X-XIII esirler qaraxaniylar edebiyati-ULY

 

   X-XIII esirler qaraxaniylar edebiyati: tarix bilen söhbet

Alimzhan Tiliwaldi-Hemra’éw. Qazaqstan Penler Akadémiyasi M. O. Ewézow namidiki Edebiyat we sen’et institutining bash ilmiy xadimi,  filologiya penlirining doktori, proféssor.

 

X esir Merkiziy Aziya türk qebililiri üchün keskin seyasiy-izhtima’iy burulush nuqtisigha aylinip qaldi. Bu yéngi tiptiki we tarixiy özgirishke yüzlinish oxshimaydighan medeniyet tereqqiyatini belgülidi. Sewewi  duniyawiy weziyet tarix éqimini tamamen bashqa yaqqa burawetken édi. Bu keskin özgirish Talas deriyasi yénida yüz bergen hel qilghuchi qanliq zhengdin (ҮІІІ esir) we  shanliq qédimiy uyghur xaqanlighining (IX esir) eng éghir, eng shepqetsiz seyasiy xirisliridin kéyin yüz berdi. ÜSh esirde Abbasid musulman serdarliri  xitaylar üstidin ghelibe qazanghandin kéyin, ulargha yardemge kelgen  qarluq-basmil  qatarliq türkiy qebililerning erep-pars duniyasigha shungghup kirishige ishiklerni keng échiwetti. Shu seweptin türk qebililirining Merkiziy Aziyadiki seyasiy orni mustehkemlendi. Orxondiki  Uyghur xaqanlighimu bir esirge yetmey büyük türk impériyasining tedrizhiy dawami  we bir pütün impériyalik döletlik qurulma süpitide seyasiy sehnidin chüshti.

Bépayan yaylaq-ziminda misli körülmigen izhtima’iy  apetler we seyasiy qaynamlar owzh élishi tüpeyli, türkiy xeliqliri özlirining ilgiriki dölet éqide-küchini eslige keltürüshtiki intilishi we tirishchanlighi asangha chüshmidi. Aqiwette Ötükendiki qalaymiqan seyasiy weziyet xéli uzun zhillargha sozulup ketti. IX esirde yüz bergen apetlik alemshumul shepqetsiz silkinishler 300 zhil tengrichilik mepküride seltenet qazanghan büyük türk xaqanlighining axirlishish, yeni munqerizlishish zheriyanini keltürüp chiqardi. Aqiwette, bu bohran büyük Altayning rolini, türkiylik merkezlik zhenggiwarliq rohini, medeniyitining üzlüksiz tewritish we kücheytish iqtidarini halsiratti. Bezi qebililer Bilge Qaghan, Tonyuquq, Költékin, Moyunchur qatarliq danishmen yétekchi rehber-ezhdatlirimizning qudretlik dölet berpa qilishtiki töhpiliri we ularning ittipaqliqning saqlap qélish üchün éytqan we shundaqla sirtqi küchlerge aldinip qalmasliq heqqidiki wesiyetnamiliri ötkünchi tarix sehipiside qaldi. Mezkür tilgha éliniwatqan tarixiy shexsler Altayni pütkül türk duniyasining qudretlik ijtima’iy-seyasiy we rohiy-medeniy merkizige aylandurup, seltenet qazanghan édi. Shunglashqa altay türk tengrichilik qehrimanliq  rohi béqiyas derizhide küchiyip, türkiy qebililerning  qan-tomurigha singip, ularning alemge yétekchilik qilish iradisini chingitqan.

Derwaqe, büyük türk xaqanlighining yimirilishi, YI esirdin X esirgiche bolghan eng chong büyük mezhüsiy-tengrichilik rohidiki ijtima’iy-seyasiy medeniyet ülgisini yaratqan, meniwiy ilgirilitish we dewet qilish zhan-tomurigha aylanghan  orxon-éniséy (Orxon-Anisay) runik yézighining tarixiy hem seyasiy sehnidin chüshüp qélishighimu zemin teyyarlidi. Uzun  esirlerdin buyan güllengen runik yéziqchilighining alahide roli shuki,  uning Ötüken xelqining tengrichilik éngini mustehkemleshtiki we keng bépayan ziminda hemme qérindash qebililer üchün rohiy qimmet yaritishtiki  töhpisi yüksek édi. Türk qebililiri üchün altayning ilgerki medeniyet quwiti bolghan runikiliq yéziqtin ayrilip qélishi,  aqiwette, pütkül türk medeniyitining  ichki mepkürewiy yönilishining  özgirishige élip keldi. Bu türk duniyasining tamamen bashqa diniy süpet bilen riwazhlinishigha zemin teyyarlidi.

Tekitleymizki,  X esirdin bashlap weziyetning keskin özgirishide 751 zhili Tarazda yüz bergen erep-xitay urushning béwasite ichkiy tesirini nahayiti etrapliq we chongqur üginishni telep qilidu. Bu qurulma shekildiki yéngilinish Merkiziy Aziyaning yadroluq medeniyet süpitini ashurdi. Ushbu bépayan zimin türk qebililiri üchün küchlük meniwiyat berpa qilish merkizige aylinip, umumiy islam muhitida riwazhlinishigha iqbal yaritip berdi. Islam dinigha xas yéngi qedriyetler we qimmet qarashlar türk qebililirining turmushigha qarap peydin pey ichkirlidi. IX esirning ikkinchi yérimida peyda bolghan türkiy mepkürewiy boshluq, qaytidin yéngi seyasiy muhitta zhanlinip, yéngi tiptiki islam medeniyitining güllinishige imkaniyet hazirlidi.

Türk duniyasi keskin yéngilinip, özlirige xas islam muhitidiki periqlengen tarix sehipisini yaritishqa yüzlinidu. Türk medeniyitining merkezlik tereqqiyati Altaydin Merkiziy Aziyage bire tola yötkilip, yéngi dewirning teleplirige muwapiq halda riwazhlinidu. Türk qebililirining mutleq qismi yéngi rohaniyet muhitigha masliship, erep-pars we türk mepkürewiy hem diniy birligining peyda bolushigha özining zor töhpisini qoshidu.

Qeyt qilishqa lazimki, X esirde yüz bergen özgirishler Merkiziy Aziyadiki türk tilida sözlishidighan döletlerning ijtima’iy-seyasiy hayatida ikki diniy medeniy tüzümini barliqqa keltürüp, yéngiche riwazhlinish sheklini we uning özgichilik mezmunda qéliplish jeriyanini hasil qilip, pütünley oxshimaydighan bir meniwiy basquchqa köterdi. Bu döletler tarixta Qaraxan we Idiqut xanliqliri dégen nam bilen sehipe achti. Shahane Qeshqer (qaraxaniylar) we ghururane Béshbaliq-Turpan (idiqutlar) öz ara ziddiyetlik diniy étiqatlarni asas qilghan halda, yéngi seyasiy, ijtima’iy we medeniyet merkezlirige aylandi. Qaraxan xandanlighining küchiyishi islamni dölet dini dep jakarlighan we musulmanlar duniyasi chembirigige kirgen sultan Satuq Bughraxanning pa’aliyiti bilen béwasite munasiwetlik. Idiqutta, xan Taspar seyasiy weziyetke bola özining tengrige ita’etmen qédimki uyghur ejdatlirining wesiyetlirige xilapliq qilghan halda rohiy iradisini sundurushqa mezhbur bolup, buddizmni dölet dini dep jakarlidi. Bu xil diniy weziyet ottura esirde ikki qandash-qebilidash türk tilliq döletlirining  uzun muddetlik öz ara tirkilishige sewep bolup, bir birige keskin halda taqabil turushigha élip keldi. Umumen, 10-esirdin bashlap, islam türk duniyasi we buddizm qarashlirini asas qilghan fé’odalliq tüzümining shekillinishi — aqiwette yéngi medeniyet  mözhüsini yaritip, uni yéteklesh we örlesh  basquchigha élip kirdi.

