manju emeldarliri herqandaq yerdiki uyghur sodigerlirining dukanliridin mal alsa heqsiz tartiwélishqa yaki ashxaniliridin tamaq yése heqsiz yéyishke özlirini toluq hoquqluq dep hésablaytti. Bu heqte meshhur seyyah we alim choqan welixanow mundaq yazidu: «manju memurliri xeliqni talaydu, mallirini tartiwalidu we haqaret qilidu… Dukanlardin mallarni heq tölimey alidu we ashpuzullarda heq tölimey tamaq yeydu…». Shuning bilen bille manju hakimdarliri esheddi parixorlar bolup, ular héchqandaq ishni parisiz qilmaydu. Bu parixorchiliqtin uyghur emgekchiliri tolimu xorluq köretti. Chünki ularning pare bérishke chéghi yetmeytti we özining heqliq sözini héchyerde ötküzelmeytti, shunglashqa uyghur xelqining «bégingge yetkiche béling ushtular» dégen maqali ene shundaq éghir turmushni ipadileydu. Shinjangni idare qilish ishliri pütünley manju hökümdarlirining qolida bolup, ular herbir mensep ornini parisiz bermeytti. Kimning puli köp bolsa meyli u qandaq adem bolsun mensepni shuninggha sétip béretti. Bu heqte molla musa sayrami mundaq dep yazidu:«qeyerde bi nam, bi nishan oghri qimarwaz we sergerdanlar bolsilermu pul bersila mensep berdiler… Xotenlik rustem begdin ikki ming yambu alip yar kentige hakim qildi, sayit beg birming beshyüz yambu bérip aqsugha hakim boldi…»
(«Tarixiy eminiye» 42-43-betler)

Uyghur xuyzu we bashqa ézilgen xeliqler manju memurliri teripidin her türlük xorluqlarni köretti. Birer manju hakimdari kéliwatqan bolsa, olturghan bolsang orningdin turup, atliq bolsang attin chüshüp tazim qilip turushing kérek idi. 2Ger birer sewep bilen undaq qilalmisang manju séni xalayiq otturisida haqaret qilip qamcha astigha alatti. «Eger atliq kétip barghan uyghur manjuni körgende attin chüshmise manju uni urushqa özini heqliq dep qaraydu»(welxanow eserliri.353-bet) buningdinmu éghir xorlash shu boldiki, eger manjugha uyghur yaki xuyzuning qizi we xotuni yéqip qalsa, u manju shu zamat zorluq bilen tartiwalatti. Bundaq wehshiyliklerning misali az bolmidi. Buningdin tashqiri manju mustemlikichiliri özlirining herbir qedemliride uyghur xelqining ichki turmushini, örp-adetlirini we dini étiqadini buzup ayaq asti qilip keldi. Bu milliy ézishlerning eng dehshetlik shekli idi. Bu toghuriliq welxanow mundaq yazidu:«manjular…sheherlerni talaydu, atliri bilen ashliqlarni cheyleydu, meschit we mazarlarni buzidu. Xotun qizlargha zorluq qilidu.»(welxanow eserliri.44-bet) .
