TUMARIS

 

Uyghurlarning epsaniwi qehrimani, tarixta tilgha élinghan Tumaris, türklerning tunji ayal hökümdari, batur we eqilliq Tumaris miladidin burunqi 500-yillarda yashighan.
Tumaris uyghurlarning epsaniwi qehrimani bolup, u Alip Ertunga Alp Er Tunga (m. burun 625-yili öltürülgen) ning chewrisidur. Tumarisning esli ismi Tömür bolup, yunan tarixchiliri teripidin «Tumaris», «tomris» Tomris-Tomyris dep yézilghan. Türkchide bu isimni Témir-Démir Temir-Demir dep teleppuz qilidu.
Tumaris masgitlar-massagét(saklar) Massagetning badishahi bolup, tarixta tilgha élinghan türklerning tunji ayal hökümdaridur.
Tumarisning wetenperwerlik we qehrimanliqqa tolghan shanliq tarixigha munasiwetlik tarixiy weqelerni janliq we obrazliq yorutup bergen «Tumaris riwayiti» uyghur edebiyat tarixida shundaqla Ottura Asiyada yashighuchi qedimki qebile, milletler tarixida ta bügünki küngiche salmaq urun tutidu. Epsuslinarliq yéri shuki, bu riwayetning esli nusxisi dewrimizge yétip kélelmigen bolup, bizgiche yétip kelgini qedimki yunan tarixchisi Hérodot Herodot ning hérodot tarixi Herodot Tarihi dégen esiride bayan qilinghan mezmunlardin ibaret.

Hérodotning bu esiride Ottura Asiyadiki türk milletliri arisida keng tarqalghan «Tumaris» heqqidiki riwayet dewrimizgiche yétip kélip uyghurlar we ularning edebiyatida muhim urun tutup kelmekte.
Tumaris hökümdarliq qiliwatqan dewirde iran ehmaniylar sulalisi ning padishahi Keyxisrow bolup, bu padisha kéngeymichilik urushi qozghap bashta saka Saka türkliri üstidin ghelibe qilidu, arqidinla gherbiy türkler zéminining jenubiy chégrisigha hujum qilip, u zéminlarnimu bésiwalidu.
Keyxisrow intayin zalim, qanxor we hiyliger padishah idi. Shuning bilen birge nahayiti küchlük bir padishah bolup, dawamliq kéngeymichilik urushi qozghap qoshna döletlerge tajawuz qilidu. Keyxisrow saka we gherbi türkler zéminini bésiwélip 6-7 yildin kéyin Tumarisqa qarshi urush bashlaydu. Tumaris intayin batur we eqilliq padishah bolup, eyni zamanda tinchliqperwer bir padishah idi. Shuning üchün bihude qan tökülishni xalimay Keyxirsowgha qarshi öz qoshunliri bilen mudapiede turidu. Keyxisrow Tumarisning özini urush qilishtin qachuruwatqanliqini uning ajizliqi dep oylap shiddet bilen bésip kélidu. Ular herqanche qilipmu Tumaris we uning qoshunini tapalmay aylinip yürüydu. Tumaris bolsa urush qilishqa muwapiq bir jay we toghra bir peyt kütidu. Aylarche palaqlap yürüp héch bir netijige érishelmigen Keyxisrow quruq qol halda irangha qaytip kétishke mejbur bolidu.

Keyxisrow buningdin ilgirimu miladidin burunqi 546-yili Turan zéminigha tajawuz qilip öküz deryasi wadisighiche bésip kirgen idi. U waqitta Efrasyap (alp ertunga) we oghli Erjasip Ercasp, Efrasyapning inisi gersiwaz Keresevaz-Gersivaz qatarliq batur ejdadlirining rohini özide mujessemleshtürgen serkerde Tertiwaru (Tumarisning éri) massagit, sak, we bashqa barliq Turani qebililerning chewendazlirini bashlap Keyxisrowgha qarshi atlinidu. Urush nahayiti shiddetlik we qanliq bolidu. Bu urushta axiri Keyxisrow meghlup bolup chékinidu. Teritwaru öz zéminidin bir ghérich topraqningmu tajawuzchilarning qolida qélishini xalimay Keyxisrowni taki dölet chégrisighiche qoghlap baridu. Keyxisrow tamamen meghlup bolup Turan zéminidin chékinip chiqqan bolsimu Teritwaru kütülmigende Keyxisrowning böktürme eskerliri teripidin étilghan bir ya oqi bilen éghir yarilinidu. Turan leshkerliri hem ghelibe qilip hem éghir yarilanghan bash qomandanini kötürüp qaytip kélidu. Emma Teritwaruning yarisi barghanche éghirliship axiri öz qarargahida jan özidu. …

Bu waqitta Tertiwaru we Tumarisning oghli sipargapiris besh yashqa kirgen bolup, bu urushtin kéyinmu Keyxisrow tajawuz qilip kélip, Tumaris bilen ikki qétim urush qilip, her ikkiside dekkisini yep quruq qol qaytqan idi.

