Ussuli jedit

Абләт Сәмәт доктор

Қирим татарлири арисидин йетишип чиққан даңлиқ маарипчи, нәшриятчи вә сиясәт әрбаби Исмаил Ғаспирали 1881-йили «тилда, пикирдә вә ишта бирлик» шоари билән нәшр қилишқа башлиған т үрки тилидики «тәрҗиман» гезити арқилиқ түрки тиллириниң саплиқи вә кәң қоллинишчанлиқи үчүн йеңи бир дәвр ачқан еди. Исмаил Ғаспиралиниң 1884-йили Қиримда башлиған, қисқа вақит ичидә пүткүл Түрк дунясиға, һәтта Явро-Асиядики бир қисим мусулман әллиригә қәдәр кеңәйгән» Усули җәдид» маарипи, Қиримдин Һиндистанғичә, Истанбулдин Шәрқий Түркистанғичә болған бипаян тупрақлардики хәлқләрдә заманивиари мапниң туғулуши вә тәрәққий қилишида һ л қилғуч муһим ролларные ойнихан еди.

Исмаил Ғаспирали

Исмаил Ғаспиралиниң 1893-йили вә 1907-йили Қиримдин Түркистанрақлириға қилған икки қетимлиқ илмий тәкшүрүш сәпири, Ғәрбий Түркистанниң йеңи маарип итидә қанчилик муһим рол ойниған болса; шәк-шүбһисизки, Шәрқий Түркистанда заманиви маарипниң туғулуши һәм дәсләпки тәрәққияти үчүнму шунчилик түрткилик ролларни ойниғанлиқи мәлум. Бир қисим әслимиләр вә хәлқ арисида сақлинип қалған сборник әстиликләргә қариғанда, Исмаил Ғаспирали Түркистан саяһити мәзгилидә Ғәрбий Түркистандики бир қисим уйғур мун әввәрлири биләнму дидарлишиш пурситигә еришкән екән. Йәнә бир қисим язма мәнбәләрдә вә әслимиләрдә қәйт қилинишичә, Шәрқий Түркистандики балдур ойғанған тәрәққийпәрвәр затларниң каллиси ечилған қисим яшларни Қирим йерим арилидики Бағчәсарайға әвәтип, Исмаил Ғаспирали ачқан усули җәдид мәктәплиридә тәһсил алдурғанлиқи тилға елинған.

 

1909-йили язда Османли империйәси маарип министирлиқиниң алаһидә тәклипи билән җәдидчилик һәрикитиниң байрақдари Исмаил Ғаспирали Истанбулға берип, усули җәдиә маарипи һққидә йүрүш долат в лексийәләрни бәргән. Шу йили 7-айниң 19-күни Стамбулда Исмаил Ғаспиралиниң тунҗи лексийәси башлиниш алдида, Османли империйәсиниң мәдәнийәт министири вә даңлиқ язғучи Мәсум әпәнди әпәнди, тонушуш сөзләп, Ғаспиралиниң өзигә бәргән учурлиридин мундақ нәқил кәлтүргән: «… чин мусулманлири бу җәһәттә темиму балдур һәрикәтлинипту. Исмаил Ғаспирали әпәнди һәзрәтлириниң қоллиши билән чиндики түркләр көркәм бир мәктәп бина қипту. Арилиридин Мәсум әпәнди исимлик для кишини бу йәргә әвәтипту. У киши бир нәччә йил бу йәрдә тәлим елипту. Һазир юртида маарип хизмити билән шуғуллиниветипту».

 

Османли империйәсиниң нопузлуқ мәтбуатлиридин болған “сиратилмустәқим” (тоғра йол) ниң 1909-йили 5-авғуст санида елан қилинған бу доклат хатирисидә тилға елинған Мәсум әпәнди һәқиқәтәнму бизниң диққитимизни чекиду. Униң Шәрқий Түркистанда усули җәдид маарипи бойичә дәсләп ечилған мәктәпниң муәллими вә мудири болғанлиқи, һәтта Қиримға берип Исмаил  Ғаспиралидин усули җәдид маарипиниң методини өгәнгәнликидәк учурлардин, Мәсум әпәндиниң Исмаил  Ғаспирали билән йеқин тонуш икәнликини қияс қилиш тәс әмәс. Әмди Исмаил  Ғаспирали тилға алған чиндики түрк мусулманлири ачқан мәктәпниң ениқ орни һәққидә “вақит” гезитиниң 1908-йили 1-май саниға бесилған “Ғулҗа шәһириниң әһвали” мавзулуқ хәвәрдин җаваб тапалаймиз. Униңда мундақ дәп йезилған: “Бу йилларда Мусабайофлар ‛усули җәдид‚ мәктипи ечип, маһир муәллимләр кәлтүрди. Балиларни низам вә тәртип билән оқутушқа башлиди”.