Manju mustemlikichiliri uyghurlarningla emes, belki bashqa ézilgen xelqlerningmu milliy tertiplirini buzup, xorlap keldi. Xuyzularni uzun chach qoyushqa qizlirini manjulargha erge bérishke mejbur qildi. Umumen manjular shinjangning medeniy tereqqiyati üchün hichqandaq ish qilmidi. Shundaq qilishini hichqachan oylapmu baqmidi. Eksiche, uyghur xelqining eslidin bar bolghan medeniyitini depsende qilip öz hakimiyitini«menggü» saqlap qélish meqsidi bilen uyghur we bashqa ézilgüchi xeliqlerni nadanliqta, qarangghuluqta tutup keldi. Uyghurlarning öz ana tilida mektepliri, metbu’ati we seniti bolmidi. Uyghurlarni manju tilida sözleshke, balilrini manju mektepliride oqushqa mejbur qildi. Manju xanliqining mustebit siyasiti astida shinjangda hertürlük yuqumluq késellikler peyda boldi. Buning bilen uyghur we bashqa millet xeliqliri hésapsiz ölüm yitimlargha duchar boldi. Xususen yash ösmür balilarning ölüm yitimliri heyran qalghudek derijide köp boldi. Xelqning salametlikini asirash we saqliqni saqlash üchün eng muhim bolghan doxturxanilar(shipaxanilar), késelxanigha oxshash mu’essesiler tesis qilinmidi. Démek, umumen shinjang xelqi eng wehshiyane we esheddi milliy ézilishler astida yenjilip yashap keldi. Mana bu ézilishlerge hemishe qehrimanlarche milliy azatliq herkiti bilen jawab bérip keldi. Lékin köpinche meqset emelge ashmay keldi. Buninggha ichki-tashqi amillar sewep boldi. Ichki tereptin élip éytqanda, birichidin bezibir chong uyghur hakimliri manju xanliqi teripide turup, xeliqning azatliq herketlirige qarshi küresh élip bardi. Manju hökümetliri mana shu sétilghan yerlik beg-hakimlargha tayinip, azatliq heriketlirini basturdi. Bu heqte welxanow mundaq deydu:«manjular peqet xeliqtin yiraq bolghan we uni siqip kelgen yerlik beglergila ishinidu. Manjular mana shu yerlik beglerning menpeti bilen xeliqning menpetining qoshulup kétishidin qorqidu, chüki bundaq bolghanda ular üchün eng chong qorqunich tughulghan bolar édi.» ikkinchidin, azatliq heriketliri kétiwatqan waqitta uyghurlar «aq taghliq, qara taghliq»digen ikki siyasiy, dini goruhqa bölünüp, öz ara jenggi – jédel qilip keldi. Manju mustebitliri birlik bolmighanliqidin obdan paydilandi. Üchinchidin, manju xanliqi ézilgen milletler we ézilgen xeliqler ottursida milliy we mehelliwi zitliq siyasiti yürgüzüp keldi. Her qaysi milletler ottursida süniy rewishte milliy zitliq tughdurup ularni bir-birige qarimu qarshi qilip qoydi. Shu seweptin qozghilang peytide ézilgen xeliqler ottursida birlik bolmidi.
Manju xanliqining wehshiyane milliy mustemlikichilik siyasiti tüpeylidin shinjangning iqtisadi we medeniy bayliqi tamamen weyran qilinip, tereqqiyati pütünley toxtap qaldi. Ötken zamanlarda sheriq xelqliri ichide bay yuqiri medeniyetlik bolup kelgen uyghur xelqi emdilikte iqtisadi, medeniyiti tolimu arqida qalghan bichare xeliqqe aylanghanidi. Uyghur xelqi iqtisadi we medeniyet jehettinla emes belki siyasi jehttimu arqida qaldi. Manju mustebitliri teripidin élip bérilghan «…esheddi éliq- séliqlar, bashbashtaqliq, adaletsizlik we qattiq jazalar xelqning iqtisadini, ichki turmushini we meniwi tertiplirini buzup, weyran qilip keldi. Xelqning tereqqiy qilish himmiti we gheyritini manju ejdihalirining timsahliri boghup tashlidi…»(d.fidorow «ili wilayitining herbiy sitastikisini teriplesh tejirbisi»). Choqan welxanow shinjangning iqtisadi we medeniyiti jehettin arqida qélish seweplirige toxtilip mundaq dep yazidu:«xeliq kembeghel yashimaqta, yoqsulluqning derdini tartmaqta we hemishe emgek qilmaqta. Eger sherqi türksitan xelqi öz emgeklirining paydisini özi körse édi, u waqitta, ilgiri qandaq bay xeliq bolghan bolsa sherq xelqliri ichide shundaq bay bir xeliq bolghan bolar édi.» manju xanliqining shinjangdiki mustemlikichiliki bir yérim esir dawam qildi. Mana shu uzaq bir dewir ichide bolghan milliy mustebitlik ézishler shinjang xelqining iqtisat we medeniy turmushini weyran qilip shinjangning arqida qélishigha sewep boldi. Manjular shinjangning shimali we jenubini tamamen ishghal qilip boldin kéyin bu diyarda özlirining mustemlikichilik hökmiranliqini mustehkemleshke heriket qilidu we jenubi shinjangning her qaysi jaylirida milliy azatliq herkitige qatnashqanlarni tutqun we sürgün qilishqa kirishidu. Manjular jungghariyide ottura asiyagha qarita mudaxile yürgüzüshke shara’it hazirlash üchün 40minggha yéqin ademni eskerlikke tutidu. Mana bu eskerlerni burun ornishiwalghan manjushibelerdin terkip tapqan eskerlerni béqish, ular üchun qele qorghan sélish, öy imaret sélish üchun nurghun ishchi küchi kérek bulup qalidu. Shuning üchun manjular uyghurlarni shinjangning jenubiy rayonliridin jungghariyening ili wilayitige mejburi halda köchürushke kirishidu.
