YaZGhUChI, ShAIR MERTIWISI
Men bu maqalini «némidin bashlaykin», dep zhürginimde «Uyghur xeliq maqal-temsilliri» kitawini waraghdawétip, «Bégizni özengge sanchi, aghrimisa bashqisigha» dégen neqil közümge chüshüp qaldi. «Ezhayip sözler. Endilikte, yézishni yézip qoyup, kimdu birlirining könglini aghritip qoymay, yene», dégen oy keldi méyemge. Waqit bolghachqa, izdep, bügünki zamanda bégizni uchritish qiyinghu, ushluqlughi shuninggha oxshaydighan tömüne zhingne tépiwaldim. Biligimni yalingachlap, tiqip kördüm. Chimla qilip aghridide, heyel qilmay qizil qan düglek tamche hasil qildi. Quyashning yorughida özining hayatqa teshnalighini körsetken qan toxtimay éqiwatqan tomurini qoghdighusi keldimu, pal-pal qilip paqirighach, qarisam, asta qongur haletke özgirip, qétip qaldi. Chüshendim. Moshu herikiti bilen qan tömüne sanchilghan töshükni himlap, pütkül bedinimni wirusning tarilishidin saqlidi. Oylinip qaldim. Zhan tatliq, sezdim, aghriydéken. Téshilgen yermu pütüp, qayta saqiyidéken. Buningdin: «zhan aghrimisa, qan chiqmisa hayatning qedrini chüshinishmu qiyin» dégen oy tughuludiken. Zhénimning aghrighini méyemge chaqmaq tézligide buyruq bérip, hoshumni zhighishqa türtke berdi. Oylirimni zhemlidim.
Esli niyitim – qazaq qérindashlar bilen qoyun-qoltuq bolushup inaq zhürgen, Qazaqstan Yazghuchilar ittipaqigha eza uyghur yazghuchi-shairlarning mertiwisi heqqide gep qozghash. Endi IJATKAR dégen xeliq bekmu nazuk kélidu emesmu! Bir éghiz géping kam, biri artuq bolushi turghan gep.
Yazghuchilarning hashametlik bénasigha 1991-zhili may aylirida qedem bésiptimen. Men u waqta Yazghuchilar ittipaqining ezasimu emes. Uninggha peqet 16 zhildin kéyinla, 2007-zhili qobul qilindim. U chaghda ittipaqning reisi ataqliq shair Olzhas Suléyménow édi, kéyinirek ornigha Qaldarbék Naymanbaéw keldi. Endi uyghur edebiyati sékSiyasini ikkila adem–Exmetzhan aka Hashirow bilen Shayim aka Shawaéw nowetliship bashqurup zhürgen zamanlar. Shu zhili «özgertip qurush seyasiti» owzh élip, köpligen zhemiyetlik teshkilatlar chéchilishqa, gayiliri birikishke bashlighan. Zhümlidin, Qazaqstan Yazghuchilar ittipaqidimu qisqartishlar bolup, ilgiri katip bolup oltarghan E. Hashirowningmu orni boshaydu. Qazaq qérindashlargha rexmet. Uni chetke qaqmay, téz arida égilik hésap asasida uyghurche «Arzu» zhurnalini berpa qilip, bash muherrirlikke E. Hashiriy akini saylidi. Exmetzhan aka manga zhawapker katipliq xizmitini teklip qilip, turaqliq maash bilen teminlinidighinimni