Karaxaniylar erep-pars tilida sözlishidighan xeliqler bilen bolghan medeniyet munasiwitini esta’idil kücheytip, islamiy qedriyetler hem telepler asasida tereqqiy qilishigha her tereplime imkaniyet yaritip berdi. Heqni (Allahni) tonush eng gözel mewqe süpitide meydangha tashlandi. Izhtima’iy turmushni yéngiche gözel, qarash yeni sheriqning neqishwazliq mepküriside izahlash tewsiye qilindi. Insanning törilishi Allah méhir-shepqitining we muhebbitining  xahishidin ékenligi umumyüzlük étirap qilinip, yéngi zhemiyetlik, meniwiy-rohiy we exlaqiy qarashlar algha sürildi hem ular islamiy wizhdan eqidisige aylandi. Allah insanni muhabbet bilen yaratqanligha iman keltürüsh, shu seweptin insan uninggha ishq-muhebbet baghlash we bu yolda öz qerzi-perzini ada qilish, özining  kishilik borchi ékenligini chüshinishke bashlidi. Bu muqeddes borchini ada qilmighan insan, zhemiyetlik edep-exlaqtin xalis qalghan shexs süpitide terghip qilindi. Islam muhitida güllinish shu dewirdiki ediplerning umumlashqan sheher medeniyiti (Qeshqer, Balasaghun, Buxara, Uzgen qatarliq) chembirigini hasil qilip, yéngi söz sen’ititining bösüp ilgilishige sewepchi boldi. Mezkür tarixiy basquch ottura esirdiki türk ilmiy we edebiy tepekkürning tedrijiy tereqqiyatidiki muhim bir mezgil. Meshhur ijadiyet erbapliri yazghan eserler, döletlik éqide we étiqatlar, ottura esir énsiklopédistliri toplighan meniwiy we exlaq bilimliri yéngi dewirde yiltiz tartiwatqan  medeniyetning belgüsi bolup, bu halet barliq türk qebililirining hayatida tüp-asasidin özgergen hem rohaniyet zhehettin yéngilanghan dewirning bashlanghanlighidin derek berdi. Aldinqi esirlerge sélishturghanda, exlaqiy gözel qarash arzusi we meniwiy menpiyet da’irisimu bir qeder téz kéngeygen édi. Qaraxaniylar jemiyitide yüz bériwatqan izhtima’iy-meniwiy hadisiler kishini heyran qalduridighan özgirishler qaynimidiki ré’alliqni qobul qilishqa ündidi. Yaritilghan medeniy ghezniler özgiche ilmiy we nezeriyiwiy bilim prinsipliridin uchur bérip, shu chaghdiki insanlarning rohiy duniyasigha, bolupmu yéngi izhadiyet wekillirige körünerlik derizhide tesir körsitishini dawam qildi.

Qaraxaniylar dölitide islam dinining küchiyishige bola, türkiy til sen’iti erep-pars til muhiti bilen birlikte ottura sheriq klassik yönilishige tayinip riwazhlansimu, nurghunlighan sahalarda we zhemiyetning ichki mahiyitide tentenilik we ésil meniwiyet alahidiliklirini berpa qildi we shundaqla yéngi edebiy til normilirini umumiy qanuniyetke aylandurdi. Türk tilining seyasiy éhtiyazhi küchiyip, uning ijtima’iy-medeniy ehmiyiti ashti. Shu seweptin mezkür dewir türklerning medeniy oyghinish dewri dep bahalinidu. Derheqiqet, bu esirlerdiki söz sen’iti ilgerki dewirlerdin keskin periqlinip turidu. Ottura esirdiki türklerning izhadiyet nemuniliri we pelsepe risalilirining til we izhtima’iy turmush, en’eniwiy merasimgha xas xaraktérlik alahidilikliri we shuninggha a’it  umumlashqan étiqat-qarashlar jemiyetning hemme sahalirigha singip kirgenlikini éniq körsitip béridu. Shuning bilen bir waqitta, aliy sheher pelsepesi-étiqati, hayatning turaqsizlighi, zhemiyetning eyipliri, ötne alem we ikki duniya éqidisi yenila edebiy we meniwiy ijadiyetning mezmuni bilen sheklige béwasite tesir körsitip turidu. Hetta Idikut dewridiki qandash qédimiy uyghur buddistlirigha xas sen’et usullirining qaraxaniylar edebiyatigha körsetken tesirinimu éniq körgili bolidu.

Bu islamiy oyghinish dewride kona edebiyat en’enilirining transformasiyaliq zheriyanlirini, sen’et uqumidiki tarixiyliq izna-belgülirini  we yéngi edebiy zhanrlarning barliqqa kélip, oxshimaydighan shekilde éstétikiliq telepler bilen (edebiy kanonlar) girelishish ehwallirini éniq bayqawélishqa bolidu. Bu heqiqetenmu türkiylik sheriq klassisizmining shekillinishige qoshulghan bébaha töhpe. Mezkür bedi’iy-éstétik jeriyan erep-pars edebiyatigha oxshashla pütünley qanunlashqan edebiy éhtiyazh-formula we esh’ar prinsiplirigha emel qilish bilen ipadilinidu. Bu izhtima’iy-medeniy weziyet teswirlengen hadisilerning xiyaliy kechürmishlerge asaslanghan irré’aliqning (tesewwuf ichige qachilanghan ré’alliq) ichki mahiyitini ashkarilaydu. Yüsüp Xas Hajip, Maxmut Qeshqeri, Exmet Yügneki, Exmet Yassawi, Sulayman Baqirghani qatarliq ediplerning eserliride shekil zhehettin yéngi teqlitchilik orun alghan bolsimu, amma til-mezmun zhehettin héch qandaq medeniyetke oxshimaydighan, özgiche muqeddes idéya-mepküriyewiy chüshenchilirige yandashqan uluq bir keshpiyat-mözhüzilirini körüshke bolidu.  Ular nahayiti inchike nazuk tuyghular ara muzhessem we tinimsiz heriket ritmilirida ipadilengen. Tekitleymizki, qaraxaniylar dewirde shekillengen bu xil tedrijiy tereqqiyat türk islam medeniyatining  tüp asasliq omurtqisigha aylinip, ta bügünki qeder hemme türk xeliqlirining hayatida exlaqiy, rohaniyet hem medeniyet ülgirige ulushup, ularning teshnalighini qandurup keldi.