Uyghurlarni jenubiy shinjangdin iligha köchürush 1760-yildin bashlinidu we shuyili aqsu shehiridin 300adem kochürilidu.
Üchturpan qozghilingidin 1767-yilghiche bolghan ariliqta üchturpan, aqsu, kucha, xoten, yeken qumul webashqa sheherlerdin 6000 tütün iligha köchürilidu. ‹‹Bu köchurulgen uyghurlar ilining qaynuq, qash , bolaborghus, jirghilang , tashösteng , baytoqay, ghonoghay, daroldamtu, ara östeng, dégen jaylirigha jemi 1000 tutun ahale orunlashturilidu.›› …. :‹‹Chin hökümitining
18-Esirning ikkinchi yérimidiki sherqi türkstanda tutqan uyghurlar agdar siyasiti››éniqraq éyitqanda uyghurlarning jenubiy shinjangdin iligha köchürülüshi chiyenlung xan dewride bashlanghan bolup turpanliq imin wang bu qétimqi ahale köchurüshte manju hökümitige jan jehli bilen ishlep chong yardem qilidu we uning oghli mosa manjulargha xuddi öz atisigha oxshash ishlep chong xizmet körsetkenliki üchun ilida uyghurlargha hakim qilip teyinlinidu.

Kéyin bu 1000 a’ile uyghurlardin bashqa yene 2000 öylük adem ilining nilqa, toqquztara webashqa jaylirigha köchürülüp, jenubiy we sherqi shinjangning herqaysi jayliridin iligha köchürülgen a’ile jemi 8000 gha yétidu. Démek hazirqi ili uyghurliri 18-esirde shinjangning jenubiy we sherqi rayonliridin mejburi köchürülgen uyghurlardur.
Iligha köchürulgen bu uyghurlar asasen déhqanchiliq bilen manju eskerlirini béqish mejburiyitini öz üstige alidu. Bu uyghurlar manju mustebit hakimiyiti üchun déhqanchiliq qilghanliqtin ular bularni ‹‹taranji››dep ataydu. Bu hoqoqsiz ili uyghurliri dihqanchiliq qilip tapqan hosolining tolisini manju hakimiyitige tapshurup ach-yalingach turmush kechürüshke mejbur bolidu.
Ilidiki sheherler, qeleler, östengler, yollarning hemmisi ili uyghurlirining qéni we mangliyidin aqqan issiq terliri bilen qurulghandur. Bu heqte fidorow ‹‹ili wilayitining herbi statistika tertipi››digen esiride mundaq dep yazidu ;‹‹ili wilayitide manjular hakimiyiti üchün imaretler, qeleler sélish östengler chipish we yol yasash , köwruk yasash ishliri üchün nurghun ishchi küchini telep qilidu . Bu telepni qandurush üchun manjular qeshqeriye musulmanliridin 8-10 miliyongha yéqin a’ile iligha köchürilidu . Bular ‹‹taranchilar››dep atilidu.››.
Manju qebililiridin bolghan ili shibeliridin biri 1864-yili ilida bolghan xuyzu we uyghur qozghilingi heqqide manju tilida xatire yézip qalduridu . Bu xatirini ghulja shehiride yashap kelgen ditalof ros tiligha terjime qilidu . Shibe özining xatirisidemundaq deydu:‹‹manjular bir esir boyi taranchilarning nénini yep , dölettin ya’ishi ayliq élip , sheherlerde ghemsiz , buzuqchiliq qilip yashap keldi…..›› choqan we lixanop ili uyghurlirining küreshliri heqqide töwendikilerni bayan qilidu .
