Sawutjan aka Memetqulow-80 yashta-ULY

Men ijadiyitini bekmu qedirleydighan Sawutjan aka Memetqulowning tughulghinigha biyil féwral éyida 80 jil toldi. Shuninggha munasiwetlik edip heqqide «Uyghur awazi» géziti üchün maqale yazghan édim. Biraq, belgülük seweplerge bénaen ushbu maqalem gézitta eyni waqitta bésilmay, bügün, yeni 7-may küni chiqqan sanida élan qilindi.
«Uyghur awazi» shexsen özem üchün alahide ehmiyetke ége neshir bolghan üchün maqalemning deslep shu gézitning sehipiside yoruq körüshini istigechke, uni ikki yérim ay dawamida bashqa neshirlerde, ijtimaiy torlarda élan qilmay saqlap kelgen édim. Endi bügün uning toluq nusxisini féysbuktiki moshu sehipemge qachilap qoyushni toghra kördüm. Mexsitim, biyil tughulghinigha 80 jil bolghan Sawutjan Memetqulowtek uluq shair hem yazghuchining ijadiyitini köpchilikke, bolupmu yash ewlatqa teshwiq qilishtin ibaret, xalas.
*Ijatta qelbini yash qilip töküp, hayatta qeddini tik tutup ötti*
*(Uluq shair hem yazghuchi Sawutjan Memetqulowning tughulghinigha – 80 jil)*
Ewu bir jili, remetlik Rabik aka Ismayilow ismi jamaetchilikke keng tonulghan chaqchaqchi Sabir aka Ghapparow heqqide yézilghan kitawining tonushturush merasimini ötküzgende, körneklik shair akimiz Abdughopur Qutluqow: «Rabik ependim, kitawingiz bügün qolumgha tekkechke, men téxi oqup ülgermidim. Shunglashqa uninggha baha bérelmeymen. Biraq, éniq bilimenki, eger bu kitawingiz yaxshi yézilghan bolsa, u sizning Sabirgha menggülük hayat hediye qilghanlighingiz, eksiche bolsa, uning qedir-qimmitini yerge urghanlighingiz…» dep esterlik sözligen édi. Bu, heqiqetenmu, qelem bilen qeghezge pütülgen xet-sözning qudritini chüshengen ademning gépi. Shuning üchün, birer shexs heqqide qelem tewritishtin awal, shu shexsning kimligini eynen échip bérishke ixtidarimizning yétip-yetmesligi toghriliq oylanghinimiz ewzel. Eger yazmaqchi bolghan qehrimanimiz köpning biri emes, köpchilikning piri bolsa, bu jawapkerlikning salmighi téximu éghir. Shu sewepke bola xélidin buyan könglümde mezkür maqalini yazay dégen niyet bolsimu, méningde uni bashlighidek jür’et, jür’et qilghidek purset bolmighan édi. Axiri, uluq edipning tughulghinining 80 jillighi – méning üchün purset boldide, uni qoldin chiqirip qoymasliq oyi jür’etmu ata qildi…
Eslide, méning ataqliq shair hem yazghuchi Sawutjan Memetqulowning (Nadiriy) gépini qilip jürginimge ottuz nechche jil boluptu. Buni méning etrapimdiki yéqinlirim, dost-buraderlirim yaxshi bilidu. Biraq shair ikkimizning üzmu-üz körüshüp, tonush süpitide arilashqan jeriyan bari-yoqi on jildin sella oshuq waqitni öz ichige alidu. U arilishish jeriyanimu deslepte éghiz tolturup éytqidek derijide qoyuq bolghini yoq. Peqet ömrining axirqi ikki-üch jilidila biz xélila yéqinliship, ich-sir éliship jürgen éduq. Amma, shu ikki-üch jilning özimu, méning shairni yéqindin tonup-bilishim üchün yéterlik boldi dep isheshlik éytalaymen. Chünki men ilgiri uni körmigen bolsammu, shéiriyitining mestanisi (fanat) süpitim bilen qelem sahibi heqqide melum derijide tesewwurgha ége bolup ülgergen édim. Endiki nowette eyne shu tesewwurlirimning toghra yaki natoghra ékenligige emeliyatta köz yetküzüshla qalghan édi, xalas.
Bu gépimge beziler ishenmesligi mümkin. Lékin bu heqiqet. Mektepte oqup jürgen peytlirimde bediiy edebiyatqa, bolupmu shéiriyetke nisbeten qiziqishim üstün boldi. Shu ishtiyaq tüpeyli jumhuriyetlik «Kommunizm tughi» (hazirqi «Uyghur awazi») bilen nahiyelik «Ili wadisi» gézitlirida chiqqan shéirlarni üzmey dégidek oqup turattim. Biraq, hélighiche sewewini éniq bilmeymen, belki kichikliktu, eytewir, shéirlarning muelliplirige anche ehmiyet bérip ketmettim. Méning üchün shéirning muellipi emes, belki uning yézilishi, mezmuni muhimiraq édi. Könglümge yaqqan bezibir shéirlarni qayta-qayta oqup, ayrim misralirini yadqa éliwalidighan aditimmu bolidighan. Shundaq ayrim misraliri ésimde qalghan shéirlarning biri «Süpürge» bolup, muellip uni, bir top shairlarni, Mustapa isimliq qoshaqchi öyige méhmangha teklip qilip, qaytqinida herqaysisigha birdin süpürge sogha qilghandin kéyin yazghan éken. Uningda:
Kütken qérindishim bir chette qélip,
Kütmigen reqipke qanche bardim hem…
– dégen misralar uchrishidu.
Bendilerning bezide yaxshi bilen yamanni ilgha qilalmaslighi, shu tüpeyli bezide méhir-muhebbitige muhtaj yéqinlirini untup, siy-iltipat körsitishke munasip emes kimlergidu köngül bölüp kétidighanlighi ejayip mahirane ipadilengen bu misralar méni bölekche tewrendürgen édi, shu chaghda.
