Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti-USY
Шәрқий Түркистан Җумһурийити
T. Sargary
Һәр бир милләтниң кичиклики вә һәйвәтлик болушидин қәтийнәзәр, дөләт тәвәлики бар-йоқлуқиниң өзигә хас хушаллиқ вә қайғулуқ күнлири бар, у әркинликниң бар-йоқлуқиға қарап, ғәлбә вә кәң тәшвиқ қилмай, тәнтәнилик, дағдуғилиқ йаки җимҗит тәбрикләйду. … Бу хәлқләрниң асаслиқ әнәнилириниң бири. Дәм елиш күнлирини унтуп кәткән хәлқ мустәқил хәлқ болуштин тохтайду. Униң орни тарих қәбристанлиқида. У пәқәт тарихчилар вә археологларла диққәт қилидиған обйект.
Биз, уйғурлар узундин буйан тарихи байрамлиримизни йоқитип қойдуқ, натонуш кишиләрни тәбрикләймиз. Археологлар вә тарихчиларниң йеқиндин диққәт қилидиған обйектиға айланди. Узақтин буйан һечким бизни өз дөлитимиз болушқа вә өз ихтийаримиз билән земинимизда йашашқа, дунйа җамаитиниң баравәр әзаси болушқа мунасип хәлқ дәп қаримайду. Кишини әпсусландуридиғини, бу бүгүнки реаллиқ. Мән бу мақалини ана тилда вә өз йазмилиримда йазалмаймән, уларни тонумайдиғанлиқим үчүн әмәс, бәлки мени йахши көридиған кишиләр пәқәт росийәдила әмәс, бәлки улар турған сабиқ совет иттипақи (мустәқил дөләтләр бирләшмиси) земинидиму. Бир милйон уйғур йоқалди. Оқуйдиған адәм болмайду. Хитай таҗавузчилири вә уларниң иттипақдашлириниң тиришчанлиқи арқисида, узун өтмәй (20 йилдин кейин) уйғурларниң тарихи вәтинидә, уйғур тилида оқуйдиған адәмму чиқмаслиқи мумкин. Һазир у йәрдә уйғур дөлитиниң тарихи вақтини тәбрикләш мәни қилиниду, болупму хитай таҗавузчилиридин азадлиқ һәрикитиниң ғәлибә қилған күнлири вә зийанкәшликкә учриғучиларни хатириләш күнлири. Уйғурларниң мустәқиллиқи, өтмүши вә кәлгүси тоғрисидики һәр қандақ әслимиләр ишғалчи күч тәрипидин бөлгүнчилик вә миллий ашқунлуқ дәп қарилиду.
Бу шараитта, биз, пешқәдәм бир әвлад уйғурлар йеқинқи тарихимизни әстә сақлаймиз, тәбрикләш вә мумкин болмайдиған бу йәрдә чәтәлләрдә аммиви сорунларда тәбрикләш вә қайғу-һәсрәт күнлирини тәбрикләймиз. Аилидә, һайалиқ һалда вәтәндә, ишғалийәт органлириниң диққитини тартмай, йаш әвладларни буниңға көндүрүш вә уни миллий әнәнигә айландуруш милләтни қайта тәшкилләштә интайин муһим. Бу нуқтидин алғанда, 20-әсирдә Шәрқий Түркистанниң икки җумһурийитиниң қурулғанлиқини тәбрикләш биз үчүн интайин муһим.