 

Ундақта, мәшһур маарипчи Исмаил  Ғаспирали тилға алған Мәсум әпәнди ким? У Шәрқий Түркистанда, җүмлидин Илида тунҗи “усули җәдид” мәктипиниң ечилиши вә раваҗлинишида қандақ тиришчанлиқларни көрсәткән? У немә мәқсәт билән Ғаспиралиниң юрти, йәни усули җәдид маарипиниң тунҗи туғулған җайи болған Бағчәсарайға барған? Уни кимләр әвәткән?

 

Ғулҗада туғулуп кейинчә Татаристанда яшиған, шундақла Қазан университетиниң муавин мәктәп мудири болған даңлиқ тарихшунас Мирқасим Госманоф 2006-йили елан қилған бир мақалисидә Мәсум әпәнди вә униңдин бир йил бурун Оренбургқа берип усули җәдид маарипи бойичә тәһсил алған йәнә бир уйғур маарипчи Абдулкерим әпәнди һәққидә учур бәргән. У бу мақалисигә “тәрҗүман гезити” ниң 1900-1902-йиллиқ мунасивәтлик санлиридики бир қисим хәвәр вә мақалиләрни мәнбә қилип көрсәткән. Тарихчи Мирқасим Госманофтин кейин Мәсум әпәнди һәққидә тәпсилий издәнгән йәнә бир тәтқиқатчи “уйғур миллити” намлиқ китабниң муәллипи Дейвид Брофий (David Brophy) дур. У өзиниң Харвард университетида яқлиған докторлуқ диссертатсийәсидә Мәсум әпәнди билән мунасивәтлик интайин муһим мәлуматларға орун бәргән.

 

Обзорчи вә уйғур йеңи маарипи һәққидә тәтқиқат елип барған Ялқун Рози билән илиниң маарип тарихи һәққидә издиниш елип барған Долқун Рози қатарлиқ кишиләр, уйғур йеңи маарипиниң өтмүши һәққидә язған мақалә вә обзорлирида тарихчи Мирқасим Госманофниң әсәрлиридин нәқил кәлтүрүп, Мәсум әпәнди вә униң паалийәтлири һәққидә қисқичә мәлумат берип өткән. Униңдин башқа Түркийәдә уйғур тилида нәшр қилинған “ана юрт” журнилиниң 2013-йиллиқ 2-санидики “Уйғур җәдидчилики һәққидики тәтқиқатларға қисқичә нәзәр” мавзулуқ мақалидиму Мәсум әпәнди һәққидә қисқичә учур берилгән.

 

Һалбуки, Мәсум әпәнди һәққидә әң дәсләп учур бәргән киши Ғулҗадики Һүсәйинийә мәктипиниң тунҗи қарарлиқ оқуғучиси вә Мәсум әпәндиниң шагирти, шундақла 20-әсирниң биринчи йеримидики уйғур сиясий тарихида көзгә көрүнгән шәхс-Мәсуд Сабири Байқози иди. Мәсуд Сабири 1947-йили “Шинҗаң өлкилик һөкүмәт” ниң рәиси болғандин кейин, “үч әпәнди” ләр тәрипидин Үрүмчидә тәсис қилинған “дәрнәк” намлиқ илмий муһакимә олтурушида, өзиниң илим тәһсил тарихи вә Шәрқий Түркистандики усули җәдид мәктәплириниң өтмүши тоғрилиқ лексийә бәргән. У 1948-йили 7-айниң 1-күни Үрүмчидики “дәрнәк” тә сөзлигән Шәрқий Түркистанда йеңичә маарипиниң туғулуши тоғрисидики лексийәсидә Мәсум әпәнди һәққидә тохтилип өткән. Униң шу қетимлиқ доклати “Шинҗаң гезити” ниң 1948-йил 7-айниң 21-күнидин 24-күнгичә болған арилиқтики санлирида улап бесилған. Мәсуд Сабири “Юртимиздики тәҗәддуд тарихи” мавзулуқ бу доклатида мундақ дәп язған: “…1899-йили еди. Мән бир мәктәптә оқувататтим. Мәктәптә оқуйдиған яшлар әрәбчә ‛зәрфи тәҗви‚ башлиған бир вақит еди. Муәллимимиз бир түрк муәллим. Биз бирәр йүзгә қәдәр шагирт ичидин 4-5 шагиртни айрип йезивалди. У шагиртларниң қоллириға бир парчидин китаб тутқузди. Буниң бири кичик җуғрапийә китаби, йәнә бири һесаб китаби. Муәллим ейтти: ‛бундин кейин өзимизчә оқуйсиләр. Һәр күни китабтин дәрс беримән. Униңдин кейин имтиһан алимән‚ деди. ”