Bu zhezmleshken yekke-yégane gözel rohaniyet qarash — islam dinining hökümranliq méhir-shepqiti (hemme Kur’an kerim sürilirining bashlinishi nezerde tutuliwatidu) éhtiyazhidin kélip chiqqan, elwette. Türk duniyasi üchün eng chong ghezine -yadikarliq Yüsüp Xas Hazhipning «Qutadghu bilik» eserining qaraxaniylarning paytexti- Qeshqerde peyda bolushi — yéngi bir zhemiyet qurulma éngining teshkillinishi bilen güllinishidin uchur bérip, bu ehwal türk xeliqlirining ijtima’iy-medeniyet hayatida misli körülmigen utuqlargha érishidighanlighini we duniya edebiyatigha qoshqan töhpilirining tesir küchi-quwitini téximu ashurudighanlighini yarqin ispatlidi. Maxmut Qeshqerining «Diwanu lughetit türk» eseri erep-pars we türk meniwiyatini bir biri bilen tutashturup turidighan buzulmas körük süpitide namayen boldi. Exmet Yükneki «Hibetul heqqa’iy» («Heqiqet soghisi») türk qebililirining Heqni tonushtiki tirishchanlighini aydinglashturdi. Exmet Yassawi hem Sulayman Baqirghanining («Hékmetliri») zhemiyet eyiplirini tonushi we ularni terk étishning muhimlighi hem shundaqla peziletlik insan telimatining angni saghlamlashturushtiki rolini körsitip bérishi, türk duniyasining yéngi süpetke érishkenligidin yarqin nemune. Shunglashqa karaxanilar edebiyati islam meniwiyat tereqqiyatidiki yéngi bir basquch we türk xeliqlirining kéyinki meniwiy riwazhlinishi hem rohiy birligi üchün soghulmas bulaq.

Qeyt qilish lazimki, X-esir Merkiziy Aziya xeliqlirining klassik edebiyatida hemme dégidek en’eniwiy zhanrlarning shekillinip bolghan waqti. El-Farabi, Eli ibn Sina, Biruni, Rudaki qatarliq islam ellama- ölimalirining énsiklopédiya xaraktérliq eserlirining peyda bolushi mezkür tewening bir tutash meniwiy ghezinige aylanduridu. Shu tüpeyli, karaxaniylar edebiyatida alemni alligoriyalik simwol uslubida izahlash küchiyip kétidu. Bu peqet türk edebiyatigha xas halet bolup, yéngi pelsepewiy-éstétik chüshenchilerni mu’eyenleshtürüsh mexset qilinghan. Hem u oxshimaydighan turmush éqide-qanuniyetlirining tiklinishige sewepchi bolidu. Karaxaniylar  klassik edebiyat zheriyanida mu’eyenleshken erep-pars tilining hökümranlighigha zit bu éqim-heriketni «shu’ubiya» dep chüshinip, sufizmgha baghlaydu. Shunglashqa hemme edipler türk tilini uluqlighini qeyt qilip, uninggha heweslinidu. Bumu shu «shu’ubiya» herikitining ipadisi édi. En’eniwiy zhanrlarning esirlerdin esirlerge yétidighan tesir küchi qéliplishidu. Shuni éniq jezmleshtürüshke boliduki, del mushu waqitta shé’iriy shekildiki di’alog-épos risalisi yéngi mezmungha érishti. Xeliq éghiz izhadiyitige xas panégirikiliq tüstiki éstétikiliq hadisiler karaxaniylar edebiyatini erep-parsche klassik panigérizmdin periqlendürüp turdi. Exmet Yügnekining izhadi türk edebiyatidiki bu xil épos-dastan zhanrning izchil tereqqiyatini ochuq-ashkare éniqlap béridu. Shuning bilen bir waqitta, qaraxaniylar edebiyatida shé’ir we muzikining (saz-neghme) yéngi birikmisini (sintézini) körüshke bolidu. Mezkür tepekkür éqimi «ebiyat» uqumi bilen béwasite baghliq. El-Farabining saz-neghmige asaslanghan risaliliri türk güllinish dewridiki edebiyat we sen’etning yéngi shekillirining asasi. Muzika bilen shé’ir sen’itining yéngi shekilde zhor bolushi, orda musha’irilirining zhanlinishi, shé’ir sistémisigha a’it nezeriwiy qarashlarning zhezmlinishi  we ularning eng aliy chüshenchilerge aylinip, dölet teripidin qollap -quwetlinishi edebiyatning jelip qilish küchini keskin ashuridu. shundaqla u ebediy bedi’iy tepekkürge tégishlik mesililer, janliq mahiyet, gözellikke a’it tesewwurlarni béyitidu. Bu meniwiy qarash-uqumlar oxshimighan shexsiyetsiz ré’alliq, angsiz (hissiyatliq) haletke ötüshning qanuniyetlik shekli we qa’idisige aylinidu. Bu xil intilishlar hem zhemiyetning rohiy xatirjemligini teminleshte chong ehmiyetke ége bolidu. Insanlarning heq-ilahni tonush, kamaletke intilish, exlaqiy mukemmellikke érishish arzulirini umumiylashturidu. Chünki insan buni özining zhemiyettiki gözel exlaqi we Allah aldidiki borchini ada qilish mezhburiyiti bilen baghliq dep chüshinidu. Shunglashqa edebiyatta mezkür muqeddes qarashni untimasliq kérekligi dawamliq tekitlinip turidu.

Qaraxaniylar dewridiki yazma yadikarliqlarda éghizche we yazma en’enilerning birikishi éniq ashkarilandi. Bu heqiqiy menadiki tarixiyliqtur. Mesilen, «Qutadghu bilik»te chüshni izahlashning adettin tashqiri shekli-formuliliri bérilgen bolup, bu qédimki we tunzha türkche eser «Pal ilahiy kitawi» bilen béwasite munasiwetlik. Maxmut Qeshqerining meshhur qamusi «Diwanu lughatit türk»ke asaslanghanda, qaraxanilar ijtima’iy we seyasiy turmushning zhuqiri sewiyisede bolghanlighini, nurghunlighan türk qebililirining urpa-aditi, en’enisi bilen étiqatining neqeder quwetlik ékenligini éniq bayqighili bolidu. Ottura esirdiki alimlar keng kölemde tarix, medeniyet, gé’ografiya, étnografiya, tilshunasliq, muzikishunasliq we söz sen’iti heqqidiki melumatlarni zhiddiy toplap, sistémiliq otturigha qoydi. Bu nuqtidin alghanda, Maxmut Qeshqerining «Diwanu lughatit türk» eseri duniya ilim-peni  hem tetqiqatchiliri üchün alahide bébaha mepküyewiy we medeniy qimmet ége. Alimning qeyt qilishiche, barliq türk qebililiri weziyet özgersimu özlirining tarixiy yiltizini  héch qachan untimasliqqa adetlengen. Qan-qérindashliq we til jemiyetning  rohiy-meniwiy ozughi süpitide öz-ara uprimas rishtilerge chirmashqan halda, qoyuq hemkarliq, izchil qollap-quwetlesh ob’éktigha aylinip, türk qebililiri üchün öz ara menpiyetlirini tedrizhiy emelge ashurushta zor amillargha aylanghan. Alp er Tonga, Shugha oxshash tarixiy qehrimanlarning obrazliri, shundaqla folklorgha hem  xeliq hayatigha mensüp mawzular: toy merasim, matem tutush, chüsh örüsh, epsaniwiy we tarixiy riwayetlerni izahlash qatarliq izhtima’iy heriketler qaytidin janlinip, yéngiche sherhilinidu. Bu zhanlinish zhemiyettiki umumiy tarixiy we medeniy özgirishlerni qozghap, pütünley yéngi meniwiy we exlaqiy qa’ide-idéyalerning otturigha qoyulishigha iqbal-imkaniyet teyyarlaydu. Edebiyatta qehrimanlarning yéngi tipik obrazlirini, qorshighan muhit-ré’alliqning hayatiy qiyas we xiyaliy tesewwur süpetlirini berpa qilishqa qolayliq shara’itlarni yaritidu.