Йеқинқи йиллардин буйан, совет иттипақи йимирилгәндин кейин, русчә вә уйғур тиллирида русчә вә уйғур тиллирида нурғун мақалиләр, һәтта қелин китаблар йезилған болуп, булар хәлқимизниң йеқинқи тарихиға беғишланған, җүмлидин йуқарқи икки уйғур дөлитиниң шәкиллиниши вә йимирилишидики сәвәбләрни өз ичигә алиду. Әмма уларниң апторлириниң көпинчиси «чоңқур — илмий» дәп қарайду, чүнки сирттин күзәткүчиләр уйғурларниң һазирқи мәсилилири вә уларниң кәлгүси тәқдиридин йәкүнләнгән, уларла әмәс, пүткүл Йавроасийа. Уйғур мәсилисиниң йалғуз уйғурларниң мәсилиси болупла қалмастин, бәлки Йавроасийадики барлиқ хәлқ вә дөләтләрниң мәсилиси икәнликини, хитайниң Йавроасийани кеңәйтиш йолини нәччә миң йил тосуп қойған уйғурларниң йоқилишиниң Йавроасийа дөләтлириниң буниңдин кейин мәвҗут болуп турушиғила тәһдит елип келидиғанлиқини һес қилмиди. (қандақла болмисун, бу башқа бир тема, бу йәрдә қезип қоймайли). Қандақла болмисун, биз уларниң архипларни мәхпий ишлитиш билән қаплиғанлиқиға миннәтдарлиқ билдүримиз. Әмма уларни һәммә адәм зийарәт қилалмайду, һәммә адәм, болупму заманиви уйғур йашлири қелин китабларни оқумайду. Бу йәрдә биз бу икки уйғур дөлитиниң қаришичә, өлүшниң шәкиллиниши вә сәвәби һәққидә қисқичә сөзләп беришни қарар қилдуқ.
11-айниң 12-күни, заманиви дунйаниң әң қараңғу булуңлиридин бири болған Уйғурстан аһалилириниң қозғилаң көтүрүлгәнликиниң 70 йиллиқи. Бүгүнки күндә унтулған маарип, Шәрқий Түркистан Җумһурийити дөлити, 55 йил илгири коммунистлар тәрипидин қурулған. Шәрқий Түркистан Ислам Җумһурийити қурулғанлиқиниң 81 йиллиқи, уму бовақ вақтидила 80 йил илгири уйғурларниң икки «йахши қошниси» — Җуңго вә Совет иттипақи тәрипидин өлтүрүлгән.
Биз барлиқ уйғурларни вә уйғурларни бу хушаллиқ байрам, йәни бу дөләтләр қурулған күнини тәбрикләймиз вә улардин айрилғанлиқиға чоңқур тәзийә билдүримиз. Билгән вә унтуп кәткәнләргә әскәртимиз, хәлқимизниң ашу хушаллиқ вә ечинишлиқ күнлирини билмәйдиған вә билгүси кәлмәйдиғанларға хәвәр қилимиз. Рәһим-шәпқәтлик Аллаһтин әркинликимиз үчүн күрәштә қаза қилғанларға кейинки дунйада җәннәттә орун беришини сораймиз. Бүгүнки дунйаниң сийасий хәритисидә уйғур дөлити йоқлиқи уларниң хаталиқи әмәс.
1944-йил. Иккинчи дунйа урушиниң мусаписи Гитлерға қарши туруш иттипақиға пайдилиқ болди. Теһран йиғини өткүзүлди, Совет иттипақи Курск булуңида чоң ғәлбини қолға кәлтүрди, Гитлерниң фашизминиң арқа тәрипи бузулди. Кәлгүсидики ғәлибә қилғучилар уруштин кейинки дунйаниң бөлүнүшигә тәййарлиқ қилишқа башлиди.
Йапонийәниң ишғалийити астида земининиң бир қисмини қолдин берип қойған Җуңго мәркизи һөкүмити Гоминтаң Чйаң Кәйши, Мав Зедуңниң коммунистлири вә Шең Шисай (Шинҗаңниң һөкүмрани 1933-йилдин 1944-йилғичә) қатарлиқ шәхсий шаһзадиләр арисида йиртилип кәтти. Шундақла дөләтниң мәркизи қисми. Иқтисад заваллиққа йүз тутти, сийасий малиманчилиқ, әмәлдарларниң зулуми вә зулум әвҗ алди. Уйғур хәлқи үчүн һәқиқәт пәйти кәлди.
