Qehriman Ghojamberdi «Уйғурлар»
Üchinchi qisim
Ottura Esirlerning Béshidiki Uyghur Qaghanatliri (V— VIII Esirler)
Birinchi Bab. Gaoché Uyghur Qaghanati
(487-546-Zhillar)
Ottura esirlerning béshidiki Uyghurlarning siyasiy teshkillirining tarixini, adette tarixchilar Xitay yazma menbeliri boyiche bayan qilidu. U dewrlerdiki Xitay zhilnamilirida Uyghurlarni «gaoché» (gaochyuy) , emdi bashqa terjimilerde «gawché» (égiz harwiliqlar) dep atighan. Uyghurlar adettin tashqiri égiz chaqliq harwilardin paydilan’ghanliqi sewebidin ularni shundaq dep atighan bolushi éhtimaldin zhiraq emes, hetta hazirmu Uyghuristanning bulung-puchqaqlirida undaq harwilarni uchritish mumkin. Alimlar gaoché, téli we chili — bu: «Повествование о гаочé в «Вéйшу» (История династии «Вéй» ) dégen qismida bayan qilin’ghan bir xelqining üch xil namda atalghanliqida yekdil pikirde. Mesilen, abruyluq xitayshunas we lingwist A. K. Kamalow: «Türk qaghanatliri dewride (VI — VIII esirler) xitay tarixchiliri gaoché qebililirini «télélar» dep atashqa bashlidi. «téli» ötmüshte qollinilghan «chilé» sözining özgertilgen shekli bolup hésablinidu, bezi xelqler gaochélerni «chilé» dep atighan» , dep tekitleydu (А. К. Камалов, «Древние уйгури VIII — ХII вв.» , Алмати, 2001, с. 60) . Lékin tarixning ayrim dewrliride «égiz harwiliqlarni» xitay tarixchiliri shundaqla «turlar» dep atighan. «Turlar» nami miladi V esirdin kéyin Xitay zhilnamilirida «Uyghur» sözi bilen almashturulghan. Téli köchmen Uyghurliri égiz chaqliq harwilarda özlirining bipayan teweside köchüp-qonup yürdi. Tarixchilarning tekitlishige qarighanda, gaoché qebililirining terkibige jenggiwar, erikperwer, lékin siyasiy jehettin yaxshi uyushalmighan on-Uyghurlar kirgen.
Jujanlar (juan-juanlar) we töbalar bilen bolghan da’imiy urushlar, shundaqla ichki isyanlar tüpeyli gaoché döliti ikki musteqil qisimgha bölünüp kétidu. Xanliqning shimaliy qismini «Uluq Asman Oghli» aliy hökümran unwanini qobul qilghan Afuchzhilo, emdi jenubiy qismini «Mirasxor padishah» unwani bilen uning inisi Jyunji bashqurdi (shu kitab, 60 b.) . Jyunji rehberlikidiki Uyghur qebililirining Gaoché döliti Uyghuristan teweside boldi. Xitayche «gaoché» (gaogyuy) namidiki Uyghur döliti Uyghuristan teweside 487 — 540-zhilliri mewjut boldi. Xitay zhilnamilirida 518-zhili Xitay impératori Wéy Syaomin di gaoché Uyghur qaghanatini resmiy étirap qilghanliqi tekitlen’gen. Mezkur dewirde Uyghur jem’iyiti peydinpey fé’odalizmgha qarap tereqqiy qilishqa bashlidi.
Ikkinchi Bab. Uyghurlar Türk Qaghanliqining Tertipide
(552 — 745-zhillar)
Uyghur qebililirining parchilinishi bashqa birleshken küchlerning qarshiliqigha taqabil turalmidi we netijide siyasiy meydan’gha yéngi küchler chiqti. 552-Zhili türklerning rehbiri Bumin (Tumin, unwani — Il xan) jujanlar üstidin ghalibiyet qazandi, dölet qurdi, kéyinirek bu dölet tarixqa Uluq türk qaghanliqi nami bilen kirdi. Türkler urush we siyasiy küreshler jeryanida her xil qandash qebililerni boysundurdi we birleshtürdi, shu jümlidin ularning terkibige toqquz we on-Uyghurlar kirdi. Türk qaghanatini Uyghur qebililiri ittipaqi eng köp sanliq idi. Tarixchi we yazghuchi Turghun Almasning tekitlishige qarighanda, bu konfédératiw dölet birleshmisining tewesi sherqte Tinch okyandin gherbte Qara déngizghiche, we shimalda Bayqaldin jenubta Gimalay taghlirighiche bolghan (Тургун Алмас, «Уйгуры» , Алматы, 1993, част 1, с. 17) . Shundaq qilip, Türk Qaghanliqining terkibige Uyghuristan tewesi toluq kirgen. Eng qudret tapqan dewrlerde Türk qaghanliqi 400 minggha yéqin qoralliq chewendazgha ége bolghan.