Qaraxaniylar edebiyati ottura esirdiki ilim-pen we xeliq éghiz edebiyatining tutashlighini ispatlap bergendin bashqa, tarix, til, tibabetchilik, astronomiya, algébra, botanika, éstétika bilimlirini, sufizm, ré’alliq we irré’alliq (emeliyetsizlik)  a’it pelsepelik telimatlarni ilgiri sürgen. Shé’iriyet we edebiy tenqit heqqidiki nezeriyiwiy risaliler bolsa, xilmu-xillashturushning birikme xulasisi hem ularning mojutluq tertiwi, ölchem-miqdar sistémisi, shé’irlarning ritmliq qanuniyetliridiki alaqe wasitiliri, folklorluq sen’etning aliy ijadiyetke teweligi we shexs — shexssizlik toghrisidiki mu’ammilar etrapliq chongqur mulahize qilinghanlighini körsitidu. Yene shundaqla di’axroniya-sinxroniyalik maslishish qanuniyetliri, simmétrik we asimmétrik zitliq, mojutluq we xiyal qurulmisigha ten birxilliq, resmiy shé’ir éstétik chüshenchiliri, neqishwazliq telimatliri we términologisi (atalghushunaslighi) alahide izhadiyet meydanini berpa boluwatqanlighini ispatlaydu.

Erep-pars-türk bedi’iy birikmisining éléméntliri süpitide teshwiq qilinghan po’étikiliq figurilar anche muhim emestek bilinidu. Amma ular eserler arqiliq shé’iriy munazire qiliniwatqanlighini hésapqa alsaq, u chaghda bu xil mu’a’amilar shu chaghdiki ediplerni zhiddiy oylandurghanlighidin derek béridu. Tekitleymizki, ushbu dewirdiki eserlerde shé’iriy shekil we qurulma körünüsh wasitilirining roshen ortaqlighini we sen’et tilining umumlashqan tereqqiyati ediplerning bir biridin qélishmaydighan riqabetchilik iradisini hem zhuqiri sewiyisini körsitip béridu. Klassisizm shé’iriyitining yéngi shekilliri, bolupmu: ruba’iylar, qesidiler, ghezeller, béytlar, mesnéwilar, qoshaqlar, küy-yirlar, folklorluq törtlikler qatarliq zhanrlarning barliqqa kélishi, edebiyat meydanini we zheriyanini pütünley özgertti. Bu nemuniler bilen yene bashqimu izhadiy izdinishler klassik teqlit edebiyatining shekillinishining dawamlishida yüz berdi, elwette. Qaraxaniylar edebiyati özining milliy alahidilikini yéngiche tipik teleplerge a’it berpa qilghandin bashqa, yeni ulargha milliy süpet  («shu’ubiya») bérish arqiliq téximu kücheytkenligidin uchur alimiz. Umumen éytqanda, Merkiziy Aziyade yéngi türkiy rohaniyet da’irisige kirgen yadroluq milliy edebiyat ichkiy zhehettin qélipliship we riwazhlinip, islam duniyasining umumiy ghezinisige aylandi. Ré’alliqni musulmanche tesewwufta umumiy tonushning birligi berpa qilinip, sheriq klassik en’enisining sür’etlik riwazhlinishigha her tereplime shara’it yaritildi. Shunglashqa, qaraxaniylar edebiyati  türkologiya sahasining ayrim tetqiqat ob’ékti bolush süpiti bilen alahide qimmetke ége.

Qaraxaniylar medeniyitining tedrijiy tereqqiyatidiki yéngi telep — u söz sen’itidiki oxshimighan nezeriyewiy yandishishlar bilenmu béwasite baghliq. Islam duniyasida edebiyatqa munasiwetlik köpligen ilmiy-métodologiyalik risalilerning peyda bolushi öz nöwitide X-XIII-esirlerde yézilghan  edebiy eserlerning shekliy qiyapiti bilen gözel-éstétik qarashlargha asaslanghan mepküriyewiy mezmunini peydin-pey özgertidu. Klassik türk shé’iriyitining nezeriyiwiy yandishishlirimu erep-pars edebiyatining tesiride shekillengen. Bolupmu miqdarlashturush prinsipigha tayinish aruz shé’iriyitining, uning ichide qapiye nezeriyisining küchiyishige élip kelgen. Bu söz sen’itidiki klassikiliq telepler nuqtisigha aylanghan. Shunglashqa barmaq shé’iriy  sistémisida yazidighan edipler aziyip ketken.  Pütünley oxshimaydighan shara’itta tereqqiy qilghan yéngi tiptiki bedi’iy sistéma türk edebiyatshunaslighida alahide izahlinip, aruz türki namini alidu.

Hemmige ayanki, aruz nezeriyisi ÜSh-esirde erep alimi Xélil ibn Ehmed teripidin ijat qilinghan bolup, yolgha qoyulghan. Aruz miqdarliq sistémisida uzun («harakatli») bilen qisqa («harakatsiz» we «sukun») miqdarlirining shé’iriy qurlarda («mysra»)  birxil tertipte tekrarlinishi we almishishi ruknni (turaq) hasil qilidu. Ruknning tik we tüzlik (siziqliq) tutashlighi we simmétriyasi besh yaki yette heripke zhezmleshken ritmliq ölchem- tekrargha ulushidu. Bu  öz nöwitide melum chong – kichik weznlik-buzheklerge ayrilip turidu. Türk shé’iriyitide, tilning zhighilish qurulmisigha munasiwetlik bezi miqdarsiz özgirishlerge («zixaflar») asanliqche yol qoyulmaydu. Amma xulasilep éytqanda, edipler aruz sistémisining tüp asasliq prinsiplirigha xilapliq qilishtin saqlinishqa tirishqan bolsimu, amma türk tilining agglyutinatiw qa’idisige zit kélishi, sha’irlar üchün aruz behirlirini toluq  paydilinishqa imkaniyet bermigen. Shunglashqa türk shé’iriyitidiki bu xil ayrim tereqqiyat «aruz türki» dep atilishigha sewep bolghan.

Qaraxaniylar po’éziyasidiki bu xil özgirishler barliq ediplerning po’éziya telimatlirini nahayiti yaxshi bilidighanlighini roshen körsitip turidu. Yüsüp Xas Hajipning «Qutadghu bilik» we Exmet Yügnekining «Hibatul heqayiq» namliq eserliri aruz sistémisining en’eniwiy kanon (qanuniy turaqliq) telepliri asasida, yeni mutaqaribta yézilghan bolup, ruba’iy shekildiki shé’iriy bentlerni edebiy metinge alahide mexset bilen kirgüzgenligi ashkare körinip turidu. Eserlerning bezi qisimliri qeside sheklide yézilghan bolsimu, uning misralirida en’eniwiy qapiye usulliri saqlinip qalghan. Aruz wezni,- besh heriplik mutaqarib eserning béshidin  ta axirighiche bir xil ritmliq tutashlighini yoqatmaydu. Maxmut Qeshqerining «Diwanu lughatit türk» namliq esiri we Exmet Yassawining «hékmet»liridiki shé’iriy örnekler hem barmaq turaq-boghumlar aruz shekillirining qarmighida emelge ashqan. Qaraxaniylar klassik edebiyatining bundaq birikme tereqqiyati gerche erep-pars edebiyatining tesirige qarimay emelge ashqan bolsimu, amma shé’ir shekillirining béyishi xeliq éghiz sen’iti we  xilmu -xil zhanr türlirining tedrijiy tereqqiyatining xaraktérini ob’éktiw özgertti, kéyinche  ularning musteqil yüzlinishige zemin teyyarlidi. Umumen éytqanda,  Yüsüp Xas Hajip, Exmet Yügneki, Maxmut Qeshqeri, Exmet Yassawi we Sulayman Baqirghani teripidin qollinilghan aruz sistémisi hazirmu uyghur, özbek, ezerbeyjan we tatar shé’iriyitide dawamliship kelmekte.