 

Мәсуд Сабири доклатиниң давамида йеңичә маарипниң Илида башлиниш сәвәблири һәққидә тохталғинида, шу йилларда Русийәдә тиҗарәт қиливатқан Һүсәйин Мусабайофниң Русийәниң пәрқлиқ йәрлиридә яшаватқан мусулман түркий милләтлири арисида тарқалған йеңичә маарип билән тонушқанлиқини баян қилған. Мәсуд Сабири доклатида Һүсәйин Мусабайефниң йеңичә мәктәпләрниң әң чоңи вә даңлиқлиридин “Оренбург дарилмуәллимин” ниң қурғучиси мәрипәтпәрвәр бай Әһмәтбай Һүсәйиноф билән билән учрашқинида, униң өзигә “силәрму өз юртуңларда мушундақ мәктәп ачқан вә шагирт тәрбийәлигән болсаңлар еди” дегәнликини қәйт қилған. Мәсуд әпәндиниң тилға елишичә, 1899-йили Ғулҗада усули җәдид мәктипидә муәллим болған киши әслидә 1897-йилидин башлап Татаристанниң Қарғали дегән йеридә ечилған қисқа муддәтлик оқутқучи тәрбийәләш курсини пүттүргән киши икән. Мусабайофлар мәслиһәтлишип Ғулҗадики бу мәктәптә икки синип ачмақчи болған вә оқутқучи мәсилисини һәл қилиш үчүн Мәсум әпәнди исимлик кишини Бағчәсарайға әвәтмәкчи болған.”

 

Мәсуд Сабири әпәнди доклатида, Мәсум әпәндиниң Бағчәсарайдин Түркийәгә барған вақитлирида униң өзини 40-50 яшларда дегәнликини тилға алған. Бу учурдин униң 1904-йиллири тәхминән 50 яшлар әтрапида икәнликини, қияс қилиш мумкин.

 

“Тәрҗүман” гезитиниң 1900-йили 16-январ санида елан қилинған Мәсум әпәнди һәққидики “ғулҗали муәллим” намлиқ хәвәр “тәрҗүман” гезитиниң 1900-йили 16-январ санида елан қилинған Мәсум әпәнди һәққидики “ғулҗали муәллим” намлиқ хәвәр

RFA/Ablet

***

Мәсум әпәдининиң йирақ Шәрқий Түркистандин Қирим йерим арилидики Бағчәсарайға келип йеңичә маариптин тәлим елиш арзуси вә җасарити Исмаил Ғаспиралиниму һәған қалдуран. «тәрҗүман» гезитиниң 1900-йили 16-январдики саниға бесилған «ғулҗали муәллим» намлиқ хәвәрдә Мәсум әпәнди һәққидә мундақ дәп йезилған: «чин дөлитигә вә Ғулҗа бәләдийәси сакинләридин (турғунлиридин) вә түркләрниң таранчи таипәсигә мәнсуп болған муәллими Субиян әпәнди Мәсум һаҗи Супи оғли мәктәп башуруш вә «усули сәвитийә» (йеңичә усул) да оқутушини бир мәзгил шәхсән әмәлийитидин өткүзүп или мини йүксәлдүрүш үчүн җапалиқ йол азаби тартип Бағчәсарайғ а кәлди. Мәсум әпәнди очуқ пикирлик, мәдәнийәтлик бир кишидур. Төмүр йол, парахот иҗад қилиништин бурун ат айиғи, қуш қанити йәтмәйду дейилгән узақ вә чәттики Ғулҗа һәм Қәшқәргичә маарип гүзәлликиниң йетип қи, бу муәллим билән намаян болди».

 

Һазирғичә биз еришкән мәлуматлардин, Мәсум әпәндиниң Бахчисарайда зади қанчилик оқуғанлиқи һәққидә ениқ бир җавабқа игә болалмисақму, лекин җәдидчилик һәрикитиниң байрақдари Исмаил Ғаспирали билән биваситә учрашқанлиқи вә униңдин тәлим алғанлиқи һәққидә йетәрлик мәлуматларға егимиз. Шундақла униң Бағчәсарайда бир йил әтрапида турғандин кейин, давамлиқ оқуш арзуси билән Стамбулға барғанлиқини биләләймиз.