Уйғурстанниң һавасидики муқәддәс қанниң пуриқи 1931-1937-йиллири төкүлүп, техи тарқалмиди, Шең Шисай вә Сталин алвастилири кәлтүрүп чиқарған җисманий вә роһий җараһәтләр техи сақаймиди, уйғурларни зийанкәшлик вә бастуруш йәнә башланди, чеграниң икки тәрипидә. 1937-йилиниң бешида Сталин тәрипидин Совет иттипақида башланған, шу йили күздики омумий бастуруш Уйғурстанға йәтти. Сталин билән Шең худди өз-ара риқабәтлишиватқандәк, азадлиқ һәрикитиниң рәһбәрлиринила әмәс, зийалийлар вә адәттики уйғурларниму вәйран қилди. Шуниң билән бир вақитта, уларниң миллити, партийиси йаки идийәви қариши қандақ болушидин қәтийнәзәр, уларниң өзигә тәвә йаки әмәслики муһим әмәс. Һәммәйлән уйғурстандиму пан-түркзим вә тротскизим билән әйибләнгән, улар тротскийниң кимликини билмәйтти. Совет иттипақида уйғур болуш аллиқачан җинайәт иди. Кишиләр дөләт тәвәликини вә балилирини өзгәртишкә мәҗбур болди.
Уйғурстандики кәң көләмлик бастуруш 1937-йили өктәбирдә 1931-1934-йиллиридики қозғилаңниң рәһбири, Шәрқий Түркистан Ислам Җумһурийитиниң рәиси Хоҗа Нийаз һаҗиниң қолға елиниши билән башланған. Совет иттипақида, 1938-йили, Қазақистанниң мәшһур дөләт әрбаби Розибакийевниң қолға елиниши билән. Биринчиси 1942-йили ҮрҮмчи түрмисидә боғуп өлтүрүлгән, иккинчиси сибирийәдики сүргүндә өлтүрүлгән, қачан икәнлики ениқ әмәс.
Бу шараитта, уйғурлар, қазақлар, қирғизлар, моңғуллар, татарлар вә уйғур земининиң башқа хоҗайинлири Совет иттипақиниң алдинқи қатардики утуқлири вә рәһбәрлириниң күрәш қиливатқан хәлқләргә йардәм бериш, залимлардин қутулуши һәққидә бәргән вәдисидин илһам елип, йәнә бир қетим қорал алди. Чәтәллик бойунтуруқ (фашизм) ни баштин кәчүргән улуғ қошна алданмайду. Уларниң ичидә болшевиклардин қечип, Уйғурстандин панаһлиқ тапқан русларму бар иди.
Адәттикигә охшаш, уйғурларниң қораллиқ қозғилаңлири чечилип кәтти, һечқандақ алдинқи қатардики һәрбий-сийасий мәркизи йоқ. Қозғилаңдин кейин, мәмликитимизниң һәрқайси районлирида йәр асти тәшкилатлирини қуруш мусаписи башланди. Кейин Ғүлҗидики қозғилаңға вә Шәрқий Түркистан Җумһурийити (ШТҖ) қурушқа рәһбәрлик қилған бу тәшкилатларниң бири 1944-йили әтийазда Әли Хан туре (ШТҖ ниң кәлгүси президенти) ниң тәшәббуси билән қурулған мәхпий тәшкилат Азатлик тешкилати (азадлиқ партийиси) иди.
Сталин уруштин кейинки дунйаниң совет иттипақиға пайдилиқ болидиған қайта тәқсимлинишини ойлап, уруштин кейин дунйаниң һөкүмранлиқи үчүн «җаһангирлик» билән җәңгә тәййарлиқ қиливатқан хитай қериндашлирини идийә җәһәттә қоллап, милйонлиған күчлүк җуңгони сотсийалистик қилип бойсундурушни қарар қилди. Уйғурстанға охшаш, Росийәниң илгирики сийаситигә охшаш, җуңгониң сийаситигә тәсир көрситиш вә җуңго рәһбәрлириниң арзусини башқуруш қорали қилип бекитилди. Буниңдин башқа, Совет иттипақиниң геологлири чеграға йеқин, Совет иттипақи земинида техи байқалмиған уран записини байқиди, шуңа қорқутуш қораллирини йасашқа моһтаҗ, бу тәрәққийат аллиқачан Германийә вә Америкида қизип кәтти. Сталин «уйғур хәлқиниң өзини азад қилишиға йардәм бериш» ни қарар қилди.