Qaraxaniylar edebiyatidiki islam exlaqining alahide gözellik mizani bolghan  «edep» («adaba») chüshenchisimu özgiche. «Edep» («maxtilishqa erziydighan aliy pezilet») islam en’enisi süpitide, adem we jemiyetning eng aliy exlaq we éstétik qimmet qarishini belgüleydu. Insanni aliy peziletlik derizhide terbiyilesh üchün, ichki meniwiy (umumiy duniya qarishi) bilen tashqi  tertip (heriket) qa’idilirining birligi muhim édi.  U «ilm wa adab» (bilim we pezilet) , «ilm wa amal» (bilim we emeliyat) qatarliq uqumlardin terkip tapqan. Bu yerde  «Ilm an u wa illah» (Bilim andin iman) qatarliq uqummu zor ehmiyetke ége. Qaraxan namayendilirining telimatigha asaslanghanda, «edep»ning menisining chongqurlughigha singip kirmey turup, insan tebiyitining gözelligini we Allahning uni muhebbet bilen yaratqanlighini  toluq chüshinishi tes. Bu mu’amilarning heqiqiy mahiyiti bilen jemiyetlik hayatning menisini chüshengen insan kamaletke yetken we eqili tolghan insan süpitide izahlinidu. Peqet shu chaghdila insan Allah aldidiki perzini qayturalaydu. Bu nuqtidin éytqanda, ré’al duniyaning gözelligi insanning exlaq-«edep»  gözelligidin kéyin turidu, chünki adem aliy peziletlik bolmay, tebiyet gözelligini toluq his qilish qudritige ége emes. Ottura esir türk diniy ellamasi Rabghuzining teriplishige asaslansaq, Allah insanni alahide muhabbet, he tebiyetni bolsa, gözellik timsali süpitide yaratqan. Bu bir biri bilen tutash, insan tuyup bolalmaydighan  cheksiz gözelliktur. Erep-pars edebiyatida islamning meniwiy qimmet qarishini ilgiri sürüsh üchün «edip»ning («adiba», köplük türi- udaba) roli bekmu chong. Edip edepning gözelligini birdin bir uluqlughichidur. Ijadiyet erbapliri zhemiyetlik exlaq we insaniy aliy pezilet teshebbusini alahide tugh qilip kötirishimu eyne shu wezhidin. Edipler «edep»ke a’it telimatlirini algha sürüp, özlirining «mukemmel adem» («kamaletlik insan»), heqiqet («Ilahiy heq»), gözellik qarashlirini uyghunluqta izhar  qiliship, ularning izhtima’iy-medeniy ehmiyitini zhuquri köterdi. Shundaq qilip, edipler gözel zhemiyetlik tertipni «edepni» küyleydighan pen- edebiyatni («adabiyat») barliqqa keltürdi. Bu uluq pen hemme penlerning tazhisigha aylinip qaldi. Chünki ularning nezeriche aliy peziletke ége  emes insan, til gözelligidin mehrum we uning nutqi nuqsanlardin xali emes. Shunglashqa edipler til eyiplirini alahide sherhiligen. Bu xil yandishish esirlerdin esirlerge uluship, eslidiki söz sen’itining éstétik xizmitini yaxshilap keldi. Bu mesilide barliq ijadiy shexsler-edipler bir biri bilen rohiy masliship, insanperwerlik idéyalerni bille algha sürüshti.

Qaraxaniylar jemiyitining tereqqiy qilishigha egiship, insan («adem») we jemiyet («jami’at») heqqidiki telimatlarmu köpeydi. Ular umumiy islam exlaqiy prinsiplirini hemme jehettin mukemmelleshtürdi. Shundaq qilip, aliy sheher étiqati tunji qétim türk duniyasida barliqqa keldi. Aliyjanap jama’etning uluqlashqa erziydighan xisletler telimati (Yüsüp Xas Hajip, Exmet Yügneki), sözning ilahiylighi («lughet») we medeniy miraslar menggüligi (Maxmut Qeshqeri), mukemmel adem («kamalat»)  we yalghan duniya (Exmet Yassawi, Sulayman Baqirgha’in) telimatliri döletning barliq izhtima’iy we mepküriyewiy qatlamlirigha singidu. Qaraxaniylar dewridiki edipler jemiyetlik tertipke, insanlarning exlaqiy mukemmellikk a’it mu’ammilargha alahide diqqet qoyghan. Yétiliwatqan ewlatlargha hewes-ümüt baghlighanlighini we bu yolda zor muweppeqiyetlerni qolgha keltürüshke bolidighanlighini tekitligen. Bu gözel chüshenchilerning zhemiyet arisida umumlishidighanlighigha ishenche bildürgenligi her qandaq kishini heyran qalduridu.

Qeyt qilishqa tégishlikki, bedi’iy eserler «edep»ke a’it nezeriyewiy we edebiy telimatlarni barliq edipler dégidek yaxshi özleshtürüp, teshwiqat qilghanlighini roshen körimiz. Amma, edipler urpa-adetke a’it tarixiy en’enilerni islamche «edep» chüshenchiliri da’iriside oyliship, izahlighanlinimu bayqaymiz.  Ular medeniyetning tedrijiy tereqqiy qilishining her xil basquchliri üstidin qayta oylinishi tüpeyli, «edep»ni jemiyetlik exlaq idéyasining éstétik qurali süpitide Qur’an metinlirige qiyaslighan we shuninggha asaslinip, izhtima’iy-medeniy teleplerge muwapiq ipadileshtin bashlighan. Netijide, «edep-edebiyat» telimati yéngi tarixiy shara’itta hökümranliq qilidighan penge aylinidu.  Tekitleymizki, mezkür telimatqa a’it éstétik hadisilirining köp tereplimiligi, köp xillighi islam mejburiyitige xas «insaniyet» we zhemiyetlik exlaq qimmitini ashurushqa qaritilghan. Chünki u shexsning mukemmel bolushini meqset qilidu.

Shundaq qilip, qaraxaniylar namayendiliri «edip», «edep», «edebiyat» qatarliq üch birlik uqumining bir biridin azhralmas  sheklidiki türkiy söz sen’itini barliqqa keltürdi. «Edep» telimatining singip kirishi netijiside, qaraxaniylar edipliri özlirining eserliride duniyani tonup yétishning yéngi chégarisini échip, uni misli körülmigen miqiyasta kengeytti. Bu erep yézighidiki medeniy boshluqta yaritilghan we yéngi exlaqiy qarashlargha müzhessemlengen bu milliy medeniyet — türk altay medeniyitidin tamamen periqlinip turushi shu.

Umumen éytqanda, qaraxaniylar türk edebiyati kam dégende üch chong medeniyet bilen edebiyatning öz ara tutishidighan meydanigha aylinip qaldi. Bu elwette, köpligen ediplerning izhadiyitide köp tereplimilik sen’et we pelsepewiy-éstétik maslishishni keltürüp chiqardi. Démek, qaraxaniylar alimliri we sha’irliri yéngi islam ré’allighini berpa qilishta, zhemiyettiki adaletsizliklirining aldini élish tedbirini chongqur üginip, aliy sheher étiqatining hulini salidu. Bu türkiy medeniyet duniyasi üchün yéngi sheriq klassisizmini özleshtürüshte halqiliq rol oynaydu.

