Bir Siqim Topa(Latinche)
Bir siqim topa
Topraqning hidi
1959-Zhil. 7-Iyun. Ikki döletni ayrip turidighan ikki chégara sizighining otturisidiki «béterep zona» dep atilidighan meydan etigendin bashlap mashinilarning gükirigen awazigha tolghan. Zhük mashinilirining biride oltarghan herxil yashtiki bir top ademlerning arisidin 13 yashlardiki bir bala mashinidin chebdeslik bilen sekrep chüshtide, biraz yerge bérip, yerge baghrini yaqti.
– Hoy, monu bala néme qiliwatidu?
– Bu bala bizge awarigerchilik tépip bermise bolattighu?!..
Mashina üstide oltarghan ademlerning herbiri öz béshidin we yénidiki yéqinliridin ghem yégechke, bu yerdin téziraq kétishni xalatti. Shunglashqa ular endi ewu ösmürning momisi bilen hedisige qarita: «Baligha yaxshiraq qarisanglar bolmamdu» dégen sözlerni éytip, öz renjishlirini bildürüwatatti.
– Bu bengwashni dep bizni chégaridin ötküzmey qoymisa bolattighu?!..
Yash bala zhügrep kélip, mashinigha qaytidin chiqiwaldi. Buni körgenler téximu waysap ketti. Bayatin béri newrisining herbir herikitini diqqet bilen küzitip turghan chachlirini aq arilighan 67 yashlardiki Perxinur momay:
– Méning newrem yaman ish qilghini yoq. Qaranglara, Wetenge yaxshilap qarawélinglara! Wetendin ayrilish aldida zhutning hawasidin boluq-boluq nepes éliwélinglara! – Dégende etraptiki ademlerla emes, qorshighan muhit sükünatliqqa chömgen édi. Bu jim-jitliq emes, sükünat ichidiki öksüsh édi…
Kéngesh Ittipaqining chégarisigha kelgende mürilirige qural ésiwalghan herbiy kiyimdiki rus soldatlirini egeshtürgen bir ofiцér uni sheret bilen chaqiriwaldide, özi bilen bille élip ketti.
*
– Так вот что у тебя, (hee séningdiki bumu,)– dédi doghilang kelgen rus ofiцéri bayila yerdin birnerse élip, qaytidin mashinigha oltarghan balining bash-uchigha sinchilap qarap. Bir teripide qizil elemche, bir teripide qeghezler dogilanghan üstelning bir bulungida bir siqim topa turatti. Kapitan ong qolining körsetküch barmighi bilen üstel üstidiki bir siqim topini u yaq, bu yaqqa ishtirip qoydi.
– Синок это мы оставлйаем у нас, – dédi kapitan. (oghlum, buni biz ewalimiz)
Atisi herbiy kishi, anisi rus tilidin deris bergechke, herbiylerning aldida héch mengdimey jawap berdi:
– Éytinga, endi bu diyarni qayta körimenmu, Wetende qalghan ata-anam bilen körüshimenmu? Endi ana zhuttin ayrilish aldida uning bir parchisinimu siler tartiwalmaqchi boluwatisiler?!
Deslepki müchel yashtiki balining, xuddi yadlawalghandek, éniq-éniq éytqan sözliri herbiy xizmet tesiridin qétip qélishqa bashlighan zhürigini érittimu yaki özining tughulup ösken zhutini köz aldigha keltürüp eslidimu, ofitsér xéle boshap qaldi.
– Sinok daway sobéri to, chto tébé prinadlézhit i idi k gruzowiku.
Üsteldiki topining zerrisini bolsimu chüshirip qoymay dep éhtiyatliq bilen zhighiwatqan baligha qarap soridi:
– Как папу зовут? (dadangning ismini eyt?)
– Abbas.
*
1989-Zhil. Yaz ayliri. Zarya-Wostoka mehellisining qebirstanlighi.