éytti. Epsus… Shundaqla, yene üch xadim ishlitish mümkinchiligimiz barken. Qisqa waqitning ichide Sawutzhan aka Memetqulow, Abdukérim aka Gheniéw, Abliz aka Hézim, Saadet hede Yunusowadin terkip tapqan kolléktiw ishni bashliwettuq. Men yash bolghachqa, ehwal, weziyettin tamamen xewirim bolmighan éken. Kéyin, kech chüshendim. Ittipaqta üstel bölüshüsh kampanisi waqtigha toghra kélip qaptimiz. Mümkinchiliktin toghra paydilanmasliq aqiwitidin «Arzu» zhurnalini yépip, tarilipmu kettuq. Uni tutup qélishqa bolattiken…
Maqalining bashlinishida men bu waqieni némishke eslidim? «Artuq gep» déyishinglar turghan gep. Toghra. Amma, mezkür maqaligha uttur alaqisi bar üchün misal qilip aldim. Bölme birla bolghachqa, zhurnal matériallirini ishlesh, teyyarlash, uni neshriyatqa tapshurush mabaynida Qazaqstan Yazghuchilar ittipaqi uyghur edebiyati kéngishining zhighinlirigha, chong yazghuchi-shair akilarning bir-birige bolghan munasiwiti, hörmiti, pikir almashturushlirigha guwachi bolghanmen. Qazaqstan Yazghuchilar ittipaqining «Arzu» zhurnali orunlashqan ikkinchi qewettiki 26-bölmining ishigi her dayim izhatkarlar üchün ochuq bolidighan. Hem kelgüchilerningmu ayighi üzülmetti. Buningdin zhigirme sekkiz zhil ilgiri men tirigide körüp, arilashqan milliy edebiyatimizning kök böriliri Ziya Semedi, Mesimzhan Zulpiqarow, Turghan Toxtemow, Dolqun Yasin, Hézim Bexniyazow, Maxmut Abduraxmanow, Mungluq Baqiéw, Enwer Loqman, Rexim Rozi, Yüsüpbek Muxlisiy, Shayim Shawaéw, Abdukérim Gheniéw, Mömün Hemraéw, Sawutzhan Memetqulow, Kamal Hasamdinow, Abdumézhit Döletow, Patigül Sabitowa, Büwixan Elaxunowalar bir bölmige zhighilip qalghanda ezhayip ishchanliq, méhriwanliq keypiyat höküm süretti. Ular qaqaxliship külüshüp, chaqchaqlar ara peqet milliy edebiyatning geplirini qilghanlighini angliwédim. «Yazghuchilarning monu qara changirighining édenliride Hézmet Abdullin, Hézim Iskenderow, Iliya Bextiya, Zhamaldin Bosaqow, Qurwan Toxtemow, Abdulhey Rozining izliri bar» dep baqiyliq bolghan izhatkarlarning isimlirini esliship, rohigha atap duga qilidighan. Ötken künler bilen sélishturghanda bügünki künlükte u halet yoq. Ittipaqqa kelgüchi izhatkarlarning ayighi üzülgen. Sewep her xil. Birliri yéshigha yétip kélelmeydu. Qalghanliri köz qarishi, memedanlighi tüpeyli. Ezalarning köpi her xil zhemiyetlik teshkilatlarning qatarida. Bu yerge peqet öz dawasi, mukapat élish, ezaliqqa ötüsh erizisini ötküzüsh üchünla kélidu. Rohigha atap duga qilidighan ezalarni zhighingha chaqirip ekilelmeysen.