Совет иттипақи оттурисида мурәккәп сийасий ойун башланди, бири Америка билән Әнгилийә, йәнә бир тәрәптин җуңго Асийада хәтәргә дуч кәлди. Кейинкиләр уйғурларға йәтмәйтти. Улар Йавропадики мәнпәәтини алдинқи орунға қойди, Асийада улар Чанкәйшини үмид қилди, улар өзиниң милйонлиған қошуни билән коммунистларниң җуңгода һакимийәт бешиға чиқишиға вә Совет иттипақини қоллишиға йол қоймайду дәп ойлиди. Улар, Ғәрб дөләтлири Уйғурстан вә җуңгодики Сталин һәрикитигә бәк кечикип вә сус инкас қайтурди. Йеқиндин буйан җәңдә чиң турған рәһбәрлиридин айрилған уйғурларму Совет иттипақи билән болған қийин ойунларға тәййарлиқ қилмиған. Әйни вақиттики Уйғурстанниң сийасий рәһбәрлириниң көп қисми Совет иттипақида оқуған, йаш вә сотсийализм ғайисигә садиқ, һәтта совет иттипақиниң алаһидә мулазимитини пүттүргәнләр наһайити аз учрайду.
Совет иттипақиниң мәхпий мулазимити дәсләптә җәнублуқларға йардәм қилған. Улар Қәшқәргә бир кичик әтрәтни тонуштурди, улар Қәшқәр районида туғулған, қирғизистанлиқ болуп, 1937-йили Совет иттипақиға қечип кәткән (кейин ШТҖ һөкүмитиниң әзаси). Әмма 1937-1938-йиллиридики Сталинлиқ җаллатларниң вәһшийлики әстә сақланған кәшгарлар әлчигә ишәнмәй, иттипаққа қайтишқа мәҗбур болған.
Ғулҗа Сталинниң йардимини хушаллиқ билән қобул қилди, тоғриси Ғулҗилиқлар Сталин әлчилириниң вәдисигә ишинип, дәрһал қораллиқ қозғилаңға тәййарлиқ қилишқа башлиди.
1944-йили 11-айниң 7-күни, Азатлик тешкилати Ғулҗида омумий хәлқ қозғилаң көтүрди. Қозғилаңчиларға Ғени батур башчилиқидики партизанлар әтрити қошулди, улар Ғулҗа әтрапидики тағларда һәрикәт қилди вә район характерлик бир қанчә олтурақ районни азад қилди. Совет иттипақиниң қозғилаңчиларға қилған йардими кичик қораллар билән қоралланған 50 кишидин тәркиб тапқан. Қозғилаң бәш узун вә қанлиқ күн давамлашти. Бу мәзгилдә, қозғилаң рәһбәрлири көп қетим Совет иттипақиниң қорал-йарағ консулханисиға мураҗиәт қилди, әмма вәдә қилинған йардәм әзәлдин қобул қилинмиди. Қандақла болмисун, шундақ болушиға қаримай, әркинлик мәстанилири қоллирини дегүдәк чиш билән қоралланған таҗавузчиларни мәғлуб қилди. 11-айниң 12-күни, Әли Хан Туре шәһәр аһалиси вә райондики һәрқайси қатлам вәкиллириниң һузурида уйғур дөлитиниң әслигә кәлгәнлики вә Шәрқий Түркистан Җумһурийити қурулғанлиқини тәнтәнилик җакарлиди. У авамниң җумһурийәт рәиси вә вақитлиқ һөкүмәтниң башлиқлиқиға сайланған.
Вақитлиқ һөкүмәт тунҗи қетимлиқ йиғинида күрәшни давамлаштурушни қарар қилди вә җуңго ишғалийәтчилириниң дөлитини пүтүнләй тазилап, уни иҗра қилишқа башлиди. Гәрчә қорал-йарағниң йахши болмаслиқи вә хадимларниң тәрбийилинишиниң кәмчил болушиға қаримай, топилаңчи қошун нопусниң қоллиши билән һуҗумни һәр тәрәпкә тәрәққий қилдурмақта. Кәскин җәңләр җәрйанида у партизанлардин даимлиқ қошунға айлиниду. 1945-йили 4-айниң 8-күни, Ғулҗа шәһиридә әскәрләрни тәкшүрүш вә мәмликәт миқйасида йиғилиш өткүзүлди, президент Әли Хан Туре бу күнни тәнтәнилик һалда Дөләт Армийиси күни дәп җакарлиди.