«Abbas bengwashlighingizning iz-tamghisi qalghan Kucha diyaridiki öyde ikki oghlungiz Waqqas bilen Azat sizge atap chong nezir bérip, bu öyning hoylisidin bir siqim topa élip keldi. U duniyada siz qayta körüshni arman qilghan ana-Wetenning hidini bolsimu purap yéting», dep Gülbike ana qolida tutup turghan güllük qolyaghlighining tügüchini yéship, uningdiki topini qebirge septide, qalghinini yénidiki balilirigha uzatti hem ötmüshning öchmes bir waqiesi köz aldida namayen boldi..
«1961-Zhil. Milliy armiyamiz générali Merghup Isqaqow we birqanche sepdashliri bilen birlikte Ana zhut bilen xoshliship mangghanda yoldishi milliy armiya ofiцéri Abbasqari Memedinow ana topraqtin bir ochum alghanda men: «Abbas, endi bizge Ana diyar bilen didarlishishqa nésip bolarmu?», dep judaliqqa tolghan közlirimni uninggha qadighanda, u temkinlik bilen «Biz körmisek, balilirimiz köridu», dep jawap qayturghan édi. Shu waqitta général-mayor Merghup Isqaqow «Abbasqari, shéyit bolghan oghlanlirimizning qiyapiti bir-birlep köz aldimdin ötüwatidu, ular septe turup: «Yoldash général, bizge buyruq qiling!» dése, men özemni tili tutulup qalghan kékechtek his qiliwatimen déginiche, yerge tizlinip oltirip: «Bizni kechür, ey muqeddes zimin» dep béshini yerge qoyghanda hemmimiz tizlinip, ana-Wetenge sejde qilghan éduq». Anining xatirisidiki bu waqieler köz aldidin ötüwatatti.
Otluq zhillar otida köygen aile
Wetendin ayrilip, judaliq hesritini tartqan bir ailining tarixidin zhuqarqi peqet üchla körünüsh, millitimiz janköyeri Waqqas Memedinowning ata-anisi – merhumlar Abbasqari we Gülbike Memedinowlarning béshidin kechürgen kechürmishining bir tamchisila. Waqqas akining hélimu ésida, shu zhilliri ana-Wetende «Échilip sayrash» dep atilidighan seyaset tüpeyli hemme jayda «échilip sayrash», «xainlarni jazalash», «öz ichimizdiki düshmenlerni pash qilish» paaliyetliri taza qizighan waqit édi.
Shundaq künlerning biride meydangha ademlerni zhighip, tonulghan yazghuchimizni otturigha élip chiqip, «échilip-sayrash» tayighi bilen sawap, shu edipning chong oghligha «partiyaning kélechigi siler, shunglashqa öz ichimizdiki yat unsurlarni pash qilishqa aktiw qatnishishinglar kérek. Qéni, dadangning partiyage qilghan xainlighini pash qil» dégende, uning oghli shu sözlerni éytiwatqan kadrgha qarita, «Sen özeng xain, sen özeng düshmen», dep waqirighan édi. Shunda Abbasqari yénidiki oghligha «Waqqas, kördüngmu monu balini?! Oghul bala dégen moshundaq bolidu. Balam, müjez-xulqi yaqmaydighan adem bolghan halettimu öz millitingning wekilige hergiz xainliq qilma. Atini – baligha, balini – atigha, qérindashni qérindashqa qarshi qoyup, haydap salidighan zaman kelgen oxshaydu» dégen édi.
1959-Zhili, «Yashlarni umumyüzlük türmige qamawétiptu» dégen endishilik xewerni anglighan dadisi: «Gülbike, qandaqla qilip bolmisun, balilarni aman élip qélishimiz kérek. Wetenning kélechigi —ewlatlirimizni asrishimiz kérek. Biz ana-Weten qoynida qandaqla qiyinchiliqlar bolsa chidaymiz», dep bar mümkinchilikni ishqa salidu. Tézlikte resmiyetlirini ötep, (momisi Perxinur, anisi Gülbike Kéngesh Ittipaqining grazhdini bolghini üchün) momisi Perxinurgha chong qizi Gülnazni we chong oghli Waqqasni qoshup, Kéngesh Ittipaqigha ötküzüwétidu. Zhuqurida bayanlanghan birinchi waqie shu waqitta chégaridin ötüsh mabaynida sadir bolghan édi.
