Kiroran qedimki shehrining bayqilishi.

Lopnur kölining orni toghrisidiki talash — tartish
Kiroran qedimki shehirining bayqilishi Lopnur köli bilen biwaste munasiwetlik. Chünki, Lopnur kölining orni toghrisidiki talash-tartish Kiroran qedimki shehirining bayqilishini kelturup chiqarghan.
Lopnur kölining orni heqqidiki bir meydan dölet halqighan munazirini qozghighuchi rusiyelik ékispiéditsiyechi Prjéwalskiy édi. U 1876- 1877-yilliri Shinjangning Lopnurda ikki yilche turghan, Yawrupagha qaytqandin kéyin ilmiy doklatida «Ottura Asiyaning ottura yer déngizi» hésablinidighan Lopnur kölini tekshurup, bu kölning tatliq su köli ikenlikini, otturiche chongqurliqining yérim métirgha yetmeydighanliqini, emeliy orning hökümet xeritisi [büyük chingning birlikke kelgen xeritisi] diki ornigha qarighanda xélila jenupta bolup, uzunluq perqining bir gradus ikenlikini, tüz siziqliq ariliqning 100 ingiliz milidin uzun ikenlikini bayqighan.
Girmaniye alimi Richxofén wekillikidikiler Lopnur chölide jenup we shimal dep ikki köl rayuni bar, Prjéwalskiyning barghini jenubi köl, hökümet xeritisidiki bolsa shimaliy köl, yeni «Tarixiy xatiriler»diki «Lopnurköli» dégen qarashta bolghan.

Lopnurluq owchining tatliq suluq bulaqni bayqap qélishi.

Richxofénning nopuzigha qil sighmisimu, biraq uning pikirde boshluq bar édi. Yeni, shimaliy köl her qandaq bir ékspétidsiyichige nisbeten qarangghu rayun idi. 1898-yili uning oqughuchisi shwitsiyelik Cwén Gédin:«Men Lopnur chölige bérip, emeliy tekshurush arqiliq shimaliy kölning zadi bar-yoqliqini ispatlap chiqimen» deydu. Neqmeydanda tekshurush élip bérish üchun Lopnur chölining shimaliy qismini késip ötush, buning uchun aldi bilen choqum Qumtagh baghridiki chöl buliqi — Atmishbulaqni tépishkérek, peqet shu yerdila yéterlik tatliq su bar édi.
Biraq, Atmishbulaqning konkirit ornini peqet Lopnurluq owchi Abdurehimla biletti. U bir yarlanghan yawa tögini qoghlap kétiwétip, kütulmigende yawa tögining bu érembéghini bayqapqalghan iken. Ékspitidsiye etiriti toghraq we yulghunlar bilen qaplanghan, Tarimda az körulidighan bu ela süpetlik tatliq su buliqi arqiliqla qumluqtin aman-ésen chiqiwalalaytti.

Swén hédénning Lopnurluq owchi bilen tonushup qélishi 1900-yillirining bashliri, teleylik Hédén Lopnurluq owchi Abdurehim bilen tasadipiy halda tonushup qalidu. 1900-yili 3-ayning 23-küni Atmishbulaqta gulxan yéqilidu. Swén Hédén chöl buliqidin tartip jenupqa méngish sepiride yol boyi géodéziyelik ölchesh élip baridu. 3-ayning 28-küni chüshtin kéyin 3te derweqe qum barxanliri arisidin kenit xarabisi bayqilidu. Shu chaghqa qeder hichkim Lopnur kölining shimaliy qismida qedimki mediniyet xarabisi barliqini tilgha élip baqmighan édi. Hédén eyni chaghda buni Lopnurluqlarning su qoghliship köchush jeryanida qaldurup qoyghan waqitliq turalghusi, dégen yekunni chiqiridu. Köpni körgen yolbashchi Ördek bu hökumge qayil bolmay:«Bujay halaket makani déyilidu, Lopnurluqlar buyerge ezeldin kélip baqqan emes» deydu. Xarabilikte turghan Ördek bir qanche töguchi bilen xarabe öyning témigha döwilinip qalghan qumlarni gürjek bilen kolap, riwayetlerdiki kömulup qalghan bayliqlarni izdimekchi bolidu, Biraq karwan bu jayda uzaq turmighachqa, hayal ötmey yolgha chiqishqa mejbur bolidu. Gürjek izdesh sewebidin Kiroran qedimki shehrining bayqilishi shu küni qash qarayghanda, karwan qonmaqchi bolidu. Ular quduq kolimaqchi bolghanda, gürjekning chüshtin kéyin ötken héliqi xarabilikte chüshup qalghanliqini bayqaydu. Yolbashchi Ördek kéchilep bérip gürjekni tépip kélishke atlinidu. U kétip ikki saettin kéyin boran chiqishqa bashlaydu. Swén hédén Ördekning boranda qélishtin burun qaytip kélishini kütidu, biraq tang atqandimu uning qarisi körunmeydu. Séwén hédénning bashqa tallishi qalmaydu, eger yolgha chiqiwalmisa karwanning barghansiri küchiyip kétiwatqan boranda halak bolushi turghanla gep édi. Ular amalsiz Ördekni saqlimay dawamliq jenupqa qarap yol alidu. 3-ayning 29-küni qash qarayghanda, karwan shax-shumbuluq bir ormangha kélip qonidu. Köpchilik tögilerning yük-taqlarni chüshurush bilen aldirash bolwatqanda, Ördek xuddi asmandin chüshkendekla ularning aldida peyda bolidu. U bir qolida atning cholwurini, yene bir qolida gürjekni tutiwalghan édi. Ördek karwandikilerge boranda yoldin ézip qélip, nahayiti chong bir xarabilikke kirip qalghanliqini, u yerde nurghun öylerning, bizeklik tam resimlirining we yaghach oymilarning barliqini sözlep béridu. Swén hédén Ördek élip kelgen yaghach oymigha sep sélip, uning kem dégendimu bir-ikki ming yilliq tarixqa ige ikenlikini, Ördek bayqighan u xarabilikning adettiki jay emeslikini, özining shu kemgiche körgen her qandaq bir qedimki mediniyet xarabisidin üstün turdighanliqini jezimleshturdi. Kiroran qedimki shehiri ornining békitilishi Hédén keynige qaytip, Ördekke egiship qum barxanliri arisigha sirliq xarabilikni izdeshni arzu qilatti. Emma, ularning ozuq — tuluki az qalghachqa, keynige yanghanliq qarap turup özini ölumge tutup bergenlik hésablinatti. Ikkinchi küni, yeni 1900-yili 3-ayning 30-küni karwan békitilgen yönilish boyiche seperni dawam qilidu.

Ördek kéler yili ashu sirliq xarabilikke bashlap baridighanliqi toghrisida hédéngha wede béridu. Bir yildin kéyin, yeni 1901-yili 3-ayning 3-küni hédénlarning karwini bu qanalliq qedimki sheherge yétip kélidu. Qélinliqi 9métirche kélidighanhindi uslubidiki topa tamliq budda munarining xarabisi ularning köz aldidanamayen bolidu. xarabiliktin Tépilghan qedimki yazmilar bu jayning ikki xen sulalisi dewridiki qedimki yipek yolining tüguni — Kiroran shehiri ikenlikini yéterlik ispatlar bilen temin étidu.
menbe:«termiler»jornilidin
Amraq