Ötken künlerge qaytay. Kök börilirimiz muhakimige bérilgen meyli proza, meyli poéziya boyiche bolsun kitaplargha munasiwetlik éytiwatqan pikirlerge aghzim ochuq qélip, tingshattim. Mashinkida bésilghan, sarghayghan A–4 formatidiki qol yazmini ikki yazghuchilar ittipaqining ezasi oqatti. Ular bu eserlerni qachan, qaysi waqitta qarap chiqidighanlighini hazir oylisam, waqit tapqinigha heyran bolimen. Chünki ularning köpi kechkiche döletning xizmitini qilip, kéchisi özining eserlirini yazidighan heqiqiy qelem mahirliri édide. Rast, bu kishiler deslepte sözini maxtashtin bashlatti. Eserning bügünki zamangha mas kélidighanlighi, kitapxanni qiziqturidighanlighini qeyt qilip, kéyin her bir épizodtiki waqielerning mahiyitige, zhümle, qurlar, sözlerning toghra yaki orunsiz ishlitilishigiche bolghan ariliqlargha öz pikrini éytip, qeghez qirini boyap, sizip, qip-qizil qiliwétetti. Betning öp-chörisini körseng qorqqung kéletti. Qisqisi, üch, tört saatqa sozulghan «yéngi eserni muhakime qilish» zhighinining axiri «Qalamgér» méhmanxanisida dawamliship, téxi qol yazma sheklida turghan kélechek eserning tüzitishlerdin kéyin kitap bolup chiqishigha aq yol tilep yüz grammdin qéqishatti. Tenqit éytqan ademlerge yaman közde qarash, nepretlinish hadisilirini zadila bayqimighan ékenmen. Mötiwerlerning dili pak bolghanliqtinmékin, aq tilekliri yaratqan égemning qulighigha chéliqip, bir zhildin kéyin qarisang, dölet buyrutmisi asasida «Zhazushi», «Méktép» neshriyati xadimlirining qolidin yene bir qétim ötüp, kitap bolup shekillinip, xéridarlargha sapaliq eser kélip tégetti. Hazir «Zhazushimu» yoq, «Méktépmu» yoq. Izhatkarlarning, asasen uyghur tilliq kitapxanlarning derdini hökümetke yetküzidighan insanmu yoq. Öz hésawimgha men kitap chiqarsam Chélek tewesige, yene birsi chiqarsa Uyghur yaki Yarkent tewesigila shu muellipning kitawi baridu. Chünki u shu zhutning. Axir néme boluwatidu? Uyghur shair, yazghuchilirini mektep oqughuchiliri bilmeydu.
Hazir oylaymen. Eger shu zamanlarda qedirlik akilirimiz bilen hedilirimiz éytqan tenqidiy pikirlerni, kamchiliqlarni bügünki zaman IJATKARlirimiz anglisa yaki körse, ikkinchi qétim qoligha qelem almatti. Undaq déyishtiki sewep, hazir izhatkarlirimiz bir toplam emes, bir misra shéirini öz ara heshlerge kötirip maxtishidu. Endi chiqqan toplamlarni oqusang, iching ilishidu. Yazghuchilar ittipaqi teripidin nazaret bolmighachqa her kim xalighiniche yézip, sodigermu, qassapmu, qisqisi …? barning hemmisila shair, yazghuchi boluwatidu. U kitaplargha pikir yazidighan filolog alimlarmu yoq. Mundaq ehwalda milliy edebiyatimizda tereqqiyat bolamdu? Héch qachan. Shair, yazghuchining mertiwisi kötirilemdu? Yaq! Haramliqtin, texsiwazliqtin, yalghan medhiye-maxtashlardin qutulmighiche yazghuchi sheni kötirilmeydu.
Bügünki künlükte Uyghur edebiyati kéngishi yenila öz ishini dawam qiliwatidu. Qiriq zhilgha yéqin ömri yazghuchilar ittipaqida ötkeshkimu, axirqi on üch zhilda uni Exmetzhan aka Hashiri bashquruwédi, hazir mana ikki zhildin ashti Patigül Mexsetowa ishni dawamlashturiwatidu. Qazaq qérindashlargha rexmet, ilgerkisi deslepte maash, kéyin dölet stipéndiyasini her zhili özila élip ishlidi hem hazirmu menggülük éliwatidu. Ordén, médallar, her xil derizhidiki mukapatlarnimu aldi. Yenila biz «Qazaqstan Yazghuchilar ittipaqi uyghurlargha héch néme bermidi» dep kotuldaymiz. Chidamliq ékenmiz.