«Stil tüzitish herikiti» élip kelgen balayu-apet dadisi Abbasqari Memedinownimu aylinip ötkini yoq.
Ana zhutida yashashning özi xowupluq bolup qalghachqa, 1961-zhili bir top sepdashliri milliy armiya ofiцérliri bilen qan we ter tökken tewerrük ziminni qiymay xoshlashti. Ana-Weten shu zhilliri eng ilghar ziyaliliridin, oghlanliridin ayrilghan édi.
Abbasqari Memedinow kim?
Abbasqari Memedinow 1917-zhili Kuchaning Toqsu nahiyeside halliq tijaretchi Hamudunning ailiside duniyagha köz achqan. Yette atisidin tartip azatliq yolida küreshken ejdatlirining yolida mangmaqchi bolup, balaghetke endila yetken 13 yash chéghida kichik dadisi Hemdembeg haji teshkilligen qoshunning terkiwige kiridu we Hemdembeg haji Ghojiniyaz haji bilen qoshulghanda, birleshken qoshunlar terkiwide jenglerge qatnishidu. Hemdembeg haji – tarixiy Wetinimizning jenubida qozghalghan déxanlar qozghilingining rehberlirining biri. Herbiy ilimda yétilgen jasur erbap. Pütün ömri jeng ichide ötken el oghli Hemdembeg haji herqandaq jengde meghlup bolmaslighi bilen xeliq ichide chongqur hörmet we inawetke sazawer bolghan. Epsuski, Shéng Shisey Hemdembeg hajini köpligen wetenperwerler qatarida qolgha élip öltürüwetken. Uning qebri moshu küngiche namelum.
Shinjang Xeliq neshriyatidin 2000-zhili bésilip chiqqan «Shinjang yéqinqi zaman tarixidiki meshhur shexsler» dégen kitapta Hemdembeg haji heqqide qisqiche melumat bérilgen (203-bet).
Abbasqari Memedinow Hemdembeg haji we uning oghli Hamut bilen Ürümchige kelgende, ularni Shéng Shisey jallatliri türmige qamaydu. 1938-Zhili Abdukérim Abbasowning yardimi bilen türmidin chiqip, Ghuljigha kélidu. Rusche üginish kursida oquwatqan chaghda, shu kursta oqutquchiliq qiliwatqan Gülbike Xajip qizi bilen tonushup, 1939-zhili 30-séntyabrda öy-otaqliq bolidu.
Inqilap partlighangha qeder Abdukérim Abbasowning tonushturushi bilen yerlik tüzümge qarshi teshkilatning aktiw ezaliridin bolidu. Inqilap bashlanghanda Abdukérim Abbasowlar bilen talay qaynamlarda qaynaydu.
Bu waqitlarda Gülbike Memedinowa mekteptiki ishidin qol üzüp, küresh yolida yoldishi bilen bir septe bolup, bu diyarning perzendi bolushi süpiti bilen öz hessisini qoshidu. Milliy armiya qurulghanda, herbiy teminat bashqarmisida léyténant unwanida paaliyet élip baridu.
1955-Zhili Abbasqari Memedinow herbiy septin boshitilip, awal Ürümchi shehiridiki awtorémont zawodining bashlighi bolup tayinlinidu. Kéyinirek ShUAR yol qatnash nazaritide bashqarma bashlighi, shu nazaret nazirining orunbasari lawazimini atquridu. Gülbike Memedinowa ShUAR ayallar jemiyitining Ürümchi sheherlik shöbiside xizmet atquridu.
Goya dalasidek köngli bépayan qazaq yérige orunlashqan Abbasqari herbiy septe ügengen shoférluq kespini dawamlashturup, awal slésar, andin ta dem élishqa chiqqangha qeder taksist bolup ishleydu. 1984-Zhili Almuta shehiride duniyadin ötti. Herqandaq qehriman erning yénidiki ayalni qehriman déyishke bolidu. Gülbike – teghdir teqezasi bilen tarixiy Wetinimizge orunliship qalghan Qazan tatarlirining ewladi Xajip Kamaldinow bilen Perxinur Ghabitowaning tunja qizi. 2011-Zhili Almuta shehiride yoruq duniya bilen widalashti.