Türk qaghanliqi toghriliq öz mulahizilirimizni dawamlashturushtin ilgiri biz «тюрк» (türk) atalghusining kélip chiqishini körüp baqayli, chünki hazirqi siyasiy weziyetning teqezzasi mutexessislerning melum qismini, shu jümlidin Uyghurlarni «türk» we «Uyghur» étnonimlirini bezide sinonimlar, emdi bezide bolsa, tarixiy we siyasiy kontékistte musteqil atalghular süpitide qollinishqa bextiyar mejburlaydu.
Deslepki menbelerde «түрк» yaki «türk» étnonimigha bir xil chüshenche bérilmeydu. Mesilen: «Türkler — xelq, Türkiyening asasiy ahalisi» ; «türkler XVII — XIX esirlerdiki türk tilliri rayonluq edebiyatlirining omumiy nami» ( «Болшой éнциклопедический словар» , Москва, 2000, сс. 1234, 1238) Yaki «türkler tildash xelqlerning chong topining nami» (С. И. Ожегов и Н. Ю. Шведова. «Толковий словарь русского языка» , Москва 1995, с. 807) . Rus tilining mundaq chelkeshliklirige chongqurlashmay we «türk» we «türk» atalghuliri otturisidiki lingwistikiliq nazuk tereplerni izdimey, belki türkshunas mutexessislerning emgeklirige muraji’et qilayli.
Tarixtin melumki, on-Uyghurlar terkibige kiridighan qebililerning birining yolbashchisi Ashin (Ashina) 439-zhili tobalar bilen bolghan yer talishish urushliri waqtida gherbiy Ordos rayonidin qachqan wa özining sadiq terepdarliri bilen Altay taghlirining jenubiy étikige orunlashqan. Uning ishliri we uninggha boysunidighan qebililer xitay zhilnamilirida «türkler» süpitide qeyt qilin’ghan. Köpligen sherqshunaslar bu faktqa jiddiy diqqet böldi. abruyluq türkshunas L. N. Gumiléw: «Xitaylar Ashina xanning puqrasini — Tu kyu dep atighan. Bu söz P. Pélyu teripidin «türk+yut» , yeni «türkler» dep ongushluq chüshendürülgen. «türk» sözi «küchlük» , «mustehkem» dégenni bildüridu» , dep tekitleydu. (Л. Н. Гумилев, «Древние тюрки» , Москва, 1993, с. 22) . Zamaniwi türkshunas S. G. Klyashtorniyning pikriche, «türk» sözi bilen qandaqtubir xelq yaki dölet emes, belki xelqler topi yaki tilliri atilidu (С. Г. Кляшторний. «Восточный Туркестан глазами русских путешественников» . Алма-Ата, 1988, с. 24) . Tetqiqatchi T. Almas zhuqarqi mu’elliplerdin sel bashqiche pikirni otturigha qoyidu: «Kök türkler qaghanliqi qurulghan dewirde (VI esir) «türk» sözi Altay taghliri etrapida yashighan xelqlerning nami bolushtin qaldi» . Qazaqistan Penler akadémiyesi sabiq Uyghurshunasliq institutining alimliri xéli keng we asasliq texminni otturigha qoyidu: «Neq eyne shu VI esirning ikkinchi yérimidin «türk» atalghusi qebililer ittipaqining we döletning nami süpitide nahayiti keng da’iride qollinildi. U soghdi we xitay metinliride; wizantiyalikler, erebler, süriyelikler teripidin deslepki qétim yéziq menbeliride qollinilghan» (авт. Колл. Отв. редактори: Г. С. Садвакасов, Г. М. Исхаков. «Краткая история уйгуров» . Институт уйгуроведения АН КазССР, Алма-Ата, 1991, с. 95) . Emdi Rusiye impériyesi XIX esirde Merkiziy Asiyada basqunchiliq urushlirini élip bérish jeryanida türkiy tilliq xelqler yashaydighan Kaspiydin Gobi chöligiche bolghan bipayan rayonni «Türkistan» atalghusi bilen atidi. Rusiye 1867-zhili bésiwélin’ghan tewede Tashkentni merkez qilghan «Türkistan général-gubérnatorlughi» dep atalghan mustemlike memuriyitini tesis qildi, u 1917-yilghiche mewjut boldi. XIX esirning otturiliridin bashlap emeldarlar, herbiyler, shu jümlidin, shundaqla métropoliyaning alimliri impériye terkibige kirgüzülgen Merkiziy Asiya rayonlirigha nisbeten «Gherbiy Türkistan» ; emdi Xitay istélasigha duchar bolghan Uyghurstan’gha nisbeten «Sherqiy Türkistan» atalghulirini qollinishqa bashlidi. Etimalim, mushu sewebtin bolsa kérek, XX esirning birinchi yérimida