Bügünki künlükte kéngesh terkiwide Abdughopur Qutluqow, Abduxaliq Maxmutow, Exmetzhan Hashiri, Memtimin Obulqasimow, Zhemshit Rozaxunow, Ekrem Sadirow, Yoldash Azamatow, Xurshidem Ilaxunowa, Ilaxun Hoshurow, Ilaxun Zhelilow, Alimzhan Bawdinow, Dürnem Meshürowa, Patigül Mexsetowa, Ekrem Exmetow, Awut Mesimow, Gülbehrem Xoshaéwa, Shawket Nezerow, Télman Nuraxunow, Gülnarem Awutowa, Rexmetzhan Yüsüpow, Molutzhan Toxtaxunow kebi Qazaqstan Yazghuchilar ittipaqining ezaliri bar. Kéngesh zamanining tizimi bilen bügünkisini sélishturidighan bolsaq, maqalining bashlinishida atalghan «kök börilirimizning» salmighi bésim. Sewep, ularning kitapliri xeliq qoligha tarighan. Oy-pikirliri kitapxan diligha singgen. Chünki hökümet bolghan, qarighan. Bügünkilirining kitapliri peqet özlirining we uruq-tuqqanliriningla qolidu. U zamanlarda xeliq yazghuchisi, türlük féstiwallarning lauréatliri, roman, dastanlarning muellipliri bolghan. Hazir, bayqisanglar, hetta «xizmet körsetken» dep nam yoq. Ye biz shu mukapat derizhisige yetkidek eser yazalmiduqmu? Her qaysi IJATKARning yazghini peqet özigila nadir. Bügünki bizning ehwalimiz shuningdin ibaretki, Qazaqstan Yazghuchilar ittipaqigha eza Uyghur edebiyati kéngishining yetmish paizi yéshi ellik bilen seksenning arilighidikiler. Bu ehwalda yashlirimizning kélip, yazghuchilar sépige eza bolup qoshulghini, tezhribe toplighini yaxshidi.
Pikrimni dawamlashturay. Kéyinki waqitlarda gézit betliride töwendiki mezmunda maqalilar peyda bolmaqta. «…Bügünki zamanda «yamghurdin kéyin peyda bolghan gümbidek» keyni-keynidin yétilip chiqiwatqan yazghuchi bilen shairsimaqlarning toxtalsiz yézip chiqiriwatqan kitapliri bilen toplamliri. Ularni oqup körsingiz, dilingiz ézilidu. Undaq déyishimning sewewi, eyne shu “yazghuchilar” talantliq, pelsepewiy mepkürisi üstün shair-yazghuchilirimizning namigha dagh chüshirip, abroy-shenini depsende qilmaqta. Mundaq «talantliqlargha» tenbih béridighan Sénzura yaki edebiyat hey’iti bolmisa, bediiy edebiyatimizning kélechigimu chüshkünlükke uchrishi mümkin» deydu péshqedem ustaz Xudawedi Mengsürow.
Toghra, talantliq, pelsepewiy mepkürisi üstün shair-yazghuchilirimizning namigha dagh chüshüp, mertiwisining, abroy-shenining depsende boluwatqinigha xéle boldi. Uninggha yol qoyghan, yéngi eserge pikir almashturushni yoq qilghan yenila biz, Qazaqstan Yazghuchilar ittipaqining ezaliri bilen filolog alimlar. Nachar eserlerge waqtida baha bermiduq. Guna özimizde. Gézit, zhurnal muherrirliri pul berse yaki közini qisip qoysa, yarimaydighan hékaye, shéirlarni tüzep, eweshke keltürüp taliyini IJATKAR qiliwetti. Uninggha torlardiki yézilghan xewer, izhatlar guwachi. Hazir ular mepkürisi üstün yazghuchi, shairlarni közge ilmaydu. Elwette, her kimning öz yazghini özi üchün nadir eser. Gep yoq. Yene bir échinidighan yérim, eyne shu gayi ezalar eserning nacharlighini körüp turup, «köngli qalmisun dégenlikni qilip» maxtap kétidu. Endi xoshametchilik edebiyatta yatlighini chüshenmeydu?