Nezerni zhelip qilidighan yéri shuki, Yüsüp Xas Hazhip, Maxmut Qeshqeri, Exmet Yügneki, Exmet Yassawi, Sulayman Baqirghani qatarliq ediplerning «edep» uqumida, erep-pars en’enisige oxshimaydighan, özgiche shé’iriy ipade qilishning adettin tashqiri usullirimu bar — bu eserning syuzhétidiki qurulmilarning özgiche birikme gewdisi. Bu alahidilik metinlerde orun alghan hayat tonush boyiche qéliplashqan en’enilerning konkrét roli, bayanlash we teswirning türk buddizm edebiyat prinsipliri  bilen zhughlashqanlighi, lirik-épik, didaktik we pelsepe xaraktérlik chüshenchilerning mahiyiti bilen munasiwetlik. Bu nuqtidin éytqanda, Yüsüp Xas Hazhip tunji qétim diniy we pelsepewiy telepni biriktürüp, yéngi türk alligoriyaliq shé’iriy sen’et qanuniyitini ijat qilghuchi süpide edebiyat tereqqiyatida yéngi sehipe achidu. Tekitleymizki bu klassik erep-pars klassik en’enisidin we islamaldi söz medeniyitidin keskin halda periqlinip turidu. Edebiyatning bundaq tereqqiy qilishi ob’éktiw yosunda türk chaghatay we altun orda dewridiki ediplerning «Qutadghu bilik» dastanigha meniwiy we shekliy texlitchilik bilen yandishishni keltürüp chiqardi.

Bezi sheriqshunas alimlar bu ehwalni közde tutup, karaxanlar namayendilirining eserlirini erep-pars edebiyat qa’idiri asasida emelleshken sen’et méwisi süpitide qarap, noqul didaktik baha bérip, bekmu addiy körsitishke tirishti. Bundaq nezeriye eserlerdiki ilahni (yarilish küchini) sufizmche tonush usuligha singip kirgen aldinqi dewirlerning iz-tamghilirimu nezerdin sirt qaldi. Bolupmu buddizm mehzeplirining tesirini ilmiy komparatiwistik qarashta izahlashmu orun almidi. Emeliyatta  qeyt qiliniwatqan periqler  alligoriyaliq birikme xaraktérliq uslublarda zhariy bolup turidu.  Qisqiche éytqanda, bu türk duniyasining mozhutluqni tonushtiki özgichiligidur.

Umumen éytqanda, qaraxaniylar türk edebiyati bir qanche asasiy mepküriyewiy yönilishte riwazhlanghan. Birinchi, pelsepe ontologiya da’iriside qarash: buningda bar-yoqluq éqidisi, turaqsizliq asasliri we zhemiyet gunaliri, özgirishchan duniya hem ebediylikning amili qatarliq mesililer orun aldi (Yüsüp Xas Hazhip we Exmet Yügneki). Ikkinchidin, medeniyetlerni shu’ubiya da’iriside chüshinish: bügünki mozhut ilmiy konsépsiyalerge yandiship éytqanda, ottura esirbir pütün étno-medeniyet fundaméntalizmi nezerge tashlandi.  (Maxmut Qeshqeri) Üchinchi yönilish, Heq -ilah (türkiyler üchün köpinche «Qut») ilimini asas qilghan tesewwuf («teriqet») telimati. Edipler Heqni tonushta ikki xil uslupqa wekillik qilidu. Yüsüp Xas Hazhip «anjuman», yeni köpchilik bilen bir bolup heqni tonushni teklip qilidu (Ügdilmish obrazi).  Exmet Yassawi we Sulayman Baqirghanilar bolsa, «khilvat» «khilvatgah», yeni Heqni yalghuzluq halette tonushni tewsiye qilidu. Insan öz qelbini yégane halda Heq-ilahqa béghishlash kérek dep hésaplaydu. Tesewwuf tüpeyli, méchitlarmu ikki xil halette sélinghan. Yerüsti méchitliri «enzhuman» sheklige, yerasti méchitliri «xilwetgah» sheklige uyghun kelgen. Qaraxanilarning bügünki Buxaradiki «Kelan» méchiti eyne shu «enzhuman» sheklini ipadileydu. Qazaqstandiki Exmet Yassawi, uning izidin mangghan Békét ata, Aqméchit xilwetgahliri égiz zhaylargha sélinghan, amma méchitlarning asasiy qismi yer astigha yoshurunghan. Sufizm eslide köchmen türk qebililirining tengrichiliktin buddizm, uningdin islamgha ötüsh zheriyanida izi qalghan rohaniyet éqidisidur. Bashqiche éytqanda, ularning turmush-tirikchilik urpa adetliridin kélip chiqqan étiqat. Mesilen, buddizmda eng muqeddes qudretlik ilahiy küch – Qutni tonush usuli (dharma) ikki. Ular «xinayana», «mahayana» qatarliq  bir biridin periqlinidighan diniy mehzeplerni peyda qilghan. Xinayana – qudretni xilwetlik, yeni yégane uslupta tonush usuli bolsa, mahayana – enzhuman, yeni kolléktiw tonush usulidur. Bu hem mozhudatliqqa ontologiyalik yandishishning belgüsi.

Qaraxaniylar edebiyatida mozhudatliqni sufizmliq telep bilen  sherhilesh tunji qétim otturigha qoyulghan bolup, tesewwuf tepekkürining ichkiy cheksizligini, Heq- ilahni, ikki duniya birligini, yalghan, waqitliq, nuqsanliq we ötne -turaqsiz duniyaning terk étish lazimlighini mezmun qilidu. Buni heq, ebediy turaqliq we gözel duniyani tonushning alahide mizani, shekli hem süpiti dep chüshense bolidu. Tesewwufta ikki duniyaning (ré’al we irré’al) birligi telimatining asasi —  u «teriqet» (yol — yoruq») bilimidur. Yol yaki seper bilimi ikki duniyani tutashturup turidighan mepkürewiy hayat kémisi. Shunglashqa baqi (u, yoq, zhansiz) duniyani chüshenmey turup,  pani (bu, bar, zhanliq)  duniyaning nuqsanlirini terk étish mümkin emesligi algha sürülgen. Hayatning ötkünchi ékenligini chüshengen insan, yaxshiliq-izgülükning qedirini bilidu, menpiyetning quli bolmaydu, zhemiyet ghémi bilen yashaydu, — dep chüshengen. Bu gözel-éstétik qarash karaxaniylar dewridiki hemme ediplerge mensüp. Shu seweptin Yüsüp Xas Hazhip, Maxmut Qeshqeri, Exmet Yügneki, Exmet Yassawi, Suléyman Baqirghani qarashliri pütkül türk edebiyatining idé’al mepküriyewiy asasini we gözel qarashlirini belgülep, hertereplime shekillendürgen. Ularning telimati türk duniyasining rohaniyet bilimining asasigha aylanghan. Ularning qelimidin  chiqqan  eserler aliy peziletlik insanlarning ish-heriketliride izgülük jewhiri yoshurunghan dégen xulasini algha tashlaydu. Ushbu étiqat arqiliq tebi’et we mojudatliq sirini tuyushqa bolidu. Shu tüpeyli yaratquchi güllerge qiyaslinip, uningdiki siziq ewrishimligi hem ularning cheksiz wasitilighi, reng séxirlighi bilen gözellik sirining tesirchanlighi küylinidu. Amma insan we tebiyet gözelligi yaratquchining gözelligini his qilishta bir wasite Zhemiyet teleplirige layiq aliy peziletlik bolush – bumu insan xulqidiki gözellik. Amma ré’al hayatta zhemiyet nuqsanliri köp.  Ashiqliq yolida mangghan insan duniyaning gunahkarlighi we uning özgirishchanlighini chüshinip bilishi kérek.