19-Esirning 40-yillirida manjulargha we chetel jahan’girlirigha qarshi élip bérilghan teyping tiyen’go inqilabi türutkisi arqisida her qaysi jaylardimu ézilgen milletler we ézilgen xeliqning manju istidat hakimiyitige qarshi milli azatliq qozghilangliri bashlinidu . 1862-Yili xuyzu xelqi azatliq qozghilanglirigha atlinidu . Shinjangda ürumchi-manas xuyzulirimu qozghilang kötiridu.
1863-Yili azatliq qozghilang shinjangning jenubida bashlinip deslep rashidin hajim (rashidin xojam)bashchiliqida kucha xelqi milli azatliq tughini kötirip chiqidu .1864-yili azatliq qozghilingi jenubi shinjangning herqaysi jayirigha kéngiyidu. Shu yili ili wilayitidiki xuyzular bilen uyghurlarmu qozghilanggha atlinidu. Ili wilayitide shu dewirde uyghurlarning hakimi mirzemzat we uning mu’awini abdurusul beg édi. Ili jangjüni chang ching mirzemzattin qoshumche séliq töleshni telep qilidu hakim mirzemzat bu qoshumche séliqni tölesh imkaniyiti yoq dep jawap qayturush bilen jiyangjün guni zindangha tashlap ornigha abdurusul begni hakim qilip belgileydu. Shuning bilen bille yene jiyangjünning xüyzularni yoqutush meqsitide yoshurun teyyarliq körüwatqanliqi xüyzulargha melum bolup qalidu. Xuyzula teyyarliqsiz texirsizla qozghilang bashliwitidu. Lékin bu qozghilang tézla basturilidu . Uning yolbashchiliridin yensn fita lar dargha ésip öltürilidu. Bu weqedin kéyin xuyzulaning chongliridin ashur axun, ghenje axun, ismayil axun, we yaqup axun yene bir ismi (mawenshin )lar abdurusul hakimgha murajet yardem soraydu. Abdurusul beg qazi nesirdin axunum we bashqa yurt chongliri bilen kéngesh. Nesirdin axunum abdurusul begke :« xuyzulargha yardem bérish we islam üchün qoralliq köresh qilish kérek » dégen meslihetni béridu. Bu kéngeshke ishtirak qilghuchilar xuyzular bilen birlishish azatliq üchün qoralliq köreshni bashliwitish heqqide pikir birligge kélidu . Shuningdin kéyin ili uyghurliri bilen xuyzulaning birleshme qoralliq qozghilingi bashlinip kétidu.
Abdurusul beg teyyarliqini tézla püttürüp tashösteng, ara östeng, ulastay, dadamtu ketmen, ghaljat, ghonughay, toqquz tara we bashqa yéziliridin esker alidu. Del shu peytte ili jiyangjünning buyriqi boyiche turghutlardin birming ikki yüz at élip kürege kétip barghan saghalday bilen wudarin atliri bilen qolgha chüshidu. Mana bu eskerlerning bir qismi shibelerning somonlirigha, ikkinchi qismi tékest tereptin kélip manjulargha yardem béridighan mungghullargha qarshi turushqa, üchinchi qismi manjularning küchlük qelesi bolghan bayandayni élishqa orunlashturilidu. Asasliq küch bayanday qelesige qarshi heriket qilip, qozghilangchi jengchiler nahayiti tézlikte bayanday qelesini qorshiwalidu. Bu ehwalni körüp jiyangjün changching qandaqla bolmisun uyghurlar bilen xuyzularning birligini buzush pilani tüzidu. Shu meqsed bilen jiyangjün zindanda yatqan mirzemzatni boshitip uninggha:«uyghurlar üstidiki qoshumche séliqni élip tashlay, séning hakimliq mensipingni qayturup bérey, uyghurlar qozghilangni toxtatsun, uyghurlar tungganlargha qarshi heriket qilsa, men ular üchün kengchillik tughdurup bérimen … » Dep mezamzatqa muraji’et qilidu. Jiyangjünning bu teklipi mezamzatqa paydiliq bolsimu, lékin u jiyangjünning bu teklipini qobul qilishqa rayi barmaydu. Chünki qozghilang u chaghda omumi xeliq herkitige aylinip ketken édi. Shunga mirzemzat qozghilangchilar terepte turushqa mejbur édi.