Endilikte yenila shu menggülük soalgha kéleyli. Néme qilishimiz kérek? Qédimiy diyarimizdiki edebiyat, medeniyet, sen’et müshkül ehwalda, yol toraghliq turghanda Qazaqstandiki izhatkarlar uyghur edebiyatining tereqqitigha zhan dili bilen bérilishi, küch-qudritini serip qilishi kérekmékin. Chünki uning keynide millet teghdiri turidu. Birinchi nowette xoshametchiliktin qutulushimiz, mérezlik qilishni toxtitishimiz lazim. «Men undaq yazimen, mundaq yazimen. Manga héch kim teng kélelmeydu» dégenlikni qoyayli. Nazaret ishini qolgha élip, birinchi nowette Uyghur edebiyati kéngishi terkiwidiki Qazaqstan Yazghuchilar ittipaqining ezalirigha zhawapkerlik zhüklesh lazim. Zhawapkerlikni sezmigen ezalar bolsa öz xahishi bilen kétishi kérek, ornigha zhawapkerlikni chongqur sézidighan yashlarni alghan orunluq. Shundaqla, her qandaq uyghurche yézilghan chong-kichik yéngi proza, poéziya boyiche eserni eng bolmighanda bir Yazghuchilar ittipaqining ezasigha oqutup, yazghan pikrini umumiy zhighinda delillep, shuning asasida Uyghur edebiyati kéngishi mexsus zhighinda qarar élishini, neshriyatqa tewsiye qilishini qollaymen. Kéngesh dewridikidek dölet buyrutmisi asasida kitap chiqiridighan neshriyatlirimiz bolghan bolsa bu gepni qilmas éduq. Ishni qanche téz arida qolgha alsaq, peqet edebiyatimiznila emes, shair, yazghuchi dégen mertiwini, namimiznimu saqlap qalalaymiz. Hökümet dairiside Qazaqstan Yazghuchilar ittipaqini taratmay, némishke tutup turidu? Chünki u teshkilat edebiyatning tazilighini nazaret qilidu. Hazirgha néme boluwatidu? Xalighan adem, zhemiyetlik teshkilatlar edebiy birleshmilerni quruwélip, izhatkarlarni «ikkige» bölüp, peqet öz menpiyiti, könglige yaqmighanlardin öch élish üchün paydiliwatqanlighi ashkare körünüp turidu. Körüngen adem edebiyatqa qol salmishi kérek. Eng bolmighanda edebiyat kebi muqeddes sözni hörmetligen halda, dilimizni pak tutup, paskinichiliqqa mangmay, adil emgek qilidighan waqit alliqachan keldiemesmu, dostlar?
Milliy edebiyatimizni taza saqlap qalimiz dések bir birimizge aliliq bilen qarimayli. Memedanlighimizni qoyayli. Bügünki edebiyatimizgha wakaletlik qilip zhürgen chong ewlat wekilliri biz bolup turghinimizni, birbirimizni tengsitmey zhürginimizni yashlarmu bayqawatidu, körüwatidu. Ularmu ülge élip, bu ish zheriyanini hélitin bashlighanlighi epsuslanduridu. Mérezlik, haramliq ish-heriketlirimiz bilen biz peqet özimizge, milliy edebiyatimizgha chirtmaq salimizghu!?
«Herining chéqishigha chidighan hesel yeydu» démekchi, adil tenqitni qobul qilghan IJATKARla edebiyat meydanida muwappeqiyetke yételeydu. Yazghuchi-shairning mertiwisini qoghdash arqiliq talantini köp zhilliq shizhaetlik emgigi tüpeyli delil qilalaydu. «Edebiyatta körünüsh üchün edebiyatqa köp zhilliq ömringni bérishing kérek. Shu chaghdila uning yémishi bolidu. Zhigirme yashta shéiriyette klassik atilip qélishing mümkin, amma prozida tinmay ishlesh arqiliqla shu derizhige yétisen» dégen ibarini yene qaytlighum kélidu.
Awut MESIMOW. Yazghuchi.