Qaraxaniylarning söz sen’itige seyahet qilidighan bolsaq, bedi’iy metinler mezmunining her xil po’étikiliq en’eniler arqiliq bir-birige  qoyuq baghlinip ketkenligini köreleymiz. Mesilen, «sheri’et»ke baghliq islam turmush qanun-qa’idiliri bilen sopilarning «teriqet» duniya qarishi bir-biri bilen tutash. Exmet Yassawi we Yüsüp Xas Hazhipning eseridiki «Öghdülmish» qehrimanining sopiliq teriqetliri mahiyet we qurulma jehettin wasitiliq bolup, heqni tonushni yekke haletke tireydu. Buningdin biz buddizm dinidiki «Xinayana» telimati bilen melum zhehettin oxshashlighini bayqaymiz. Bu yolni tallighanlar jemiyetni tashlap chiqip kétishni terghip qilidu. Bu xil terk étish gunalardin tazilinishtiki birdin bir amil dep qaraydu. Endi zhemiyet pezilitini terghibat qilishni mexset qilghanlar (Yüsüp Xas Hazhipning «Ügdilmish» qehrimani misal)  xeliq ghémi bilen yashashni terghip qilidu. Chaghatay dewride bu idéyani  büyük ellame Muhemmet Bahawdun Neqishbendi ilgiri sürüp, uning mepküriyewiy asasini, exlaq-éstétik ghayilirini, teriqet-heriket qa’idilirini ishlep chiqqan.

Umumen éytqanda, qaraxaniylar edipliri berpa qilghan türk sufizmining tarixi intayin qiziqarliq  we edebiyat mahiyitini éniqlashta intayim muhim. Barliq eserlerde dégidek, ré’alliqning métafizikiliq izahlinishi bilen ontologiyalik idéyalirining cheksiz hökümranliq qilishigha qarimay, mojutdatliqni tonush mesilisige bolghan qiziqish intayin ehmiyetlik. Shunglashqa mezkür dewir zhuqiri idé’al ghaye üchün üzlüksiz mulazimet qilidighan dewir süpitide teswirlinishi hazhet.
Qaraxaniylar edebiyatining güllengen waqti nurghun alimlar teripidin «türk güllinishining bashlinishi» ni gewdileydighan dewir dep étirap qilinghan bolup, üch esirni dégidek öz ichige alidu. Heqiqetenmu, qaraxaniylar edebiyatining  güllinishi chaghatay dewri edebiyatini misli körülmigen miqiyasta sür’etlik riwazhlandurdi. Türkiy tillardiki zor edebiyat qoshuni peyda bolup, türlük-tümen zhanrlarning riwazhlinishigha purset yaratti we ularni ejayip zhuqiri pellige köterdi. Bu ob’éktiw halda Altay dewrige oxshimaydighan yéngi tiptiki türk tilining güllinishige yétekchilik qildi. Shahane Qeshqer mezkür oyghinishning asasliq merkizige aylinip, mozhudatliqni tonushning yéngi mepküriyewiy nezeriyesini berpa qildi. Buni qaraxaniylar yaratqan medeniyet modéli we uslubi depmu qarashqa bolidu. Qeshqerning merkezlik roli küchiyiwergensiri, türkiy tilida yazidighan sha’irlar köpligen élik-padishalarni, begzade-aqsüyeklerni we ularning etrapidikilerni ilhamlandurdi. Zhuqarqi qatlam wekillirining milliy shé’iriyetke bolghan ixlasini ashurdi. Edipler yaratqan esh’ar sen’itining alahidiligi shuki, wezn-ritmlarning tekebburluq-shox herikiti, zhiddiy tertipke ügengen tekrarlar bilen chongqur nepislik, lirizm, hissiyatliq inchike nazuk ahanglar, zhor bolup, sayriship, bir birige muhebbitini izhar qilishiwatqan qapiyeler,  we shundaqla ana tilimizning gözel hem nispiy addiylighi bilen özige zhelip qiliwatqan bay menilik — esterlik sözler her qandaq kishini heyran qalduridu.  Ezhdatlar tilining uluqlughi türkiy tilida sözlishidighan xeliqler üchün pexirlinish we ilham menbesi bolup,  nechche esirlerdin buyan özlirining  milliy kimligini saqlap qélishta zor medet bergen. Shuning bilen bille  chaghatay dewridiki türk tilining shekillinishige ezhayip ubdan shara’it hazirlap béridu.

Yene bir tereptin, ediplerning bu xil ijadiyet qaynimidiki pa’aliyetliri qaraxaniylar edebiyat tilining ghayet zor özgirishlerni bashtin kechürgenligini we qédimki türk xaqanlighining runik yazmilar tilidin tedrijiy zhiraqlap kétiwatqanlighini éniq körsitip béridu. Qaraxanilar söz sen’itining küchlük tarixiy tomur-yiltizi, medeniyet we sen’et we éstétik quwiti, we uning idéyawiy asasi ijtima’iy-seyasiy nutuqning alahide mizani süpitide esirler boyi türk tilida sözlishidighan xeliqler we döletler üchünla emes, belki pütün duniya üchün ülge bolup qalarliq.

Uchurlargha qarighanda, Qeshqerde ikki chong medrise bar bolup, ular öz dewrige  a’it nurghun sha’irlarni, xettatlarni, diniy zatlarni terbiyilep bergen. Bu xil zhanliq pa’aliyet klassik edebiyatining örnekliri bilen bille, uning her xil mezmundiki zhanrlirining yétilishige béqiyas ülüsh qoshqan.  Bu dewirdiki meshhur eserler bir qanche esirdin buyan duniyaning herqaysi jaylirida köchürülüp we tarqitilip kelgen. Bu ejayip dewirdiki edebiyatning misallirida duniya miqiyasidiki insanperwerlik idéyalirining eks étilip, gözellik éqidilirining mujessemlinishi, elwette, bügünki kündimu ularning duniyawiy qimmitini we ehmiyitini ashurup kelmekte.

Erep-pars esh’ar zheriyanigha oxshimaydighan yene bir teripi shuki, del bu waqitta qaraxanilar edebiyatida  allégoriyaliq simwolizm yiltiz tartip, söhbetke qurulghan éposluq «adaba» en’eniliri we folklor shé’iriy zhanr-shekillirining birikishi hem ularning po’éziyade hökümranliq qilishi bilen periqlinip turidu. Bu mezgillerde muhebbet lirikiliri, «ishq» en’enisi téxi keng tarqalmighan édi. Erep-pars edediyati wekilliridin Sa’adi, Xosrof, Xafiz, Attar, Rumi qatarliq edipler ilahiy muhebbet, diwane-«ishq» shé’iriyitige tégishlik ghezel, kit’a, qeside, ruba’iy, mu’amma, musaddes qatarliq shekillirige köperek murazhi’et qilip,  lirikiliq we zhanrliq en’enilerni küchiyishige sewepchi bolghan édi.  «Ishq» shé’iriyiti en’enisi peqet chaghatay dewridila, yeni Sekkaki, Lutfi, Ata’i, Rewandi Xorézmi, Abduréhim Xorézmi, Heydar Xorézmi qatarliq sha’irlarning izhadiyitide  awangard derizhige kötirilip, türk po’éziyaside umumlishishqa bashlaydu.