Aridin xéle waqit ötüp, Uyghur nahiyesi boyiche oqughuchilar arisida heweskar ijatkarlarning mushairesi uyushturuldi. Uninggha menmu ishtrak qildim. Shu chaghda manga mushaire uyushturghuchilirining biri bolghan Quanishbék Qojaxmétow Sawutjan Memetqulowning yéngi neshir qilinghan «Yaxshiliq» namliq kitawini sogha qildi. Oqusam, uningda ilgiri men gézittin oqup, yaqturup qalghan shéirlardin birqanchisi bar éken. juqurida atap ötken «Süpürgimu» shu jümlidin. Intayin xoshal bolup kettim. Shu-shu boldide, Sawutjan Memetqulow méning üchün shéiriyetning pirigha aylandi. «Yaxshiliq» namliq toplamgha jemlengen shéirlarning könglümge yaqqanlighi shunchilikki, men bir ay mabaynida kitapni qolumdin chüshermey, qayta-qayta oqup, uningdin orun alghan shéirlarni toluq yadlawaldim. Hetta, shu chaghlarda köpirek méning qéshimda bolghan hedemmu, künde dégidek anglap jürgenliktin, ete-axshimi bezibir shéirlarni ünlük oqup bérishimni iltimas qilidighan derijige yetti. Köpinche soraydighini «Axirqi pede», «Xapiliq», «Piyale», «Pushayman», «Muqeddes yalghan», «Sériq yopurmaq we zepireng tebessüm» dégen shéirlar. Bular méningmu söyümlük shéirlirim bolghachqa, qérindishimning iltimasini héchqachan ret qilmattim. Kéyin, aridin xéle jillar ötüp, hedem aililik bolup, perzent quchqanda, manga téléfon qiliptu:
– Ukam, oghlumizgha héliqi söyümlük shairingning ismini qoysaq dewatimiz. U qéyinatamning ismighimu yéqin éken. Shunglashqa héchkim qarshi emes, – dédi. Bek xoshal boldum… Bu künlerde newqiran jigitlik qiyamigha yétip, jemiyitimizde birkishilik wezipisini atqurup jürgen Sawutjan isimliq jiyenimni körsemla, hedemning shu gepliri yadimgha chüshidu.
Méning Sawutjan Memetqulowning ijadiyitige bolghan söygü-muhebbitim eyne shundaq bashlanghan. Waqit ötüshi bilen bu ishq-otum téximu ulghaydi. Uning sewepchisi biraq waqit emes, yenila shu ijatkarning eserliri. Chünki «Yaxshiliqtin» bashlanghan yaxshi adet tüpeyli uning eserlirini izdep jürüp oqudum. Oqughansiri muellipni yéngi qirliridin tonudum. Méning perezimche, u peqet héchkimge oxshimaydighan shairla emes, hem shundaqla héchkimge oxshimaydighan yazghuchi bolup chiqti. Buninggha edebiyattin xewiri yoqlar anche ehmiyet bérip ketmeydu. Ular üchün shairmu, yazghuchimu, hetta jurnalistmu – hemmisi oxshashla ijatkar. Amma emeliyatta ularning arisidiki periq chong. Atesh jüreklik eng küchlük shair yazghuchi bolalmighandek, qelimi eng ötkür yazghuchiningmu shair bolmighi natayin. Buni hayatning özi ispatlighan. Eger jiraqqa barmay, Kéngesh uyghur edebiyatining asasini salghan Ömer Muhemmediy, Hézim Iskenderow, Nur Israyilowlardin bashlinidighan yazghuchi-shairlirimizning ijadiyitige nezer aghduridighan bolsaq, ularning arisida her ikkila janrda qelem tewretkenler bolsimu, lékin eserlirini oqughanda köpchiligining peqet bir saha boyichila qabiliyitining üstünlügini bayqaymiz. Endi hem nezimde, hem nesirde birdek utuqluq ijat qilghanlar yoqning hésawida. Méning hésawimche, undaqlar ikki bolushi mümkin, üch bolushi mümkin, lékin uningdin oshuq emes. Éniq bilidighinim, shu tizimning béshida Sawutjan Memetqulow turidu.
Buning sewewini uning eserlirini oqughan ademlarla yaxshi chüshinidu. Oqughan démekchi, bu yerde men ijatkar eserlirining herbir sözige, herbir jümlisige zéhin qoyup, mezmun-mahiyitige chongqur chöküp oqughan shexslerni nezerde tutuwatimen. Chünki, sözler ünche-marjandek tizilghan misralargha quruq köz jügertip chiqish arqiliq, uning éytmaqchi bolghan oy-pikrini birdin chüshinish tes. Bu toghriliq Sawutjan Memetqulowning 65 yashliq tewelludida héli merhum shair akimiz Abliz Hézimow köpchilik aldida intayin rawan bayan qilghan édi. Shu chaghda u: «…beziler Sawutjanning shéirlirini chüshinelmigidekmish. Éhtimal, shundaq bolushimu mümkin. Uning shéirliri, heqiqetenmu, murekkep. Shunglashqa ularni bir oqupla chüshinish intayin qiyin. Ularni chüshinish üchün, aldi bilen sawatliq oqurmen bolush kérek, shéirlirini bir emes, birnechche qétim qaytilap oqush kérek. Mana shu chaghdila ular shairning qelb ijarini chüshineleydu. Chünki Sawutjan Memetqulow milliy shéiriyitimizde peqet özigila xas tilda ijat qilip kéliwatqan bizning Xas shairimiz!» dégen édi.