1945-йилиниң оттурилириға кәлгәндә, Совет иттипақи ШТҖ ға һәрбий-техникилиқ «йардәм» ни көпәйтишни қарар қилди. Улар пәқәт әрзан баһада кичик қорал, милтиқ вә еғир типтики аптомат билән тәминлиди. Улар милтиқ үчүн 5, аптомат үчүн 25, йүз айланма 4 қочқарни алди. Улар йәнә кала, алтун вә зибузиннәтләрни елип кәтти. Буниңда уран, нефит, рәңлик металлар (алтунни өз ичигә алиду) вә башқиларни ойлашмиған, булар хоҗайинларниң тәлиписиз елинған, көпинчә һалларда улар билмәйдикән. Танка вә айропилан берилмигән…
Үрүмчигә баридиған йолдики әң күчлүк қорған райони Шихо қолға елинғандин кейин, ШТҖ армийисиниң өз алдиға, сиртниң йардими болмай туруп, дөләтниң азадлиқини тамамлийалайдиғанлиқи айдиңлашти. У Үрүмчини һәрикәткә елип бариду вә уйғурстанниң барлиқ районлирида пәйда болған қозғилаңчиларниң қоллиши билән пүткүл дөләтни таҗавузчилардин тезла тазилайду. Йеңи түрк-мусулман дөлити барлиққа келиду.
Сталин ғәлибә босуғисида турған кишиләргә болған контроллуқни күчәйтип, дәхли-тәрузға учримиған иттипақниң йимирилишини кәлтүрүп чиқиридиған Совет иттипақи районида Түркийә дөлитиниң пәйда болушиниң алдини елиш үчүн, кейинки тәрәққийатларни тохтитишни қарар қилди. Ениқки, хәлқләрниң улуғ рәһбири Уйғурстан хәлқиниң Совет иттипақида йашайдиған түрк хәлқлириниң һәммисиниң вәкиллирини өз ичигә алған мустәмликичиләргә қарши бирликкә кәлгән вә пидакар һәрикәтлиридин қорққан.
Биз униң агаһландурушиниң йалғанлиқиға ишинимиз. ШТҖ Совет иттипақиниң йимирилишигә түрткилик рол ойнимайду, әксичә, у уни күчәйтишкә хизмәт қилиду, чүнки уйғурлар йавро-асийадики башқа хәлқләр билән нәччә миң йил биллә йашап, җуңгониң кеңийишигә қарши күрәш қилди. Мустәқил Уйғурстан җуңго йолидики мустәһкәм қалқан болуп қалиду, у әсирләрдин буйан йавро-асийаниң хоҗайини болушқа вә хәлқлирини ассимилйатсийә қилишқа тиришиватиду. Бу ишәнч җуңгониң тарихи вә һазирқи пилани билән испатланди. Совет иттипақи йимирилгәндин кейин башланған ғәрбий районниң тәрәққийати йавроасийа қуруқлуқиға кеңийип, йавро-асийа дөләтлирини өз ичигә алиду. Вә Росийә җуңгониң күнсери күчийиватқан күчигә дуч кәлди. Әмма вақит кәйнигә қайтмайду, өтмүшни қайтурғили болмайду, хаталиқни түзәткили болмайду.
Сталин әлчилири Москваниң йолйоруқи билән улар тәминлигән қоралларниң Совет иттипақиға қайтурулушини тәләп қилди. Бу күчлүк булаңчилиқ вә номуссиз мустәбитлик. Хәлқара сийасәттә көрүлүп бақмиған үлгә, чүнки қораллар толуқ төләнгәнлики үчүн, ШТҖ әмәлийәттә барлиқ Уйғурстан аһалилири етирап қилған игилик һоқуқлуқ дөләт иди. Улар ШТҖ ни қоралсизландуруп, һөкүмитини таҗавузчилар билән сөһбәт үстилидә олтурушқа қистиди.
