Uyghurlarning tarixta qurghan döletliridin yene bir dölet — Qarluqlar xanidanliqi
Uyghurlarning tarixta qurghan döletliridin yene bir dölet — Qarluqlar xanidanliqi
Muhemmet Tursun Uyghur
Yéqinqi künlerdin buyan menbe izdesh jeryanida köplirimiz bilmeydighan yaki diqqet qilmighachqa yézilmighan we tilgha élinmighan, uyghurlarning tarixta qurghan döletliridin biri bolghan «qarluqlar xanidanliqi»ning tarixi uchrap qaldi. Men bu dölitimizning tarixi we bir qisim pullirini deslepki qedemde yüzeki bolsimu tekshürüp körgendin kéyin, addiyraq bolsimu bu maqalini yézishni muwapiq kördüm.
Qarluqlar tarixta ötken herqaysi türk, jümlidin uyghur qebililirining ichide muhim orun tutidighan bir qebile. Tarixta uyghur ismi bilen qurulghan, uyghur dölitining qurghuchisi Qutluq Bilge Qaghan (683 — 747) uyghur dölitini qurup chiqish üchün 742 — yili –ıı Sherqi Köktürk Qaghani Özmish Qaghan (740- 742) ni uyghurlarning mushu qarluq qebilisi we basmil qebililiri bilen birliship yoqatqan idi. Qutluq Bilge Qaghan 744 — yili uyghur dölitini qurghan waqittimu asasliq mushu qarluq qebilisi we basmil qebililiri muhim rol oynighan idi. Qutluq Bilge Qaghan tunji qétim uyghurlarning öz ismi bilen atalghan uyghur dölitini qurup chiqqandin kéyin barliq uyghur qebililirini tekshürüp, ikki chong tarmaqtin ibaret 19 qebilige bölidu. Ular on uyghur we toqquz oghuzlar dep atilidu. Bu qebililer ichide uyghurlar dep atalghan uyghur qebilisi bilen qarluqlar bolsa toqquz oghuzlar dep atalghan tarmaqta yer alghan idi. Qarluqlar yene 840 — yili Bilge Köl Qaraxan rehberlikide qurulghan, 840 — yildin 1212 — yilighiche 372 yil höküm sürgen, uyghurlar tarixida qurghan döletlerning ichide eng seltenetlik döletlerning biri bolghan qaraxanilar dölitini qurghuchi üch asasliq uyghur qebilisining birsi idi (Turghun Almasning «Uyghurlar» dégen kitabida, qaraxanilar dölitini Bilge Köl Qaraxan rehberlikide uyghurlarning yaghmilar, qarluqlar we chigil qatarliq qebililiri birliship qurghan déyilgen. Türk menbeliride bolsa qaraxanilar döliti qarluqlar teripidin qurulghan déyilgen).
Qaraxanilar döliti 1042 — yili sherqiy qaraxanilar we gherbiy qaraxanilar dep ikkige bölünüp kétidu. Sherqiy qaraxanilar döliti 1211 — yili qitanlar (qaraxitay) teripidin munqerz bolidu. Gherbi qaraxanilar bolsa 1212 — yili Xarezim shahlar döliti teripidin munqerz bolidu. Xarezim shahlar döliti 1212 — yili hem qitanlarnimu meghlup qilip yoqitidu. Shuningdin kéyin qaraxanilar dölitining bir qisim zémini Xarezim shahlar dölitining zéminigha qoshulup kétidu. Ehwal mushundaq bolghanliqi üchün bir qisim qarluq qebilisi Xarezim shahlar döliti teweside qalidu.
1220 — yili Chinggizxan rehberlikidiki mongghul qoshuni Xarezim shahlar dölitige bésip kiridu. 1222 — yili mongghullar Xarezim shahlar dölitini tamamen bésiwalidu. Mushu jeryanda Xarezim shahlar döliti teweside qélip qalghan uyghurlarning qarluq qebilisi Seyféttin Hesen Qarluq (Seyfeddin el-Hasan Karluğ) rehberlikide hazirqi Afghanistan bilen Pakistanning otturlirigha toghra kélidighan yerge kélip orunlishidu. Bu jay Délhi sultanliqi (Delhi Sultanlığı 1206 — 1526)ning zémini idi. Seyféttin Hesen Qarluq xelqini muwapiq orunlashturup bolghandin kéyin özining Délhi sultanliqigha boysunidighanliqini bildüridu. Délhi sultani qarluqlarni qobul qilip, 1224 — yilidin bashlap Seyféttin Hesen Qarluqni öz qebilisige waliy qilip teyinleydu. Qarluq qebilisi bu tarixtin bashlap Seyféttin Hesen Qarluq bashchiliqida Bamyan we Qurram wadilirini makan tutup, Ghezne we Bamiyan dégen sheherlerni merkez qilghan halda yashashqa bashlaydu.