////****////
Xeliq inqilabi herkitining küchiyishi bilen chonglar yene kéngesh ötküzüp qozghilangni téximu keng kölemde we adaqqiche élip bérish üchün küchlük bir rehberlik aparati – hökümet teshkil qilishning zörürlikini tonush lazimliqi otturigha qoyilidu. Hemde bu qehette pikir birdekliki hasil qilinidu. Chonglar kéngeshning qarari boyiche qazi nesirdin axun qazi qalan , mezamzat sultan, abdurusul beg emir, molla shewket axun qazi mofiti qilip belgilinidu.
Ilida kötirilgen qozghilang jeryanida chonglar ottursida özara menpe’et pereslik, bir-birini körelmeslik küchlük bolup, qozghilangning waqti nahayiti uzungha sozulup kétidu. Buchaghda exmetxan dégen bir ghoja (ghojilar neslidin) peyda bolup, buqétimqi qozghilangdin paydilinip öz shexsi gherizini emelge ashurushni könglige pükken édi. Nadan xeliq exmetxanning ghojiliqigha ishinip uni hörmetleytti. Hetta u mezamzatnimu özige mayil qiliwalghan édi. Mezamzat bolsa özining shexsi gherezlirini emelge ashurushta exmetxan ghojidin yardem élishqa toluq közi yétetti. Sultan mezamzat shexsi menpe’etini chiqish qilip, qozghilangda yaxshi ishtirak qilip kéliwatqan abdurusul beg bilen uning qéyin atisi exmet ghezinichi begning abroyluq bolup kétishidin qorqatti. U mensep we abroydin ayrilip qalmasliq üchün qéyin ata-küyoghul ikkeylenni yoqitish suyqeysttini pilanlaydu. Mana bu qaraniyet mezamzat pilanlirini emelge ashurushta exmetxan ghoja bilen bille (ular yéqin dost bolup qalghan idi) heriket bashlaydu. Netijide exmetxan ghoja ghezinichi begni öltüridu. Abdurusul beg buningdin qattiq ghezeplinidu, lékin exmet ghojigha qarshi heriket qollinish mumkin bolmay qalidu. Mezamzat bilen exmet ghoja exmet ghezinichi begni öltürüsh bilenla qana’et qilmaydu. Ular abdurusul begni, ishaq begni, qazi nesirdin axunni yoqitish charilirini tépishqa kirishidu.
Shupeytte qozghilangchilarning aldida turghan jiddi wezipe küchlük düshmen yoshurunghan bayanday qelesini élish édi. Bayanday qelesini élishta baturluq körsetken kishi – meshhur uyghur xeliq qoshaqchisi sadir palwan bolidu. Sadir palwan bu azadliq qozghilanggha addi xeliq yol bashchisi süpitide qatnishidu. U bayanday qelesining égiz hem qélin sépilini dora küchi bilen partilitip, qozghilangchilarning omumi hujum bashlishigha ongayliq shara’it tughduridu. Shundaq qilip jengchiler sadir palwan, abdurusul beg we bashqilarning bashchiliqida 1866-yili 3-ayning 8-küni bayanday qelesini ishghal qilidu.