Қораллиқ күрәш Уйғурстан хәлқиниң ирадиси билән ахирлашмиди. Ениқ болмиған кәлгүси билән кишини чөчүтидиған, тинч турмуш башланди. Уйғурстан хәлқи йерим йолда азадлиқ һәрикитиниң тохтитилиши вә ШТҖ һөкүмитиниң һәрикитидин гаңгирап қалди. У түнүгүнки дости, «улуғ» Сталин, совет иттипақи — «һәммә нәрсиниң езилгән вә ач қалғанларниң қоллиши» ни хийанәт қилишни билмәйтти.
Мушундақ болушиға қаримай, Уйғурстанниң азад қилинған үч районида, 60 йилға йеқин җуңго ишғалийитидин кейин, кишиләр өзини өз земининиң хоҗайини дәп һес қилди. Һәр дәриҗилик һоқуқларда, әмәлдарлар вә хәлқ тәрҗимансиз охшаш ана тилда сөзләшти. Дөләт хәлқлириниң барлиқ тиллиридики мәктәпләр һәммә йәрдә ечилди, балилар уларниң тарихи, әдәбийатини тәтқиқ қилишқа башлиди, уларниң қайси қәбилә вә җәмәткә тәвә икәнликини билишкә башлиди. Уларниң ривайәтлик әҗдадлири вә ишғал қилғучилардин әркинлик үчүн җенини пида қилғанлар билән тонушуң вә уларниң хатирисигә һөрмәт қилишни өгинивелиң.
Сийасий муқимсизлиқ вә кәлгүсидики ениқсизлиқларға қаримай, ШТҖ техиму күчийип, толуқ дөләткә айлинип, һәрқандақ игилик һоқуқлуқ дөләт үчүн тәләп қилинған барлиқ иқтидарлиқ үскүниләр вә сүпәтләрни барлиққа кәлтүрди. Азад қилинған хәлқниң әркин әмгики, уйғурларниң карханиси, Совет иттипақиниң йардими вә униң билән сода қилиш нәтиҗисидә иқтисад тез тәрәққий қилишқа башлиди, гәрчә икки дөләт мунасивити һәммә саһәдә баравәр болмисиму. ШТҖ Совет иттипақиниң номуссиз буйруқи астида иди. Қандақла болмисун, нопусниң турмуш сәвийиси илгири көрүлүп бақмиған тез сүрәттә ашти. Һәқсиз маарип, давалаш, зийанкәшликкә учриғучилар, мейиплар, намратларниң аилә-тавабиатлириға даимлиқ йардәм, җуңголуқларниң һөкүмранлиқида ойлап йетәлмәйдиған сәргәрданлар вә башқа иҗтимаий программиларни қисқа вақит ичидә RVT даирилири йолға қойди.
Дөләтниң қалған йәттә районида, мустәмликичиләрниң һөкүмранлиқида, беқишқа тегишлик ишғалийәт армийисиниң көлиминиң ешишиға, һоқуқниң йеқинлашқанлиқини һес қилған җуңго әмәлдарлириниң хийанәтчиликниң көпийиши, дөләтниң байлиқи вә йәрликтики аһалиләрниң булиниши, топилаң, иқтисад вәйран болди. Бастуруш мисли көрүлмигән нисбәткә еришти, түрмә, қийнаш вә қатиллиқ оттура әсирдики усуллар билән омумлашти. Мисли көрүлмигән мустәмликичиләрниң бойунтуруқида һәддидин зийадә һәйдилип, кишиләр тақәтсизлик билән ШТҖ дики һуҗумниң әслигә келишини күтти вә униң келиши үчүн қозғилаң тәййарлиди. Һәмдә «тинчлиқ сөһбити» давамлашти.
1945-йили 12-айниң 15-күни, азад қилинған районлардики хәлқ вәкиллириниң курултай йиғилиши 3 күн давамлашти. У ШТҖ һөкүмитиниң намидин «вақитлиқ» қошумчисини чиқирип ташлап, Әли Хан Турени қайтидин президентлиққа сайлайду. Мутләқ көп сандики вәкилләр җуңгониң ШТҖ ниң пүтүн Уйғурстанға болған игилик һоқуқини етирап қилишини вә ишғалийәтчи қисимни чекиндүрүшини тәләп қилди. Әгәр җуңго қошулмиса, дөләт ишғалчилардин тазилинип болғучә азадлиқ урушини давамлаштуриду.