Yoshurup néme qilayli, Sawutjan Memetqulowning shéirlirini chüshenmeydighanlarning arimizda barlighi heqiqet. Men buninggha, ottura mektepni tamamlap, Qazaqstan dölet uniwérsitétining jurnalistika fakultétigha oqushqa chüshkende ochuq köz yetküzdüm. Gerche, mezkür fakultétning uyghur bölümige, asasen, jumhuriyitimizning jay-jayliridin kelgen ijadiyetke hewes baghlighan yashlar jighilghan bolsimu, ularning arisida Sawutjan Memetqulowning eserlirini yaqturup oquydighanlar yoqning ornida boldi. Hejeplinerligi, ular mektep derisliklirige kirgen özimizning shair-yazghuchiliridin bashqa Pushkinning, Éséninning, Nékrasowning, Abayning, Maqataéwning ijadiyitidin xewerdar édiyu, amma Memetqulowqa kelgende «zuwani tutulup» qalatti. Shunglashqa, arilap-arilap edebiyat üstide bolup qalidighan bes-munazirilerde özgilerge söz bermey, qolumdin kélishiche Sawutjan akining uluq shair hem yazghuchi ékenligini ispatlashqa tirishattim. Undaq chaghlarda manga yenila shu mektepte oqup jürgen chaghlirimda yadqa éliwalghan söyümlük shairimning söyümlük shéirliri «misran qilich» bolatti.
Qaranglara, dettim men ulargha:
Ademler!
Dayim toqquzimiz bolmighachqa tel,
On gépimizning toqquzi xata.
Ne ilaj…
Chirayliq yalghanmu ewzel.
Bezen rastni éytip qilghandin xapa,
– yaki bolmisa:
Etrap – qaynam, éqin!
Shunda chök terge,
Bil, jutqa yat bolush – müshkül we tes u.
Yoqung bilinmise – barsen bir yerde,
Baring bilinmise – yoqlughung eshu!..
– dégen «Muqeddes yalghan» we «Xapiliq» namliq shéirliridin élinghan bendlerni yadqa éytip.
– Néme dégen chirayliq misralar. Bediiy wasitilerni paydilinishtiki maharitige qaranglara, filosofiyalik oylirigha chökünglara…
Qisqisi, Sawutjan akining ijadiyiti toghriliq söz bashlap qoysam, özemni toxtatmighim tes édi.
Umumen, Sawutjan Memetqulowning ijadiyiti heqqide tewrenmey sözlesh mümkin emes. Chünki, u bashta qeyt qilghinimizdek, héchkimge oxshimaydighan ijatkar. Esli, poéziyade bashqilargha oxshimasliqning özi yükseklikning ipadisi. Bu méning emes, yenila shu köpke tonulghan körneklik shexslerning pikri. Uni öz waqtida edebiyatshunas-alim hem shair Maxmut aka Abduraxmanow «Kommunizm tughi» gézitida élan qilinghan S.Memetqulowning ijadiyitige munasiwetlik yézilghan maqalisida ijar qilghan éken. Démek, uni yüksek talant égisi dep isheshlik éytalaymiz. Buninggha ispat-delil bolidighan misallarni shair ijadiyitidinmu köplep keltürüshke bolidu. Biraq biridin-biri süpetlik bolghan, birige-biri oxshimaydighan shéirlarning qaysisini, qaysi misrasini élish mesiliside biz qiynilip qalimiz. Shundaq bolsimu, suning süzügi süpitide emes, süzük suning tamchisi süpitide ikkila misal keltürüp ötey. Uning biride, yeni «Tügimes oy» namliq shéirida shair:
Shatliqqa intilsang qarshi aldi periyad,
Her chongqur nepesing tarix nalisi.
Jay séning, biraqta özeng unda yat,
Sen öz öyüngning ögey balisi!..
– dep, xelqimizning éghir qismitini eynen teswirlep berse, «Andin» dep atilidighan shéirini:
On sekkiz chéghimda ketken er yétip,
Bala bolup qayttim ellik yéshimda…
– dégen bir-birige qarimu-qarshi bolghan uqumlarni (kontrast) mahirane paydilinish arqiliq özining ana jutigha barghan chaghdiki ichki kechürmilirini del ipadileydighan misralar bilen ayaqlashturghan.
Sawutjan Nadiriyning nadirlighigha uning nesriy eserlirimu guwaliq qilidu. «Altunning qedrini zergar bilidu» démekchi, uning nesriy eser yézishini kimdu-biri emes, xeliq yazghuchisi atalghan Ziya Semedidek büyük namayendining özi qollighan. Qollighanla emes, «Uning nesriy eserlirimu nazuk lirikiliq tuyghuliri bilen özige xasliqqa ége» dégen sözliri arqiliq yenila Sawutjan akining nesrikarlirimiz arisidimu yekke-yégane ékenligini alahide tekitligen.
Buning hemmisini asassiz parang, artuqche maxtash dégili bolmaydu. Ishenmigenlerge, nadir yazghuchining herqandaq nesriy eserini oqup chiqishni tewsiye qilghan bolar éduq. Mesilen, «Ölümdin kéyinki ölüm» namliq powéstini alayli. Hazir «Ölümdin bashqisi tamashe» dégen ibare keng dairide qollinilip jüridu. Bu pikirge qoshulghuchilar köp bolushimu mümkin. Biraq Sawutjan aka buningdin istisna. Chünki uning chüshenchiside «ölümdinmu dehshetlik ölüm» mojut. Yeni u qayghu-hesret, yoqsizchiliq «geldin alsa», kün körüshning qattiqlighini, undaq peytlerde ay-künlerning emes, hetta minut-sékundlarningmu ötüshining tesligini ölümge tengleshtüridu. Mana oxshitish, mana maharet! Buni héchkim yoqqa chiqiralmaydu. Chünki, muqerrerki, hayat tatliq bolsa – hayat, eger achchiq bolsichu?.. Undaq ömürni hergizmu hayat dep éytqili bolmas.
1940-jili Ösek tewesining kichikkine Nadek yézisida duniyagha kelgen edipning özi Uluq Weten urushi jillirida eyne shu ölümge qiyas qilghan ömürni béshidin ötküzgechke, eseride uning hemmisini shuqeder ishinerlik derijide, ejayip chong maharet bilen teswirlep bergenki, shunglashqa powéstni oqughanda, beeyni, uningdiki pérsonajlar bilen billila yashap, hayatning achchiq temini shular bilen teng tétighandek hislargha chömisiz. Oqup bolghandin kéyinmu, xéle waqitlarghiche eserdin alghan tesiratlar ilkidin qutulalmay jürisiz. Chünki u yaratqan obrazlar etrapingdiki ademlerdek janliq, waqieliklerni, tebiet hadisilirini süretlishi öz közüng bilen körgendinmu artuq tesirlik.