Bayaday qelesini élishta omumi jehettin herbiy rehberlik qilghan kishi emir abdurusul beg édi. Qele élinghandin kéyin abdurusul begning inawiti biraqla yuqiri kötirlip kétidu, xeliq arisida chong hörmetke ége bolidu. Emir abdurusul begning abroyluq bolup kétishi sultan mezamzat üchün tolimu qayghuluq ish bolidu. Chünki mensep peres mezamzat sultanliqtin ayrilip qélishtin ensirgen édi. U peqet özining menpe’etinila oylaytti. U shunchilik qaraniyet édiki, sultanliq mensipini saqlap qélish üchün, qozghilangda chong xizmet körsetken xeliq ottursida chongqur muhebbetke, hörmetke sazawer bolghan emir abdurusul begni yoqitish charisini izdeydu. Shu meqset bilen u héliqi exmet ghojigha abdurusul begni we uning dosti ishaq begni qetle qilishni tapshuridu. Exmetxan ghoja sultanning bu teklipini chin dil bilen qobul qilip, uninggha:«abdurusul begni öltürüsh üchün, uni qarilaydighan bir parche yalghan höjjet toghrilash lazim chünki abdurusul begning eskerler arisida abroyi küchlük, bolmisa ishimiz emelge ashmaydu.» deydu. Shuning bilen ular manju tilida bir parche höjjet teyyarlap, töhmet bilen abdurusul begni öltürüshke kirishidu. Bu suyqestlik ishni emelge ashurushnimu exmetxan ghoja öz üstige alidu. Exmetxan ghoja öz shaykiliri bilen emir abdurusul begning chédirigha bérip, uni olturghan yéride tuyuqsizla ghenjer sélip öltüridu. Andin yene ishaq begnimu öltürüp, abdurusul begning eng yéqin adimi bolghan xeliq arisida izzetlik hésablanghan qazi nesidin axunumni qazi kalanliq mensiwidin élip tashlap zindangha salidu. Shundaq qilip mezamzat bilen exmetxan ghoja özlirining meqsitini axiri emelge ashuridu we ikkisi élini ongche sorimaqchi bolidu.

Melum waqittin kéyin ghuljida pochi mehmud («qéri ghoja», yene bezi menbelerde «afghanistanliq mehmud ehmedxan» déyilgen) dégen bir kishi peyda bolidu. Bu kishi özini ghojamlar neslidin qilip körsitidu. Nadan xeliq uni «ghoja» dep ishinidu we uninggha atap nezir-chiraghlar béridu. Mehmud özining yaghachtin zembirek yasiyalaydighanliqini xeliqqe jakar qilidu. Özining bar hüner we hiylilirini ishqa sélip, nadan xeliqni aldimaqchi bolidu. Uning esli meqsidi bu inqilabtin paydilinip mensep ornigha ége bolush édi. Buning üchün u birinchi bolup möjize yaritip, yaghachtin zembirek (po) yasap boliwatqan jenglerge qatnishidu. Shunga xeliq uninggha «pochi mehmud» dégen leqemni béridu. U bara-bara öz etrapigha bir qisim ademlerni toplaydu. Lékin uning yasighan yaghach zembirekliri bir qétim étish bilenla pachaqlinip kétidu. Mehmud buning bilen közligen meqsidige yétish mumkin meslikini hés qilip, bashqa bir chare izleydu. U axir zindanda yatqan qazi nesirdin axunni qutquzup chiqishqa kirishidu. Uning nesirdin axunumni qutquzishtiki meqsidi — uning abroyi bilen xeliqning rayini özige mayil qilip, chong mensepke — sultanliqqa érishishtin ibaret pilanlirini ishqa ashurush édi.