Әмма уйғурларниң арзусини әмәлгә ашуруш, 190 йил илгири йоқитилған мустәқиллиқини вә 65 йил илгири дөләт тәвәликини әслигә кәлтүрүш, дунйа җамаитиниң баравәр әзасиға айлиниш тәқдир қилинмиди.
«Улуғ» Сталин башчилиқидики күчлүк Совет иттипақи башқичә қарар чиқирип, уйғурларни қойуп бәрмәсликни қарар қилип, 1884-йили пүтүн Росийә Императори Александер иккинчи башчилиқидики Росийә Империйисидин илгирики һәрикитини тәкрарлиди. Зәһәрлик чекимлик билән уйғурлар арисида, Иосийә императориниң әлчилириниң қатнашқанлиқини испатлайдиған һечқандақ из қалмиған. Ениқки, император рәһбәргә қариғанда шәрәп һәққидә техиму еһтийатчан иди.
Сталин әлчилириниң маһарәтлик башқурушиға рәһмәт, президент Әли Хан Туре қәдәмму-қәдәм елип ташлиниду, алди билән сөһбәт җәрйанидин, андин дөләт ишлиридин. Совет иттипақида оқуған һөкүмәтниң йаш әзалири Сталинниң әлчилириниң нәсиһитигә қариғуларчә әгишип, куоминтаң һөкүмити билән келишим имзалайду, бу келишимдә Шинҗаңға асасән дегүдәк аптономийилик һоқуқ берилиду вә ШТҖ ни йоқитиш көздә тутулиду. 1946-йили 6-айниң 13-күни, Совет иттипақиниң мәхпий мулазимити пәқәт хитайниң Уйғурстанниң игилик һоқуқини етирап қилиш келишимидә чиң турған президентни мәхпий һалда Қазақистанға елип барди. У пүтүн өмрини Ташкәнттә нәзәрбәнд қилған.
Һечким келишимни орундашқа алдиримиди. Москва бир мәзгил ойнавататти, Сталин коммунистларниң җуңгода һакимийәт бешиға келишини сақлавататти. Коммунистлар һакимийәт бешиға чиққандин кейин, илгири җумһурийәтни уйғурларға вәдә қилған Мав Зедоң вәдисини әмәлгә ашурупла қалмай, ШТҖ билән Гоминтаң оттурисида түзүлгән келишимдә бәлгиләнгән районниң һоқуқиниму етирап қилмайду вә Уйғурстанниң җуңхуа хәлқ җумһурийитигә шәртсиз киришини тәләп қилиду. Илгири президентниң ирадисигә қарши Гоминтаң билән тинчлиқ шәртнамиси имзалиған вә һазир Уйғурстанниң җуңхуа хәлқ җумһурийитигә киришигә қошулмиған Әхмәтҗан Қасим вә униң шериклири икки «бүйүк» рәһбәр Сталин билән Мавниң сүйқәсти билән сөйүмлүк Совет иттипақиға елип кетилгән. Алмутада қисқа қайил қилиш вә Москвада қийнаш билән узун сорақ қилинғандин кейин, улар Лубйанканиң йәр асти өйидә өлтүрди. Сталин билән Мавму худаға охшаш шәрәпни билмәйтти, шуңлашқа улар һөрмәткә көңүл бөлмәй, вәһшийликиниң изини бәкла йошуруп қойди. Гәрчә гуваһчилар һайат қалмиған болсиму, әмма улар өлгәндин кейин һәммә нәрсә айан болди.
Уйғурларниң мустәқиллиқ арзуси коммунист туман вә Шәрқий Түркистан Җумһурийити билән биллә ериди. Бу йәр сақлап қелинди, җаллатларниң тапини астида арилаштурулди, милйонлиған оғул-қизлириниң қени билән суғирилип, кейинки азадчилирини, техиму әқиллиқ, техиму утуқлуқ вә әркинликни сақлиди. Мән униң уларни чоқум сақлайдиғанлиқиға ишинимән.
2014 ©АРХИВАмрақ