Nesebname we topraqning tartish küchi
Terjimihaldiki aq qeghezni qara qilghan sözler millitige, wetinige köygen shexs kechürmishlirini, ömrining herbir deqiqisige teelluq dert-elimini, hesritini, ümütini teswirlep bérishke bezide ajizliqmu qilidu.
Inqilap rehberlirining biri, général-mayor Merghup Isqaqow xatirilirining biride: «…Abbasqari Memedinow eyne shundaq öz xelqining erkinligini hemmidin ela körgen, shu yolda janpidaliq körsetken, wizhdani pak ademlerning biri. Nurghunlighan kishiler Abbasqarining tewsiyesi bilen inqilawiy küreshke arilashti», dep esleydu. Milliy armiya générali Zunun Téyipowmu büyük muddialarni tugh qilghan küreshte Abbasqari Memedinowningmu öz iz-tamghisi bar ékenligini öz eslimiliride tekitlep ötidu.
«1945-Zhili, Sherqiy Türkstan hökümitining qararigha asasen, Mirzigül Nasirow, Sopaxunlar hökümet wekili Qasimjan Qemberiy we A.Abbasow rehberligide teshkillengen atliq otryad 6-iyun Ghuljidin Aqsu wilayitige qarap yolgha chiqidu… M.Nasirow bash shtabtin Aq dawan, Qara dawan dégen taghdin éship, Bay dégen nahiyege qarashliq Qizil dégen jayda düshmen bilen urush zhürgüzüsh buyrughini alidu. M.Nasirow öz otryadi bilen 1-iyulda u yerge yétip bérip, wzwod komandiri Memetowqa, Abdrimgha Qizildiki düshmenning Aqsugha baridighan yolini tosashni tapshurdi. Bu wzwodqa 30 kishi qoshulidu. Ular 9 saat düshmen bilen urush qilip, düshmenni chiqimgha uchritidu. Sopaxun eskerliri Bay nahiyege hujum qilip, gomindangning 300din oshuq eskirini yoq qilip, 120 miltiq, 182 at, üch pulémét, alte diktar puléméti, 24 ming oq, 150 dane granata ghénimet alidu. Bu urushta wzwod komandiri Abbas Memedinowqa oq tégip, yaridar bolidu» (Zunun Téyipow «Sherqiy Türkstan yéride», 118-119-betler).
«…Sherqiy Türkstandiki üch wilayet inqilawi shahitliri heqqide metbuat sehipiliride biraz maqalilarni yazghan, köpni körgen tarixchi alim Qadir Kérem Abbasqari Memedinow heqqide pexirlinish tuyghusi ilkide mundaq deydu:
– Abbasqarining kichik dadisi Hemdembeg haji Sherqiy Türkstan Uyghurliri arisida abroyluq kishi édi. 1931-Zhili hökümranlar zulumigha qarshi Qumulda Ghojiniyaz bashchilighida qozghilang kötirilgende Hemdembeg haji polk komandiri bolidighan. U ixtiyariy rewishte Ghojiniyaz bashchilighidiki qozghilangchilargha qoshuldi we Ürümchige keldi. Lékin Kéngesh Ittipaqi bilen til biriktürgen gomindang hökümitining bashlighi Shéng Shisey Ghojiniyaz haji, Hemdembeg haji oxshash kishilirimizni herxil yollar bilen yoqitish charilirini körgen. Hemdembeg haji bestilik, qeddi-qamiti kélishken kishi bolghan. U astidiki atning tizginini tutmay, bolushiche qoyup bérip, qattiq chapturup, ikki qoligha qural tutup, jengge kirettéken» («Uyghur awazi», 27.02.1997-zhil).