Tumaris oghli Sipargapirisqa kichik waqtidin bashlapla eskiriy bilimdin bashqa ejdadlirining padishah jemshittin bashlap, uning oghli Efridun, uning oghlining Tur ikenlikini, tur uzun yil padishahliq qilghachqa dölitini Turan dep atighanliqini, Turning oghli Yesubex (tarixi menbelerde husheng dep atalghan), Yesubexning oghli Alp Ertunga, Ertunganing oghli Erjasip ikenlikini, Erjasipning özining chong dadisi ikenliki … qatarliq tarixlarnimu ögitip yaxshi terbiyileydu. …

Yillarche tajawuzchiliq urushi qozghap Turan zéminige érishelmigen Keyxisrow axiri bir hiyle oylap tapidu. U miladidin burunqi 529-yili Tumarisqa toqquz elchi bilen toqquz harwida sogha-salam yollap, özining Tumarisqa öylinish telipini yetküzidu. Elchiler, eger Tumaris Keyxisrowning telipige maqul bolghan teqdirde, ikki dölet otturisidiki urush axirliship Tumarisning Iran we Turan döletlirining xanishi bolidighanliqini éytidu.
Keyxisrowning bu hiylisi shundaq bir hiyle idiki, eger Tumaris Keyxisrow bilen toy qilghan teqdirde, öz döliti bolghan Turan zémini biraqla Keyxisrowning qoligha, yighip éytqanda Iran zéminigha tewe bolup kétetti.

Keyxisrowning bu hiylisige qattiq ghezeplengen Tumaris, uning öylinish telipini keskin bir til bilen ret qilidu we elchilerni élip kelgen sogha-salamliri bilen qoshup qayturuwétidu.
Tumarisning aldida intayin osal ehwalgha chüshüp qalghan Keyxisrow qattiq ghezeplinidu. Eyni waqitta Tumarisning, Keyxisrowning öylinish telipini ret qilishi Keyxisrowning Turan zéminige tajawuz qilip kirishige chong bir bahane bolup béridu. Shundaq qilip Keyxisrow Turan zéminige tajawuz qilip kiridu. Keyxisrowning bu qoshunida mexsus terbiyiligen yüzlerche itmu bar idi. Bu qétim Tumaris burunqidek éziqturup urush qilish taktikisining paydisiz bolidighanliqini bilip, küzitish arqiliq muwapiq bir zémin tallap eskerliri bilen jengge hazirlinip Keyxisrow qoshunining yétip kélishini saqlap turidu. Keyxisrowning qoshuni yétip kélip, ikki qoshun arisida birqanche kilométir kélidighan bir musapigha kélip qarargah quridu. Bu kün pétiwatqan waqitqa toghra kelgechke bu küni urush bolmaydu. Emma Keyxisrow bir hiyle oylap tépip, kech kirishi bilen ikki qoshun otturisidiki yerge bir chédir qurup, bu chédirning ichini güzel qizlar, her xil yémek, ichmek we sharablar bilen tolduridu. Keyxisrowning hiylisidin xewersiz bolghan Tumarisning oghli Sipargapiris yérim kéchide bir qisim leshkerliri bilen chédirgha tuyuqsiz hujum qilip, chédirni muhapizet qiliwatqan paris leshkerlirini öltürüp chédir we ichidikilerni ghenimet alidu. Tejribisiz yash Sipargapiris ghelibisidin kéyin bixutlushup leshkerliri bilen chédir ichide yep, ichiship köngül échishqa bashlaydu. Bir-ikki ash pishim waqit ötkendin kéyin paris leshkerliri tuyuqsiz chédirgha hujum qilip, Sipargapiris we uning birqanche serkerdisini esir élip baghlap élip kétidu.

Bu kéche hujumidin Tumaris we dölet erkanliri xewersiz qalidu. Etisi Tumarisning oghli Sipargapiris we uning yigitlirining iz-déreksiz ghayip bolghanliq xewiri hemme kishini chöchütüwetti.
Böridek chebdes xewerchi, ayghaqchi chaparmenler terep-tereptin izdep hetta chégridin ötüp ehmanilar sulalisining paytextigiche baridu. Sipargapiris toghruluq ishenchlik xewer axiri qish axirlishay dégende andin Tumarisqa yetküzilidu.