Öz waqtida Qazaqstan Milliy Penler akadémiyasi Sheriqshunasliq institutida waqitliq tetqiqat ishliri bilen shughullanghan Shinjang uniwérsitéti filologiya fakultétining oqutquchisi Hosman Ismayilning «Uyghur awazi» gézitigha yollighan teqrizide Sawutjan akining mezkür emgigini intayin juquri bahalap, «Hetta, Ana-Wetendimu téxi mundaq eser yézilghini yoq» dégen pikirni ilgiri sürüshi, edipning yazghuchi süpitide millionlar arisidimu yultuzdek chaqnap turidighanlighidin dalalet béridu, dep oylaymen.
Yazghuchi maharitining berkamallighi, uning «Talagha chiqsam shamili…» namliq romanidimu namayen. Urushtin kéyinki jillarda chettiki xilwet yézida yüz bergen waqieler asasida yézilghan bu eser, kitapxanlarni bendichilikte bolup turidighan, amma toghra yaki natoghra dep birtereplime höküm chiqirishqa tamamen bolmaydighan hayattiki bezibir gadirmash mesililer etrapida bash qaturushqa mejburlaydu. Oylap qarisaq, heqiqetenmu, ademlerning köngli bépayan boshluqta xalighiniche erkin seyle qilip jürgen shamalgha oxshaydu. Chünki ömürde shamalning jangha hözür-halawet bexsh étidighan meyin türi bilen bille xanu-weyranchiliqlarni élip kélidighan qattiq türi bolghinidek, köngülmu xuddi shundaq bezide ademlerni «egeshtürüp» muradigha yetküzse, bezide «apirip chöllerge» tashlaydu. Biraq Yaratquchining özi yaratqan shamalghimu, köngülgimu sot yoq. Ular hergiz hökümge béqinmaydu. Shunglashqa, eng ewzili, ishik-tünglükni him yépip, shamalgha chiqmasliq, köngülge erik bermeslik. Lékin bu peqet ölgenlerningla qolidin kélishi mümkin. Tirik bende hergiz undaq qilalmaydu. Shunglashqa biz romanda köngülning keynige kirip, muradigha yetken bexitliknimu, hemme nersisini shamal uchartip kétip, «barmaq chishlep» qalghan bexitsiznimu, ular bilen birqatarda uchup-qonushini shamal belgüleydighan qamqaqsiman bendilernimu uchritimiz. Biraq, ulargha nisbeten ye yaxshi, ye yaman dep, höküm chiqiralmaymiz. Peqet oylaymiz hem oylinimiz. Bu özimiz toghriliq oy, biz yashawatqan jemiyet toghriliq oy, etrapimizda jürgen ademler toghriliq oy. He-e, bediiy edebiyatta kitapxanlar qelbige oy sélishning özi chong istédatning ipadisi.
Ewu bir küni «Uyghur awazi» gézitini uzun jillar dawamida bashqurghan ustazim Yoldash aka Azamatow bilen sözlishiwétip, moshu roman heqqide gep qozghilip qaldi. Shu chaghda köpni körgen péshqedem jurnalist hem yazghuchi ushbu emgekning bediiy süpitini juquri bahalap: «Men Sawutjan akining bu eserini zamaniwiy uyghur edebiyatigha teelluq romanlarning arisida birinchi orungha qoyghan bolar édim» dep qaldi. Talay yazghuchi-shairning ijadiyette tawlinip, elge tonulushigha sharait yaratqan milliy neshrimizning «tizginini» charek esir qolida tutqan körneklik shexsning bu pikrige qoshulmay mümkinmu? Elwette, mümkin emes!
Méningche, Sawutjan Memetqulowning peqet bu romanila emes, powést, hékaye, nowélla, ochérk oxshash herxil janrlargha mensüp bolghan bashqimu nesriy eserliri eyne shundaq, u özi bir shéirida teswirligendek «küldiki chogh kebi bir tal yaltirap» turidighan ijadiyetning nadir nemuniliridur.
Almuta shehiridiki P.Chaykowskiy namidiki muzika uchiliщésini tamamlap, emgek paaliyitini sazende süpitide Uyghur téatridin bashlighan edipning edebiyatning yene bir gholluq tarmighi bolghan – dramaturgiya sahasighimu azdu-tola arilashqanlighidin xewirim bar. U öz waqtida tarixiy Wetinimizdin Türkmenstangha köchüp chiqqan beyremelilik qérindashlirimiz hayatigha béghishlanghan «Mirghap» dramisini yazghan éken. Lékin méning bu eser toghriliq héchqandaq xewirim yoq. Shunglashqa u heqqide pikirmu éytalmaymen. Amma Sawutjan aka uyghur tiligha terjime qilghan duniya klassigi Shékspirning pésisi boyiche qoyulghan «Korol Lir» namliq spéktaklni körüsh manga nésip boldi. Shu chaghda Uyghur téatrining zaligha liq tolghan tamashibinlar üch-tört saatqa sozulghan ushbu qoyulumni zor ixlasmenlik bilen tamashe qilghanlighi hélighiche köz aldimda turidu. Tenepus peytide kimdu-birining dramaturgiya sahasida qelem tewritip jürgen körneklik akilarning biridin mezkür spéktaklgha nisbeten pikir sorawatqanlighining tesadipi guwachisi bolup qaldim. Uning «Ejayip! Esli Shékspir dégenning özi ejayipte!» dégen jawawinimu ashkare anglidim. Biraq shu «ejayip» Shékspirni uyghurche sözletken terjiman heqqide bir éghizmu söz bolmidi. Hejeplendim hem meyüslendim.