Seyféttin Hesen Qarluq bilimlik hem iqtidarliq kishi idi. U bir mezgil özini ongshiwalghandin kéyin, 1236 — yili «qarluqlar xanidanliqi» namida dölet qurup musteqilliq jakarlaydu. Paytexti ehwaldin qarighanda deslep Ghezne shehiri, kéyin Bamiyan shehiri bolidu. qQrluqlar xanidanliqining nopusimu az, dölitimu kichikrek idi. Bu döletning sherqi we jenub teripi Déhli sultanliqi zémini bolup, shimal we gherb teripi mongghul impériyesi zémini idi. Qarluqlar xanidanliqi ene shundaq intayin küchlük ikki chong dölet otturisida bolsimu Seyféttin Hesen Qarluq dölitini eqil we qabiliyitige tayinip idare qilidu, hemde ustiliq bilen déplomatik munasiwet ornitip ikki küchlük qoshnisining otturisida tengpungluq rol oynaydighan paydiliq weziyet shekillendüridu. Her ikki döletke soda karwanliri mangdursa, yene bir tereptin dölet tereqqiyati we igilikini tereqqiy qildurup xelqini xatirjem yashash shara’itige ige qilidu.
Seyféttin Hesen Qarluq musteqilliq jakarlighandin bashlap dölitining nami hem öz namida kümüsh we mistin nahayiti köp pul basturghan bolup, uning köpligen pulliri qarluqlar dölitining pakiti süpitide dewrimizgiche yétip kelgen.
Seyféttin Hesen Qarluq 1236 — yildin 1249 — yilghiche 13 yil texitte olturghan. U wapat bolghandin kéyin oghli Nasiriddin Muhemmed Qarluq (Nasıreddin Muhammed Karluğ) 1249 — yildin 1259 — yilghiche 10 yil texitte olturghan. Qarluqlar döliti tarix sehniside 1236 — yildin 1266 — yilghiche qisqighine 30 yil toluq musteqil dölet bolup höküm sürgendin kéyin Délhi sultanliqi teripidin bésiwélinghan.
Inglizche we türkche menbelerde bu dölet üstide toxtilip; Seyféttin Hesen Qarluqning pulliri, qarluqlar dölitining eyni waqitta xélila yoqiri sewiyede tereqqiy qilghan dölet bolup, xelqiningmu bay — bayashat we xatirjemlik ichide yashighanliqining ochuq ispati. Dewrimizgiche yétip kelgen pullar bu dölettin miras qalghan muhim pakitlar bolup hésablinidu, dep yazghan.
Qoshumche:
Muhemmed Imin Bughraning «sherqiy türkistan tarixi»diki qarluq döliti dégen babta; hijri 134 — yili, miladi 751 — yili qarluqlar Ziyad Bin Salih bilen xitayning Gawshenji dégen qomandani otturisidiki Talas urushida xitaygha qarshi turghan we xitay eskerlirini tamamen yoqitip, shu yili Beshbaliq, Imil we Gherbiy Altayda bir qarluq döliti qurup chiqqan. … Mana shundaq qilip qarluqlar 751 — yilidin 861 — yilighiche 110 yil toluq musteqil qaldi… dep yézilghan.
Uyghurlarning tarixta qurghan döletliri ichidiki qarluqlar xanidanliqining téximu tepsiliy we toluq tarixini tarix tetqiqatchi alimlirimizgha hawale qilimiz.
2024-12-16.
* https://en.m.wikipedia.org/wiki/Qarlughids
* https://en.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Nasir_al-Din_Muhammad_Qarlugh&wprov=rarw1
* https://tr.wikipedia.org/wiki/Karluk_Krall%C4%B1%C4%9F%C4%B1
* https://tr.wikipedia.org/wiki/Karahanl%C4%B1lar
* https://tr.wikipedia.org/wiki/Harezm%C5%9Fahlar_Devleti
* https://tr.wikipedia.org/wiki/Karah%C4%B1taylar
* Sherqiy Türkistan tarixi, Muhemmed Imin Bughra 1998 — yili Enqere neshri. 112 — 113- we 511 — betler.
* * * * *