«…U heqqide Sherqiy Türkstandiki üch wilayet inqilawi qatnashchilirining biri Shakir Mamuza mundaq dep esligen: «1940 – 1941-zhilliri édi. Méning bilidighinim, shu chaghlarda Abbasqari Abdukérim Abbasowning isheshlik jenggiwar dosti éken. Men Abbasqari Memedinowning yol-yorughi bilen inqilap ishlirigha qatnishishqa bashlidim. Inqilap bashlanghanda, milliy armiyani qurallandurushta, bolupmu uni at bilen teminleshte Abbasqari Memedinowning xizmiti zor boldi».
«Tursun Hosmanow («Tursun tapancha» depmu atilidu. 1921-Zhili tughulghan. Ghuljidiki Herembagh sépilini partlitishqa qatnashqan, Kéngesh Ittipaqining elchixanisida shofér bolup ishligen, üch wilayet qatnashchilirining biri) shu küresh zhillirini, uning qatnashchilirini pat-pat eslep mundaq deydu:
«Nilqida alte oghri peyda boptu» dégen xewer tarilip, bizni Ghuljigha ekilip tashlidi. Men Abbasqari akining yardimi bilen Abdukérim Abbasow, Esxet Isqaqow bilen tonushtum. Tonushush jeriyanida Abbasow méningdin «Siz néme mexset bilen Ghuljigha keldingiz?», dep soridi. Men «Xelqimizning azatlighi üchün küreshke öz hessemni qoshqum kélidu» dédim. U méning qelbimni chüshendi. Kéyin inqilawiy ishlarda méningmu yardimim kérek bolup qaldi. Yadimda, 1944-zhili jenglerning biride Abbasqari Hamidinoghli bir ghezne tépiwaldi we uning hemmisini azatliq herikitini teminlesh fondigha ötküzdi. Burunqi Sherqiy Türkstan Jumhuriyitining reisi, marshal Elixan töre «Abbasqari, sen armiya bilen Wetenge qanchilik zor töhpe qiliwatqiningni bilemsen?» – dep uningdin bek razi bolup ketken édi shu chaghda.
He, Abbasqari oxshash akilar arqiliq Abdukérim Abbasow qatarliq xelqimizning dangliq perzentlirining ishenchisige muyesser boldum. Manga xizmet babida Abbasqari aka bilen künde dégidek uchriship turushqa toghra keldi. Uning wizhdanen paklighigha menla emes, uning jenggiwar sepdashliri Abdukérim Abbasow, Rehim Sabirhajiéwlarmu qayil édi. Xatiremde Abbasqari aka shundaq insan süpitide qaldi. Uning ismini chong hörmet-éhtiram bilen tilgha alimen» («Uyghur awazi», 27.02.1999).
Dadisining ismi «Abbas» we «Qari» dep atilidighan qosh isim bilen atilishi tesadipiliq emes. 1627-Zhili tughulghan neq Qari isimliq bowisidin bashlinidighan nesebname Waqqas akining öyide ésiqliq turidu. Yénida moshu nesebnamidiki insanlarning qéni tökülgen, ayrimlirining jéni qiyilghan muqeddes ziminning bir parchisi, bir siqim topa bar. Portréttiki dadisining nezerimu moshu topraq zerrichilirige jemlengen.
Yer-ziminning tartish küchi insanlarni öre qilidu, ulargha salmaq béridu. Tartish küchi yoq yerde adem leylep qalidu. Shuninggha oxshash ana diyarigha, millitige bolghan tartish küchini zhürigidin ötküzgen ademla alahide salmaqqa ége bolidéken. Millitining ghem-teshwishi bilen yashawatqan Waqqas Memedinow ata-ana shenige layiq xisletliri bilen jamaetchilikke tonulghan insan. Qazaq xelqining ölümge qiymas oghlani, «Qara Bura» jemiyetlik fondining asaschisi, merhum Qural Érzhanow éytqandek: «Waqqas, öz millitige qanchilik étiqat qilsa, qazaq xelqige bolghan sadaqitimu shunchilik. Mundaq zhürekke ége insanlar bashqiche bolushi mümkin emes» dégen édi. He, shundaq ata-ana éqidisige sadiq qelb égisi ötmüshning öchmes xatirilirini waraqlaydu.
Aznat TALIPOW.
Sehipini teyyarlighan
B.Sopiéw we A.Aznibaqiéw.