Köngülni ghesh qilidighan mundaq ishlar esli Sawutjan akining béshidin köp ötken. Ularning bir-ikkisige menmu guwa bolghan édim. Lékin aridin xéle waqit ötti. Hazir u nashayen ishlarning orun élishigha sewepchi bolghan ayrim shexslermu arimizda yoq. Gerche, qelbim töridin orun alghan shair öz waqtida shundaq ademlerni nezerde tutup: «Eslide, «Ölgen ademlerni yamanlashqa bolmaydu» dégen gepning özi bolmighan gep! Méningche, uni eshu yaman ademlerning özliri, ölgendin kéyin bizni yamanlimisun dep, oydin chiqiriwalghan» dégen bolsimu, uluq edipning tughulghinining 80 jillighigha munasiwetlik yézilghan ushbu maqalemge undaq «meynetni» arilashturghum kelmidi.
Biraq bu bir-ikki misalgha qarap, hemmila ademlerning shairgha nisbeten közqarishi shundaq boldi, dep éytqili bolmaydu. Ziyalilarning köpchiligi shairning qedir-qimmitini bildi, qelimini bahalidi. Buni maqalimiz dawamida qeyt qilinghan körneklik ediplirimizning pikirlirimu delillise kérek. Éytishlargha qarighanda, ulardin tashqiri «Uyghur awazi» gézitining sabiq bash muherriri Turdaxun Nezerow bilen uzaq jillar dawamida dölet, kéngesh we partiya organlirida rehbiriy lawazimlarda xizmet qilghan Azat Meshürow qatarliq xelqimizning dangliq oghlanlirimu öz waqtida Sawutjan akigha ijtimaiy we meniwiy jehetlerdin intayin köp yardem qilghan éken.
Edip eyne shundaq yaxshi ademlerning qollap-quwetlishi we özining bilim-ixtidari tüpeyli xelqimizning medeniy riwajlinishida muhim rol oynighan inawetlik neshir hem neshriyatlarda, Qazaqstan Yazghuchilar ittipaqida birqatar mes’uliyetlik lawazimlarni égilidi. Eger uning emgek paaliyitige tepsiliy toxtalsaq, téatrdin kéyin «Kommunizm tughi» gézitigha awushup, deslep muxbir, andin Edebiyat we sen’et bölümining bashlighi bolup uzaq waqit xizmet qildi. Shu jeriyanda hazirqi el-Farabi namidiki Qazaq milliy uniwérsitétining jurnalistika fakultétini sirttin oqup tügetti. Buningdin tashqiri S.Memetqulow herxil jillarda «Arzu» jurnalida muherrirning orunbasari, Qazaqstan Yazghuchilar ittipaqi yénidiki Uyghur edebiyati kéngishining reisi, «Perwaz» mejmuesining muherriri we axirida «jazushi» neshriyatidiki Uyghur rédakSiyasining bashlighi qatarliq lawazimlarni égilep, shu yerdin hörmetlik dem élishqa chiqti.
«Talantliq adem – hemmila jehettin talantliq» démekchi, u ijadiyetning qaysila sahasida ishlimisun, özining ötkür qelem sahibi ékenligini körsetti. Uning jurnalist süpitide qaldurghan mirasimu bu künlerde köpchiligimiz üchün ülge-nemune bolup kelmekte. Bu yönilishte gep qozghalsa, yétekchi jurnalistlirimizning biri, kesipdishim Iwrayim aka Baratow pat-patla: «Men birer maqaligha tutush qilghanda «qelimim mangmay qalsa», Sawutjan akining «Déxan qizi» dégen höjjetlik qissisini waraqlap chiqimen. Herqandaq jurnalist mana shundaq Memetqulowqa oxshash yézishqa intilishi kérek!» dégen ibarini tilgha alidu. Bumu metbuat sahasida qiriq jildek ishlep, köpchilikke tonulghan jurnalistning pikri. Démek, Sawutjan Memetqulow peqet shair hem yazghuchi süpitidila emes, shundaqla jurnalist-publiSist süpitidimu metbuatimizda iz-tamghisini qalduralighan insan.
Angliq hayatini milliy edebiyatimiz bilen metbuatimizning riwajlinishigha béghishlighan qelemkesh, heqiqetenmu, özidin kéyinki ewlatqa ibret bolghidek miras qaldurup ketti. Uning qelimige mensüp «Yashliq naxshiliri», «Ösekni bérip körsek», «Yaxshiliq», «Özemni izdeymen», «Méhrim», «Men we Nékrasowning yette mujigi», «Men ishengen taghlirim», «Déxan qizi», «Ziya Semedi», «Ölümdin kéyinki ölüm», «Talagha chiqsam shamili…» oxshash we bashqimu herxil jillarda neshir qilinghan nesriy we nezmiy toplamlirining herbiri chang bésip kitap tekchiliride emes, belki pat-pat qolgha élinghanliqtin, uprap-tozup, ish üstelliride turidighan emgeklerdur. Bayqisam, shexsiy kitapxanamda saqliniwatqan Sawutjan akining eserliri orun alghan kitap-jurnallarning hemmisi dégidek konirap kétiptu. Eyni waqitta, ularning yéngisini turmaq, konilirinimu izdep-tapmaq tes. Shunglashqa, edipning tughulghinining 80 jillighi dairiside, uning eserlirini jighip-jemlep, chong bir toplam chiqirip, u emgekning éléktronluq nusxisini Intérnétqa sélip qoysaq, Memetqulow ijadiyitige qayta ömür bergen bolar éduq. Bumu pen-téxnika tereqqiy qilip, yéngi téxnologiyaler keng jariy qilinghan ushbu zamanda, ijatkar ismini ebediyleshtürüshning bir amali dep oylaymen.
Rast, öz waqtida, Shékspir, Pushkin, Abay oxshash klassik shairlarni uyghurche sözletken edipning bir türküm shéirliri qazaq, özbek, türk, türkmen, rus we franSuz tillirigha terjime qilinghanlighi melum. Biraq:
Bir qalighach kelgenge kelmeydu bahar,
Chüshse bir yopurmaq – téxi küz emes,
– dep küyligen shairning tört-besh shéirini özge tilgha awdurush bilenla uni duniyagha tonutqili bolmaydu. Moshu yerde ewu bir jili uyghur shéiriyitining mesililiri boyiche namzatliq dissértaSiya yaqlighan filologiya penlirining namziti Ghunchem Nuraxunowa bilen bolghan söhbitim yadimgha chüshüp qaldi.