Xeyriyat, qaraxaniylar edebiyatining zor ijtima’iy-meniwiy umumlashturush küchi cheksiz bolupla qalmay, yene türk xeliqlirining  psixologiyalik iqtidarining mollighini ispatlap bérip, ularning janliq obrazini hertereplime yaratti. Bu halet tibabetchilik, gé’ografiya-zimin, ka’inat- astronomiya éngi bilen gireliship, pelsepe, éstétika we exlaq tepekkürining keng  qanat yéyishige élip kélip, ösüp kéliwatqan ewlatlarni tepekkür duniyasigha yétekligen halda, ularning tarix bilen bolghan söhbitini, insan we jemiyet mu’ammilirini, mojutluq mahiyitini tenqidiy chüshinidighan derizhige kötirilishige imkan yaritip berdi. Yeni zhemiyet bashqurishning idé’al sheklini otturigha qoyup, insanperwerlik nuqtilarni éniqlap berdi. Chünki u meniwiyat we rohaniyet telimatlirigha a’it  barliq alahidiliklirini ekis ettürdi. Bu nuqtidin alghanda, qaraxaniylar medeniyet tarixi bügünki Merkiziy Aziya türkiy tilliq xeliqliri üchün buzulmas medeniyet tüwrigi we meniwiyat tarixining  omurtqisi.

Tekitleymizki, u dewirlerde yashighan türkiy tilliq xeliqler teqwadarliqqa intilip,  mukemmel insan rohaniy étiqatini özleshtürüshke tirishti. Islam dinini insanlarning bu xil zhemiyetlik  éhtiyazhliqni teminleleydighan bir bir din  dep tonidi. Qaraxaniylar danishmenliri zhemiyet eyipliri hem turaqsizlighi, mojutluqning ichkiy özgirishchanlighi heqqidiki  telimatigha  muwapiq «edep», ijtima’iy adalet, aliy pezilet, aliy sheher we zhemiyet üchün yashash qatarliq pelsepewiy uqumlarni  otturigha qoyup, ularni shu chaghdiki muhitqa maslashturup sherhilidi. Ular medeniy meydanining meniwiy özgirishi heqqide chongqur oylandi. Amma qaraxaniylar tikligen zhemiyet uzaqqa barmidi. Epsus, ular berpa qilghan idéyaler we yéngi rohiy yéngilinish yolida berpa qilinghan dölet tarix sehnisidin chüshüp qaldi. Bügünki künde biz uning ichki we tashqa amilliri heqqide peqetla perez qilishimiz mümkin. Qandaqla bolmisun, xan zhem’etliridin bolghan Eli Arslanxan bilen Hesen Boghraxanning ewlatliri otturisidiki qarimu-qarshiliqlar küchiyip kétip, özlirining toghra körgen telimatliri untuldi we yéngi peyda bolghan toqunushlarning aldi élinmidi. Tarixchilarning pikriche, bu mezgillerde, islam dinigha baghliq ilgiri köchmen bolghan qebililerning turmush tertip-qa’idiliri asta-asta özgirip ketken édi. Qaraxanilar hakimiyetni kéyinki ewlatlargha ötküzüp bérishning tarixiy misallirini asta-asta untup qaldi. Bu ilgiri shekillengen döletchilik en’enilirining peydin-pey yoqilishigha élip keldi. Ilgiri, köchmenlerning hayatida hakimiyetke warisliq qilish chare-tedbirlerge aq-süyeklerning köpchiligi ishtirak qilatti. Ular  her xil urushlarda qeyserlik körsetken xan ewlatliridin birini tallatti we shu tüpeyli yéngi xan köpchilikning maqullighi bilen textke oltiratti. Buni alimlar herbiy démokratiya usuli dep qarighan. Qaraxaniylarda bolsa, hakimiyetke waris tallash mesilisi tamamen özgirip, atidin baligha  miras süpitide qalidighan boldi. Xanning pikri we qarari mutlaqliship ketken édi. Bu köpchilik zhehettin étirap qilinmay, naraziliqlarning kélip chiqishigha sewepchi bolghan. Qandaqla bolmisun, baya  biz zhuqirida tilgha alghan, peziletlik zhemiyet, aliy sheher edep-exlaq étiqatliri dégilik netizhe bermigen dep qarashqimu bolidu. Buningdin bashqa, meniwiy jehettin yéqin bolghan dölet sistémisi ichide mozhut bolup turghan qaraxaniylar bilen samaniylarning otturisidiki toqunush, her ikki döletni halsirash we peydin yoqilish girwigige ishterdi. Xususiy mal-mülükke-éqidige qul bolup qalghan begzadilermu, bu dölet ichidiki yéngi xeterlik ziddiyetlerni keltürüp chiqardi. Bu öz ara ittipaqliqni ajizlashturup, parchilinip kétish üchün ubdan zemin teyyarlidi. Munqerizlishish zheriyanliri qet’iy ishtiklep kétip, ularni toxtiwétidighan küchler meydangha kelmidi. Sirtqi amillar shuki,  bu dewirlerde ijtima’iy-seyasiy hayatning izchil tereqqiyatigha tedrijiy türtke bolghan yüksek derizhidiki edep-exlaq telimatining bashqa dindiki sirtqi küchlerge tehdit élip kélidighanliqini qaraxaniylar teripidin nezerge élinmidi. Yüsüp Xas Hazhipning agahlandurushlirini we uning wesiyetlirini untup  qélishti. Chünki bezi döletler ichki ziddiyet kücheygende bashqa xeliqlerning mülkini sadir qilish arqiliq mozhut bolup turushqa adetlengenligi hésapqa élinmighan édi. Démek, qaraxaniylar özlirining asasliq dölet telimati we bu yönilishte qolgha keltürgen muweppeqiyetlirini aldi bilen tashqi düshmenlerdin, yeni qaraxitay qara küchliridin qoghdiyalmidi.

Buningdin bashqa, bu dewridiki Merkiziy Aziyadiki musulman döletliri özlirining pütkül islam duniyasining ayrilmas meniwiy — terkiwiy qismi ékenligini toluq tonup yételmidi. Ular ottura esirde islam duniyasigha qarshi turmaqchi bolghan yershari gheyri küchlirining xowupini chüshinip bolmighan édi. Del moshu mezgilde, yawropa qit’eside musulmanlargha qarshi «Selib yürishi» («Kréstowoy poxod») bashlanghan édi. Bu selzhuqlargha qarshi heriket bolup, gherip duniyasining herqaysi jayliridin uyushqan islam duniyasi bilen alemshumul tirkishish édi. Bu zheriyangha karaxaniylarning düshminige aylanghan qaraxitaylarmu zhiddiy arilashqan. Buning netizhisi tarixta éniq. Herqanche ghelitilik anglansimu qeyt qilishqa toghra kéliduki, büyük qaraxanilarning güllinishi,  zhiddiy örlishi we seyasiy sehnidin ushtumtut, téz chüshüp qélishining sewebi del moshu. Buning bilen bille melum waqit adil jemiyet telimatimu  türk xeliqlirining medeniyiti bilen edebiyatida özining hökümranliq qilish küchini toxtatti. Amma, qaraxaniylar duniya medeniyiti tarixida eng yarqin iz-tamghilarni qaldurup, uprimas gheznilerni yaritip, türk xeliqlirining yéngi muweppeqiyetlerni keltürishige zemin teyyarlidi we ularning rohaniyet birligini hasil qildi. Qaraxaniylar shundaqla islam türk medeniyitining altun dewrining bashlinishigha yol achidu.  Medeniyet meydanida  sheriq türk klassisizmni zhuqiri pellige kötürüp, söz sen’itining buzulmas hulini hazirlaydu. Bügünki künde türkiy tillarda sözleydighan xeliqlerning qaraxan dewrige murazhi’et qilishi bézhiz emes. Chünki u türk duniyasining meniwiy mirasidur. Bu türk xeliqlirining meniwiyat we rohaniyet sahasidiki nechche esirlik tarixiy ghelibilirini birleshtüridu  we kelgüsi mozhutlughi hem tereqqiyati üchün türtke we heriketlendürgüchi küchi.