ijtima’iy angsézimda pantürkizmning chirayliq, lékin utopiyelik idéyawiy-siyasiy doktrinisi üstünlükke ége bolghanliqtin, milliy-azatliq küreshte ikki qétim ghalibiyet qazan’ghan öz xelqige, uning milliy döliti namigha «Sherqiy Türkistan» atalghusini tangdi. Mesilen, bu musteqil Uyghur döletliri: «Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti» (1933 — 1934-zhillar) ; «Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti» (1944 — 1949-zhillar) . «Türkistan» we «Sherqiy Türkistan» dégen tarixiy jughrapiyelik bu atalghular shunchilik keng da’iride tarqalghanki, Mezkur istratégiyelik rayonda yüz bergen tüp-asasiy géoseyasiy we etnoseyasiy özgirishlerge we ularning deslepki mahiyitining özgirip ketkenlikige qarimay, keng da’iride qollinilmaqta. 1923-Zhili döletning asaschisi Mustapa Kémalning (Atatürk) iradisi bilen Osman impériyesining xarabiliride Türkiye Jumhuriyiti qurulghandin kéyin «türk» étnonimi bilen hazirqi xelq peyda boldi. Uluq Mustapa Kémal ilgiri özlirini «osmanli» dep atap kelgen öz xelqi üchün «türk» namini qanunlashturup, tamamen toghra qilghan. Yuqirida tekitlen’ginidek, Türk qaghanliqini qurghan qebililer terkibige barliq türk qebililiri, shu jümlidin Uyghurlar kirgen. Shundaq qilip, Türk qaghanliqi üzül-késil parchilan’ghandin kéyin Oghuzxan tengriqutlirigha kirgen qebililerning ewladliri qandash qebililer, oghuz urushigha xas türk qebililirining bir qismi Seljuqning rehberlikide Merkiziy Asiyaning gherbiy rayonlirigha köchti, bu yerde ular Seljuqlar dölitini quridu, shuningdin kéyin ular Aldinqi Asiyani istila qilip, Osman impériyesini quridu.
abruyluq mutexessislerning Yuqirida neqil keltürülgen pikirliri we mewjut faktlar asasida «türk» étnosining peyda bolush jeryani we türkiy tilliq dep atalghan xelqlerning kélip chiqishi oxshash bolmighan, dep tekitlesh mumkin. Bu yerde biz xitayning en’eniwi özgertip transkripsiye qilishigha duch kélimiz. Türkler uluq impériyeni qurup, köpligen qandash we bashqa xelqlerge öz namini bérip, shundaqla onlighan esirlerdin kéyin penning mexsus sahesi — türkshunasliqning peyda bolushigha hul teyyarlap, VIII esirdin kéyin tarix sehnisidin chüshti we bashqa namlarni qobul qilip, deslepki étirap qilin’ghan siyasiy mahiyitini yoqatti. Özlirige türklerge mensup deydighan ademler topining Merkiziy Asiyada we shu jümlidin özlirining tarixiy wetini Uyghuristanda nahayiti uzaq mewjut bolghanliqini tekitlesh mentiqige qarshi bolmisa kérek. Emdi Türk qaghanliqi toghriliq bayanimizgha toxtilimiz.
VII esirning béshida Türk qaghanliqi ikki qisimgha: Gherbiy Türk we Sherqiy Türk qaghanliqigha bölündi. Sherqiy Türk qaghanliqigha Altay, hazirqi Mongghulstan teweliri we Tinch okyan’ghiche bolghan sherqtiki yerler kirgen. Gherbiy Türk qaghanliqigha hazirqi Uyghuristan tewesi we shundaqla Kaspiyghiche bolghan gherbtiki yerler kirdi.
740-Zhili Gherbiy Türk qaghanliqi parchilandi, emdi Sherqiy Türk qaghanliqi bolsa, Asiyaning merkizide 745-yilghiche höküm sürdi. Tarixiy melumatlargha asaslan’ghanda, sherqiy Uyghur qebililiri 605-zhili yaghliqlar uruqidin bolghan Tékin Erkinning (miladi 605 — 616-zhilliri textte olturghan) bashchiliqida Sherqiy Türk rehberlikige qarshi qozghilang kökirip, Sherqiy Türk qaghanliqidin bölünüp chiqip, Mongghulstan yaylighining shimalidiki Tughla deryasi boyida toqquz-Uyghurlar ittipaqining dölitini qurghan. Bu qaghanliq tarixta Tughla Uyghur qaghanliqi dep atalghan. Shundaq qilip, Gherbiy Türk we Sherqiy Türk qaghanliqlar teweside, türkiy tilliq qebililer we bashqa étnoqandash qebililer bir nechche musteqil döletni, shu jümlidin Uyghur döletlirini qurdi.