Pochi mehmud öz ademlirining yardimi bilen nesirdin axunumni zindandin qutuldurup chiqidu. Sultan mezamzat pochi mehmudning bu ishigha heyran bolup, nesirdin axunumni yoqitish koyigha kiridu. Shu esnada exmetxan ghoja pochi mehmud bilen alaqe baghlap uning bilen dost bolidu. Sultan mezamzat nesirdin axunumni öltürüshning koyida bolghan bolsa, pochi mehmud bilen exmetxan ghoja sultanni öltürüp sultanliqni qolgha élishning koyida bolidu. Netijide sultan mezamzat nesirdin axunumni öltüridu. Pochi mehmud bilen exmetxan ghoja birliship sultanni öltürüsh qesttini emelge ashuridu. Shuningdin kéyin pochi mehmud özini sultan dep élan qilidu. Shundaq qilip ilida bir mehel «qéri ghoja»ning sultanliqi bashlinidu. Lékin pochi mehmud we exmetxan ghoja özlirining shexsi menpe’etliri üchün herket qilghanliqliri, qilghan ishlirining qara niyetlik bolishi köpchilik xeliqqe op-ochuq bolidu. Shunga eyni dewirning abroyluq kishilliridin bolghan shemsidin xelpem yol bashchiliqi bilen inqilabning miwisini tartiwalghan bu bir top buzuqlargha qarshi küresh bashlinidu bu küreshke alahide küch chiqarghanlar ara östenglikler bulup, ular aranla 36 kün sultan bolghan pochi mehmudni sultanliqtin chüshüridu. Pochi mehmudqa ölüm jazasi bérilidu. Exmetxan xoja jazadin qorqup süydüngge qéchip qutulidu. Pochi mehmudning sultanlighi yoq qilinghandin kéyin molla shewket axun sultan, ela palwan(elaxan) esir bulup teyinlinidu. Shu kündin bashlap qozghilangchilarning aldida manjularning ikkinchi chong qelesi küreni élish ishi turatti . Ular qisqa weqit ichide jiddi teyyarliq qilip, küreni élishqa kirishidu. Küreni élishta omumi jehettin yol bashchiliqni (qomandanliqni) emir elaxan élip baridu. Lékin küreni tézla alalmaydu. Küreni élish yene xeliq qehrimani sadir palwangha tapshurilidu. Sadir palwan küre qelesining sépili astidin uzun lexme kolap, unigha dora qoyup partilitip, sépilni aghdurup tashlaydu. Küre qelesidiki manju hakimdarliri omumyüzlük teslim bolidu. Küre qelesi teslim bolghandin kéyin elaxanning el ichidiki abroyi yüksek derijide kötirlidu. Sultan shewket axun bu haldin xawatirlinip, qandaqla bolmisun bir amal qilip, elaxanni ishidin boshitish charisini tépishqa kirishidu. Shundaq kétiwerse özining sultanliq mensiwidin ayrilip qalidighanliqigha közi yetken édi. Chünki sultan shewket axun emir elaxangha qarighanda tedbirsiz, parasetsiz adem idi we uning xeliq arisida hörmiti töwenirek édi. Biraq sultan shewket axun emir elaxanni ishtin boshitish üchün héchqandaq sewep tapalmidi. Shundaqtimu uni emirlik mensiwidin élip tashlidi. Köpchillik xeliq buninggha heyran boldi. Xeliqning abroyluq hörmetlik ademliri yighilip, sultan shewket axundin «elaxanning emirlik mensipi qayturup bérilsun» dep qatti’iq telep qildi. Sultan buninggha könmidi. Shuningdin kéyin köpchilik xeliq qozghilip:«shewket axun sultanliqtin chüshsun, biz ela xanni sultan qilip kötürduq.»dep jakarlidi. Shewket axun köpchilik xeliqqe qarshi turalmidi, axiri sultanliq textidin chüshti.1867-yili ela xan iligha sultan bulup kötürüldi. Toxtaxun emir bulup belgilendi.
Qozghilang tamam bolush aldida turghan birpeytte xuyzularning yolbashchisi yagor axun uyghur-xuyzu xeliqlirining birligini téximu kücheytishning ornigha, eksiche yol tutup, sultanliqni taliship, pütüp bolghan ishni buzushqa herket qilidu. Bu herketke exmetjan xoja bilen shewket axun qoshulup xuyzularni ela xanning sultanliqigha qarshi urush qilishqa quturitidu. Shu waqitta emirlik mensipige razi bolmay sultanliqni teme qilip yürgen emir toxtaxun héliqi bir top terepke ötüp kétidu. Yagor axunning mensepperesliki, exmetjan xoja, shewket axun, toxtaxunlarning herkitining netijiside uyghurlar bilen xuyzular ottursida qanliq qirghin bashlinip kétidu. Lékin az sangha ége bolghan uyghurlar bu urushta zor talapet tartip yéngilidu. Yagur axun öltürilidu. Bu urushning sewepchiliri bolghan exmetjan xoja, toxtaxungha ölüm jazasi bérilidu. Shewket axunni bolsa qapqa sélip ili deryasigha tirik tashlap sugha gheriq qilish jazasi bérilidu.

Tamam
Amraq terjimisi