Keyxisrow qishtin béri jiddi teyyarliq qilip Turan zéminigha yene tajawuz qilip kélidu. Ular awarlar, soghdilar we saklar yashawatqan zéminlerni qangha paturup öküz derya wadilirighiche yétip kélip Sipargapiris sharap ichken, esirge chüshken jaygha öz namigha atap bir sheher béna qilishqa tutush qilidu.
Keyxisrowning bargah qurmighanliqi deryadin ötüp dawamliq ichkirilep urush qilip Turan zéminini pütünley istila qilishidin dérek béretti. Bina qiliwatqan qorghini bolsa uning qaldurmaqchi bolghan nam nishani idi.
Tumaris oylinip Turan zéminini qoghdap qélish üchün Keyxisrowgha qarshi peqet urush qilishtin bashqa yol yoqlighini tonup yétip, umumiy yüzlük urushqa teyyarliq seperwerliki qozghaydu. Bu urushqa qatnishish üchün qiz, juwan chewendazlarmu erenche yasinip sepke qétilidu.

Keyxisrow derya léwige chülük (chinarning bir xili) yaghichidin égizliki 70 gez kélidighan bir munar yasatquzup, uning üstige Tumarisning oghli Sipargapirisni öre turghuzup, ikki qolini aghamcha bilen baghlap, aghamchining uchini pestiki ikki leshkerge ching tutquzup qoyidu.
Tumaris barliq leshkerlirini deryaning bu qirghiqigha orunlashturup urushqa teyyarliq qilidu. Derya süyi layqilip, qénigha patmay, tashqinlap-örkeshlep aqatti. Tumaris munar üstidiki oghlini köridu. Su bekmu shawqunluq bolghachqa bir-birining awazi anglanmaytti.

Tumaris elchiler arqiliq Keyxisrowgha: «ey hiyliger aldamchi, qanxor, zalim padisha Keyxisrow!… qilghan ishing bilen maxtanmayla qoy. Sen méning oghlumni yüzmu-yüz jeng qilip yenggining yoq, u séni yéngip ghelibini tebriklep bezme qiliwatqanda hiyle-mikir ishlitip tuyuqsiz tutqun qilding. Emdi méning meslihetimge kir, öz makaninggha ziyan-zexmetsiz kétey déseng oghlumni özemge qayturup ber! Chünki men qan töküshni xalimaymen! Eger unimisang massagét, saklarning tengrisi quyash nami bilen qesemki, men sendek achköz yuhani qan bilen sughurimen!!!…» deydu.

Keyxisrow elchiliri arqiliq Tumarisqa: «men massagitlarning xani güzel, Tumarisqa ashiq biqarar. U méning bilen toy qilip, xanishim bolup, Iran bilen Turangha birlikte hökümran bolushqa qoshulsa oghlini azat qilimen. Eger Tumaris buninggha qoshulmisa öküz deryasidin ötüp Turan zéminini ishghal qilip xelqini özemge qul qilimen!» deydu.

Tumaris qetiy qarargha kélidu. U Keyxisrowdek düshminige toy qilip öz wetinini xar zebunluqqa qoyushtin ölümni ela biletti. Tumaris aqsaqal we leshkerliri bilen deryaning qirghiqigha kélidu. Oghli hélihem munar üstide turatti. Tumarisning közliri yashqa tolidu. Tumaris at üstide turup qilichini égiz kötürüp hawada ikki yaqqa üch qétim shiltiydu. Bu düshmen bilen muresseleshmeydighan belge idi. Sipargapiris peqet shu chaghdila, sharap ichip duchar bolghan aqiwetning özini ölümge élip kélidighanliqini oylap qattiq pushayman qilidu. Yigitlik wijdani, ar-nomusi hemmidin ghalip kélidu we özini köwejep éqiwatqan deryagha atidu. Massagétlar chuqan séliship düshmen terepke yaliridin oq üzüshidu. Qarshi tereptinmu oqlar uchup kélidu. Sipargapiris arghamchining uchlirini ching tutup turghan ikki leshkerni su terepke tartidu. Keyxisrowning permani bilen yene töttin sekkiz leshker arghamchigha ésilishidu. Keyxisrow Sipargapirisning suda ölüshini xalimaytti, u, uni anisigha körsitip öz qoli bilen öltürüshni oylaytti. Emma Sipargapiris on eskerning hemmisini sugha sörep kirip halak qilidu we özimu suda ghayip bolidu…
Bu hal pütkül massagét jengchilirining qénini qaynitidu. Aridin 3 kün ötüp kétidu.