– …Toghra deysiz, Memetqulow heqiqetenmu chong shair. Eger u rusche yazghinida, duniya klassiklirining qataridin orun alatti, belkim, – dégen édi shu chaghda yash alime.
– Rusche yazghan bolsa, u uyghur shairi bolmattide, – dédim menmu öz texminimni ijar qilip.
– Men bu teripini oylimaptimen. Undaqtize, shairgha yaxshi bir terjiman tépish kérek, – dédi Ghunchem oylinip.
Méningche, bu hélighiche öz mahiyitini yoqatmighan mesile. Chünki awar xelqining büyük shairi Rasul Ghamzatowmu rus tilida ijat qilmighan. Uni alemge tonutqan Sérgéy GorodéSkiy, Ilya Sélwinskiy qatarliq küchlük terjimanlar. Mabada, shundaq terjimanlar tépilip qalsa, Sawutjan akimu Rasul Ghamzatow oxshash köpligen xeliqlerning söyümlük shair-yazghuchisigha aylinar édi.
Xulles, buning hemmisi waqit enchisidiki ishlar. Hazirche, xelqimizning amanlighi biz üchün muhim mesile boluwatidighu. Biraq remetlik: «Esli yashash mümkin emes sharaitta yashashni bilish – ezimetlik» dep qoyidighan. Hazir oylisam, mana moshu hékmetni shair bir ömür shiar qilip yashaptu. Uning hayatqa kélishi bilen teng dégidek Uluq Weten urushining bashlinishi, ata-anisidin gödek waqtida jitim qélip, mudhish jillar derdidin qeddi etigen pükülgen bowa-momisining qolida terbiyilinishi, er yetkendimu hayatning uninggha külüp baqmighanlighi, teghdirim endi qinigha chüshti dégende, üch perzent hediye qilghan mehbubisining éghir aghriqqa muptila bolup, axiri bémezgil köz jumushi, bahalar tagh tékisidek örlewatqan zamanda üch xaniliq petirini sétip qoyup, üch balisi bilen «katektek» bir xanigha «solinip» qélishi – belki, uni eyne shundaq «Ezimet!» bolup yashashqa ügetken bolsa kérek dep oylaymen. Kim bilsun, eger u shu xildiki qiyinchiliqlarni béshidin ötküzmigen bolsa, mümkin, eserliri unchilik derijide tesirlik chiqmattimékin? Mümkin, neq shu qiyinchiliqlar uning téximu ünümlük ijat qilishigha tosalghu bolghandu?..
Men bu soallargha éniq jawap bérelmeymen. Chünki, herqandaq qelem sahibining tel-töküz ijat qilishi üchün uninggha hem qolayliq sharait, hem joshqun hissiyat kérek. He, mundaq joshqun hissiyatning qandaq ehwalda partlaydighanlighini hemmimiz yaxshi bilimiz.
Méningche, bu soallargha edipning özimu jawap bermettimékin dep oylaymen. Sewewi, «toyda jürsimu, oyda jüridighan» Sawutjan aka eserliride «jighlighini» bilen hayatta «jighisini» héchkimge körsetmey ötti. Shexsen özem uning kimdu-birlirige derdini éytip, nalighinini eslelmeymen. juqurida bayan qilinghanlarning ichide shairning öz éghizidin anglighanlirim az. Ularning köpchiligi sirttin bayqighanda we eserlirini oqughanda alghan tesiratlirim, tonush-bilishlirining éytip bergenliri asasida yézilghan tepsilatlar. Özi bilen deqemde oltarghandize, biz köpirek edebiyat mesililiri, ijadiyet ehli, ular éytqan hékmetler etrapida mungdishattuq. Undaq chaghlarda edip, échildi dey désem, échilmighandek, échilmidi dey désem, échilghandek elpazda gep qilip, diqqitimni özige shu qeder nezerbent qiliwalattiyu, biraq ichki duniyasigha sünggüshke yol qoymatti.
Shairning bu xislitini men uning bilen tonushqan künila bayqighan. U chaghda men oqushni téxi tügetmigen bolsammu, «Uyghur awazi gézitining medeniyet bölümide muxbir bolup ishlewatattim. Bölüm bashlighi, shair Ilaxun aka Jelilow ikkimiz oltarghan bölmige, kün oltiray dep qalghan peytte, chughi kichik, bödre chachliq bir kishi kirip keldi. Nurghun jillar dawamida mestanisi bolup kéliwatqan qelem sahibini birdin tonudum. Téchliq-amanliq sorashqandin kéyin, Ilaxun aka ikkisi biraz parang sélishti. Geplirige arilap-arilap hezil-chaqchaqmu iliship kétidu. Kéyin sépimizge xoshna bölmilerde oltiridighan Ilaxun aka Hoshurow bilen Sawutjan aka Iskenderow ikkisi qoshuluwédi, chaqchaqlar téximu owj élip, uning axiri ixcham meshrepke aylandi. Ulargha xizmet qilip jürüp, men tesewwur qilip jürgen Sawutjan Memetqulowning eyni özini uchratqanlighimni bayqidim. Uning gep qilishliri, nagan-naganda gékitigini qirip, qisqa-qisqa yötilip qoyushi, külkiliriningmu, xuddi shundaq, qisqa-qisqa bolushi edipning eserliridiki ayrim qehrimanlarni yadimgha saldi. Qisqisi, shairane til bilen teswirligende, «qeh-qeh külüsh yoq, amma xushxoy, közliride yash yoq, amma liq oy…» bir qiyapette oltarghan édi edip shu küni.
Hélimu yadimda, men shu küni uning herbir sözige diqqet qildim. Undaq bolushi, könglüngde pir tutqan adimingning addiy gépimu hékmettek anglinidu emesmu! Biraq Sawutjan akining éytiwatqanliri addiy emes, heqiqetenmu hékmet édi. Mesilen, ariliqta jüptidin bémezgil ayrilip, tenha qalghan Sawutjan akining bir béshini ikki qilip qoyush mesilisi kötiriliwédi, shu esnada u gékitigini sel qiriwélip:
Setenglerni purap baqsam,
Hidi kéler, goya bir qoghunluq.