Türk qaghanliqi bir nechche esir dawamida tashqi siyaset sahasida Merkiziy Asiyadiki köpligen qebililerni boysundurup we hetta Xitay Seddichin sépilining (XSS) ichige jaylashqan Tang impériyesini boysundurup, dölet tewesini mumkin qeder kéngeytishke urundi. Seddichin sépilining qurulushi miladidin ilgiriki III esirning béshida, xitay (xen) millitining atisi, impérator Jin Shixuandi (miladidin ilgiriki 221 — 210-zhillar) dewride bashlan’ghan idi. Bu sépil iptida’iy Uyghurlar — honlarning we bashqa köchmen qebililerning bésip kirishidin himaye qilinish üchün sélin’ghan. Sépil qurulushi we uni eksige keltürüsh ishliri miladi XVI esirgiche dawam qildi. Xitay Seddichin sépili Xitayning shimali we gherbiy shimaliy chégrasi boyiche ötidu. Lékin Seddichin sépili qedimiy Uyghurlar üchün ötelmeydighan tosalghu bolalmidi. Tarix shimaliy Jou (Su sulalisi) xitay padishalighining her zhili qaghanliqqa yüz ming parche yipek rext miqdarida séliq tölep turghanliqi toghriliq guwahliq qilidu.
Qaghanliq öz tewesini kéngeytish, béyish üchün élip barghan nurghunlighan urushlar yuqiri derijilik emeldarlar — dahilar bilen herbiy bashliqlarning rolini téximu kücheytti. Bay oljilar we qolgha keltürülgen bayliq asasiy jehettin ammining ijtima’iy iqtisadiy barawersizlikini we boysundurulghan xelqler otturisidiki ziddiyetlerni chongqurlashturghan halda, herbiy fé’odal aqsüyeklerning menpe’etlirige xizmet qildi. da’imiy urushlar, bölgünchilik we öz ara qarimu qarshiliqlargha qaritilghan xitay hökümranlirining hiyle neyrengliri qaghanliqning chüshkünlükke uchrishigha we parchilinishigha élip keldi.
Qaghanliq ichki siyasette Uyghur we bashqa türkiy tilliq qebililerni birleshtürüp, dölet qurghuchi uruq qebile aqsüyeklerning menpe’etide hakimiyetni qudretlik merkezleshtürüshni qolgha keltürdi. Aldinqi dewrdiki herbiy démokratiye, da’imiy teyinlinidighan lawazimlar, asasen herbiy bashliqlar sistémisi teripidin yoqitildi. Hakimiyetning imtiyaz hoquqliri ayrim aqsüyekler qolida boldi.
Herbiy sahada qaghanliq Oghuzxan tengriqutlughi bilen sélishturghanda algha qarap chong qedem tashlidi. Wujudqa keltürülgen herbiy-siyasiy sistéma zhiraq ötmüshtiki sistémidin xélila ilghar bolghan idi. Döletning asasiy küchi süpitide armiye teshkiliy jehette onluq sistémisida quruldi. armiye onluqqa (eng töwenki taktikiliq birlik) , yüzlükke, mingliqqa, on mingliqqa ( «tümen» Chinggizxan mushu teshkiliy sistémini qobul qilghan — Q. Gh.) Bölünetti. Bu jenggiwar birliklerning hemmisi urush wezipilirini musteqil hel qiliщqa qadir idi. Ular oqya, qilich we neyze bilen qorallan’ghan idi. Jengde xilmu-xil: shiddetlik aylinip ötüsh, hujum qilish, pistirma, gherezlik chékinish, düshmen küchini bölüwétish taktikilirini qollinatti. Köp sanliq atliq eskerler armiyening asasiy zerbidar küchi idi.
Türk qaghanliqi dewride Sherq bilen Gherb otturisida chongqur medeniy rohiy almishish yüz berdi. Bu waqitta soda güllendi we Uyghuristanning paxtisi, uningdin ishlen’gen buyumlar, qurutulghan méwiler we qash téshi, shundaqla Xitay tawarliri qaghanliq arqiliq gheripke yetküzülüp turulatti. mushu dewirde Uluq yipek yoli taza ronaq tapti. qedimiy medeniyetning mirasxorliri — Uyghurlar tashqa (menggü tashlar) meshhur yazma yadikarliqlarni oyup yézish en’enisining bashlinishigha türtke boldi.