Keyxisrow qoshuni heriketlinip birde deryaning üstün teripide, birde töwen teripide körülüshke bashlaydu. Tumaris hoshyarliq bilen Keyxisrowning hiyle ishlitiwatqanliqini siziwalidu we elchiliri arqiliq Keyxisrowgha: «ey tekebbur, hiyliger padisha! biz bilimizki, sen tinchliqni xalimaysen, shu seweptin üstimizge at sélip kelding. Hazir bizni peqet deryala ayrip turidu. Urushmaqchi bolsang gah peyda bolup, gah ghayip bolup bizni aware qilma, hiyle mikir ishletme, mertlerche meydangha chiq! Deryagha köwrük salimen dep aware bolma. Bizge éytsang biz sanga dexli qilmay, deryadin üch künlük yol yiraqliqqa yötkilip kétimiz. Bimalal deryadin ötseng andin bizmu yüz urushi qilimiz. Eger sen biz bilen üzüng turghan qirghaqta urushmaqchi bolsang, unimu éyt, buningghimu biz razi bolimiz, lékin hergiz namerdlik qilma!» deydu.

Bu gepni anglighan Keyxisrow biraz chöchüp tereddut ichide qalidu we aqsaqalliri bilen birer hiyle mikir oylap tépish üchün bash qaturushqa bashlaydu. Tumaris xéle waqit kütkendin kéyin düshmenning niyitini bilip qalidu-de kéchide deryaning töwen éqinidin ötüp düshmenning yan teripide tuyuqsiz peyda bolup sep tüzidu. Bu Keyxisrowni yüzmu-yüz jeng qilishqa mejburlash idi. Keyxisrowmu Tumarisqa qarshi sep tüzidu.
Tumaris oghli we bowisi Alip Ertunganing qatili bolghan tajawuzchi hökümran Keyxisrowgha cheksiz öchmenlik we ghezep-nepret bilen tikilip turatti.

Bu urush bekmu qanliq we dehshetlik bir urush bolidu. Aldi bilen her ikki terep bir-birige qarshi oq étishqa bashlaydu. Bu oq étishish shunchilik dehshetlik boliduki, her ikki tereptin ölgen we yarilanghan leshkerlerning heddi hésabi yoq idi. Mushundaq qanliq bashlanghuchtin kéyin ikki terep mewj urup aqqan deryalardek bir-birige étilishidu. Neyze we qilichlar bilen bir-birige qarshi basturup kélip yüz-yüzige qanliq urush qilidu. Bu urush bir kéche kündüz dawamlishidu. Aqiwet iran leshkerliri qattiq meghlup bolup, serkisidin ayrilghan qoy padiliridek chéchilip, asasen qirilip tügishidu. Urushta Keyxisrowmu halak bolidu. Jeng Tumarisning ghelibisi bilen ayaghlishidu.
Tumarisning bu ghelibisi nahayiti chong bir hadise idi. Chünki Tumaris u waqitta türklerning bir qismi bolghan massagét Peçenek lerning hökümdari bolup, leshkiriy sani we küchi cheklik idi. Ehmaniylar hökümdari Keyxisrow bolsa öz zamanisidiki küchlük iranning hökümdari bolup, uning leshkiriy küchi sélishturghusiz derijide nahayiti köp we küchlük idi. Uning üstige bu hökümdar bir er bolup, uning qarshisidiki bir ayal idi. Emma bu ayal türklerning neslidin idi. Tumaris özini közge ilmay, köngül achidighan bir ayal qatarida körgen, millitining hörlikige, wetinining musteqilliqigha qest qilghan qanxor bir hökümdargha qarshi baturlarche urushup, shunche küchlük düshmini üstidin teltöküs ghelibe qilidu.
Tumaris Keyxisrowning weziri Kézirning béshini jam qedeh qilishqa qalduridu we bir tulumgha liq qan toldurushni buyruydu, andin Keyxisrowning béshini ashu tulumgha sélip:
Ey namerd! Tajawuzchiliqinggha qarshi mertlerche jeng qilip séni yéngip kéliwatqan mendek bir ayalni mekkarliq bilen oghlidin juda qilip perzent daghida qoydung! Sen ömrüng boyi qangha toymudung! Men öz qesimimge emel qilip mana séni qan bilen sughardim, emdi toy! Bashqilarning el yurtigha zorawanliq bilen tajawuz qilip basturup kirgenlerning jazasi mana mushundaq bolidu!!! deydu, qehri bilen.
Tumarisning bu nidasi pütün dunya milletlirining tili bilen nechche ming yillardin buyan éytilip, xatirlinip kélidu hem bügünki dewrimizgiche yétip kélidu.
Qehriman ayal Tumaris asmanlarni zinnetligen shanliq bir yultuzdur. Bu shanliq ayal pütkül uyghur ayallirigha shundaqla barliq türk ayallirigha bir örnektur.

translit to ULY Amraq 06.03.2020. Sankt Pétérsburg