Ichige kirip, izdep baqsam,
Ilghap jürüp, üzüwalghidek qoghun yoq…
– dep jürek ijarini éniq yetküzdi. Shunglashqa hemmimiz jim bolup qélishtuq we bu mesile qayta kötirilmidi.
Bizning tonushlughumiz eyne shundaq bashlandi. Biraq, bashta éytqinimdek, ikkimizning munasiwiti birdinla qoyuq tüs aldi dep éytalmaymen. Buninggha, méningche, yash jehettin perqimizning chonglughi, jirik edip aldidiki eyminish tuyghuliri sewep bolsa kérek. Peqet 2000-jillardin étiwaren biz bir-birimizge yéqinchiliq qilidighan, u-bu mesililer etrapida pikirlishidighan tonushlargha aylanduq. Bolupmu, yazghuchining 2003-jili «Ziya Semedi» namliq roman-éssési yoruq körgendin kéyin, bizning arimizdiki «eyminish perdisi» toluq échilip ketti, désemmu bolidu. Buningmu özige chushluq sewewi bar.
Ishxanamda oltarsam Sawutjan aka kirip keldi. Bölmide oltarghan ikki-üchimiz bilen amanliship bolghandin kéyin asta söz bashlidi:
– Uka, séning bilen alahide geplishidighan bir ish bar édi, – dédi manga murajiet qilip.
– Lebbey! Shairni egiship, foyégha chiqtim.
– Monu kitapni sanga élip keldim, – dédi Ziya aka heqqide yézilghan yéngi kitawini manga uzitip. – Oqup chiqip, özeng bir teqriz yézip qoysang…
Aldimda bashqisi emes, men ijadiyitini bekmu hörmet qilidighan uluq yazghuchi turghachqa, sel hoduqup qaldim. – Yaq, aka, ishenchingizge rexmet, biraq sizning kitawingiz heqqide teqriz yézish méning qolumdin kelmeydu, undaq hoquqummu yoq. Manga téxi etigen, yaxshisi chonglar yazsun, – dep qet’iy qarshi boldum.
– Sen kimning kichigi, – dédi umu öz pikride ching turup. – Séningmu edebiyat meydanida dadil qedem tashlaydighan peyting keldi. Men sanga ishinimen…
Qisqisi, Sawutjan aka méni teqriz yézishqa köndürdi.
Téxi boyighining hidi ketmigen kitapni oqup chiqip, yazghuchining maharitige yene qayil boldum. Köp ötmey teqrizmu yézildi. Teyyar bolghanda, yazghuchini renjitiwalmay dégen endishide, gézitqa bésishtin ilgiri özige berdim. Oqup chiqip, yaqtimu, yaqmidimu u teripi manga namelum, eytewir, gézitta élan qilishqa razilighini berdi.
– Eslide, men shéiriyettiki özemning ornumni bilimen. Chünki u toghriliq köpligen teqrizler yézildi, minberlerdin éytildi, qisqisi, shairlighim étirap qilindi. Biraq moshu küngiche men prozamgha nisbeten qandaq baha bérilidighanlighini bilmey kéliwatimen. Ewu küni sen «chonglar yazsun» déding, men séni chüshendim. Biraq bügünge qeder «lam» dep éghiz achmighan ularning buningdin kéyinmu éghiz achmaydighanlighi éniq. Shunglashqa men yashlarning pikrini anglap körey, dep sanga bergen édim, – dégen édi shu qétimda u sel meyüslinip.
Oylap körsem, uning shairlighining keng dairide étirap qilinghanlighi rast. Edipning 1987-jili neshir qilinghan «Yaxshiliq» namliq nezmiy toplimi üchün Qazaqstan Yazghuchilar ittipaqining Iliyas jansügirow namidiki mukapatqa sazawer bolushi, 2003-jili bolsa, ilgiri yézilghan nesriy eserlirini démigende, asasen yéngi shéirliri orun alghan «Men ishengen taghlirim» dégen toplimi üchün «Ilham» mukapiti bilen teghdirlinishi eyne shuning bir ipadisi. Buningdin bashqa edipning ijadiyitige munasiwetlik yézilghan maqalilardimu köpirek uning shéiriyiti toghriliq söz bolup, prozisi heqqide, heqiqetenmu, pikir az éken. Uning sewewi toghriliq oylighanda, özem shahidi bolghan ayrim nashayen ishlar derru yadimgha chüshti…
Hey, biz – bendilerning, bezide shundaq bilip-bilmey guna qilip qoyidighan peytlirimiz bar. Shunglashqa gayida oylinip, shair özi éytqandek, bir-birimizge eng bolmighanda «yaxshiliq qilish qoldin kelmise, yamanliq aparmay jürsek» bolmamdighan dep «ugilinip» kétimen. Eger shundaq qilsaq, talay ademlerning «buyrup turghan teliyining burulup kétishige, urup turghan jürigining urulup kétishige» sewepchi bolmas éduq, belki. Biraq nedin…
Sawutjan akimu ichidiki pughanini sirt közge bayqatmay jürgini bilen,
Oq ötmes jürekke xapiliq ötüp,
Qanche oghlanlarni qildi u weyran,
– dep özi küyliginidek, uning jürigigimu «xapiliq ötüp», kündin-künge solushqa bashlidi.
Shundaq künlerning biride tehriratimizgha keptu. Qolida bir parche warighi bar. Kéyin u waraqtikining tarixiy Wetinimizde bémezgil wapat bolghan dangliq sazende Nurmehemmet Tursungha béghishlanghan mersiye ékenligi ayan boldi. Shair uninggha, xatalashmisam, «Saz duniyasining höddiger piri» dep mawzu qoyuptu. Élip qaldim. Kéyin uni neshirge teyyarlighanda, yene shu «seyasetke» bola, bir-ikki sözini özgertish telep qilindi. Rastimni éytsam, ötkür paraset, üstün maharet bilen yézilghan shéirgha qelem tekküzüshke jür’itim yetmigenliktin, derru shairgha téléfon qilip, ehwalni chüshendürdüm. Edipning özimu uzaq jil gézitta ishligechke, méni birdin chüshendi.
– Ukam, eger mümkinchilik bolsa, öygila kelseng. Kéyinki waqitlarda sel müjezim bolmaywatidu. Uning üstige séning bilen meslihetlishidighan bashqimu mesililer bar édi, – dédi téléfonda.
Kéliship, yolgha chiqtim. Ilgiri yataqxana bolghan köpqewetlik béna ichidiki tar bölmige kirsem, shair chetke qoyulghan karawet üstide oltiriptu. Chirayi solghun. Etrapida qeghez-kitap chéchilip yatidu.
– Kel, Muxterjan, törle, – dédi shair hözürxanliq bilen.
Karawetning qarimu-qarshisidiki tamgha taqap qoyulghan üstel yénidiki orunduqlarning birini tartip, oltardim.
– Balkonda tamaq bar, ewu tumbochkida konyakmu turidu. Öz öyüngdek körüp, xapa bolmay, özengge-özeng xizmet qilip, bémalal oltiriwer. Körüwatisenghu, bügün méningde sanga ilpet bolghidek maghdir bolmaywatidu. Sen kelgiche, iltimasingni orunlap qoyay dep, monuni bashlap qoyghan, az qaldi. Andin geplishimiz, – dédi.
Héchnersining kérek emesligini éytip, biraz kütüp turdum. Köp ötmey shair, bir söz üchün bir-ikki misrani özgertip, tüzitilgen mersiyeni qolumgha tutquzdi.
Shair shu küni yene bir poéma we ikki powést yazidighan niyitining barlighini yetküzgen bolsimu, etimalim, maghdirining tügewatqanlighini sezgen bolsa kérek, gézit üchün sanga bir söhbet bersem dep qaldi. Andin ikkimiz oltirip, élan qilinidighan söhbetning soalliri, yönilishi etrapida uzaq söhbetleshtuq. Axirida, kélishken soallargha bérilidighan jawaplarni özi hazirlap, teyyar bolghanda xewerleydighan boldi.
Aridin biraz waqit ötüp, Sawutjan aka yene tehriratimizgha keldi. Bu qétim qolida bir parche waraq emes, bir bolaq qeghizi bar. Uning ewu küni kélishken söhbet ékenligini derhal chüshendim. Hasirap, halsirap ketkinini körüp, «xewerligen bolsingiz, özem bérip éliwalattimghu» dédim xijalet bolup. «Silerni bir körey, dédim» dep jawap bergen edip, bir pes dem éliwélip, qandaq kelgen bolsa, shundaq éghir qedem tashlap, chiqip ketti…
Biz kélishkendek, söhbetni teyyar dégidek halette élip keptu. Shundaq bolsimu, ayrim yerlirini sel özgertishke, bezilirini qisqartishqa toghra keldi. Andin özige téléfon qilip, özgertken, qisqartqan yerlirimni éytip, seweplirini chüshendürdüm. Qarshi bolmidi. Axirida, «peqet «köngüldin chiqti» dégen sözni qoshuwetmiseng boldi» dep sel hezilleshti. Shairning mundaq déyishiningmu öz sewewi bar édi. Qaysidu-bir uchrashqinimizda u: «Uka, moshu «köngüldin chiqti» dégen sözni zadi ishletmenglara…» dep iltimas qilghanda, men: «Némishke, undaq deysiz, Sawutjan aka? Bu, adettiki, «köngüldikidek, yeni kütkendikidek boldi» dégen menani anglitidighan ibarighu?» dep pikir bildürgen édim. U shu chaghda «Undaq bolsa, némishke shundaq «köngüldikidek boldi» dep öz eyni pétiche ishletmeysiler?» dep, soalni özemge burap, andin: «Bilmidim, eytewir, moshu «köngüldin chiqti» dégen söz manga zadila yaqmaydu. Uni men «köngüldin chiqip ketti», «köngülge qonmidi» dégen menadila qobul qilimen» dégen édi… Mana, u shundaq, herbir sözning menasigha, paydilinish ornigha alahide ehmiyet béridighan edip édi.
Téléfondiki söhbettin birnechche kün ötüpla, tehriratqa Sawutjan akining özi emes, «éghir halette aghriqxanigha chüshüp qaptu» dégen u toghriliq endishilik uchur keldi. Biz qamdilip, hal sorash üchün aghriqxanigha yetkiche, «tüzilelmey qaptu» dégen shum xewer qulighimizgha yetti. Bu 2006-jilning 23-yanwar küni édi. Andin hemmimiz jighilip, jighliship, milliy edebiyatimizning riwajlinishigha zor ülüsh qoshqan uluq edipning Almutidiki Qazaqstan Yazghuchilar öyige qoyulghan murdisini Sultanqorghan mehellisidiki qebirstanliqqa apirip depin qilduq…
Merhumning tehriratqa élip kelgen adaqqi söhbiti bolsa, aridin qiriq kün ötkendin kéyin «Sözning salmighi bar, awazning – körki…» mawzusi astida «Uyghur awazi» gézitida élan qilindi.
…Mana, aridin sel oshuq 14 jil ötüptu. Bu jeriyanda alemdin ötken köpligen ademlerning keynide izdigüchisi, qolida puli, atquruwatqan mensiwi bar ewlatliri bolghachqa, tughulghan künliri keng dairide atap ötülmekte. Uninggha méning héch qarshilighim yoq. Peqet esleshke erziydighan Sawutjan Memetqulow oxshash heqiqiy ediplirimizning, uluq erbaplirimizning «köngüldin chiqip», untulup qéliwatqanlighi «barmaq chishlitidu». Eng bolmighanda, moshu qétim, keynidiki ewladigha öchmes miras qaldurup ketken büyük istédat égisining tughulghinining 80 jillighini u özi éytqandek köngüldikidek, köngülde saqlanghidek derijide atap ötsek dégüm kélidu.

*Muxterjan JUMAROW*