Quyash bilen qoghlashmaq oynighan bala
(c) uyguravazi.kazgazeta.kz
(Ressam Örkesh Hasanow 60 yashta)/
Quyash nege baridu?
Bépayan qazaq dalasining bir-birige tutushup ketken qir-dönglirining biride yaylighan bir otar qoyni qora terepke qayturghan yette yashliq bala ejayip tebi’et menzirisini bayqap qalidu. Yer-zimingha yoruqluq bergen quyash qizilghuch rengge ayliniwatqan nurini etrapqa ayimay chéchip, aldidiki dönglükke mökünüwatatti. «Quyashning ugisi moshu döngning arqisida éken» dep oylighan gödek shu yaqqa qarap zhügerdi. Birinchi qirdin atlidi — «aldidiki qirda éken», ikkinchisidin ötti, yoq, he «Üchinchiside oxshimamdu?». Quyash, xuddi uning bilen qoghlashmaq oynimaqchi bolghandek, u yéqinlashqansiri, zhiraqlishiwerdi. Hayatliq menbesini «qoghlap yétimen» dep, ondin oshuq qir-dönglüktin ötüp ketkininimu sezmey qaldi.
Bu waqitta künmu oltirip bolghan édi. «Quyash nege baridu?» dégen so’al tünügünla kindik qéni tökülgen zhutidin ayrilghan bengwashning qelbide menggü saqlinip qaldi. Ana-Wetende quyashqa bu qeder yéqinlashmighan (xeliqning béshigha kelgen külpetler tüpeyli ékenligini oyun balisi his qilipmu ülgermigen bolghédi), u yerde quyashmu ziminning ahu-zaridin özini qoyidighan jay tapalmay, kündin-künge yerdin zhiraqlishiwatqandek édi. Téxi yéqindin tonushup ülgermigen qazaq élide, del shu tapta sel tirishsa, quyashqa yétishiwalidighandek. Uning uyqigha chökidighan jayini, hetta oyghinidighan yérinimu tépiwalidighandek bilinetti…
«Méning balilighim»
Quyashni qoghlap, kün pétish terepke yalang ayaq qirda zhügrep kétip barghan alte-yette yashlar chamisidiki bala teswirlengen resim «Méning balilighim» dep atilip, Qazaqstan Ressamlar ittipaqining ezasi Örkesh Hasanowning moy qelimige mensüp. Biz teswirligen waqi’e ressamning baliliq-bal dewrining bir körünüshi éken.
Örkesh Hasanow – Kéngesh dewride «Iqbal», «Qolum köksümde», «Dala qizi» eserlirini yaratqan yazghuchi hem uyghur metbu’atining tereqqiyatida özige xas iz qaldurghan zhurnalist Hüseyin Hesenning oghli. Ghulja shehiridiki «may waqi’esidin» kéyin yazghuchining a’ilisi Qazaqstan diyarigha köchüp chiqip, Qaraghanda wilayitige orunlishidu. U zhili Örkesh yette yashqa qedem tashlighan édi.
Tarixiy Wetende hörmet-éhtiramgha bölengen, lawazimliq xizmetlerni atqurghan yazghuchi-zhurnalist dadisi bu yaqta qelem tutqan qoli bilen qoychi tayighini élip, kolxozning mélini baqidu. Qoy béqip zhürüp, dadisi «Dala qizi» powéstini yazidu. Örkesh shu yerdiki qazaq mektiwining birinchi sinipigha baridu.
Millitimiz ziyaliliri bir-biri bilen qoyuq munasiwette bolghachqa, ressam Zeynidin Yüsüpow özining orunlashqinigha besh zhil bolghan Gorniy Gigant mehellisige 1964-zhili Hüseyin Hesenning a’ilisi bilen köchüp kélishige sewepkar bolidu. Büyük ghayiler ilkide oyghanghan diyarning tarixiy qaynamlirining guwachisi bolghan bu qosh uyghur ziyalisi talay tünlerni mungdiship ötküzdi. Ustazi — teswiriy sen’etke muhebbitini oyghatqan Zeynidin Yüsüpow dadisining qiyapitini ebediyleshtürdi. Bu portrét-resimge her qétim qarighinida, tamaka tutqan dadisining ghemkin közliridin dangliq edip Abduréhim Ötkürning «Nikotin emes méni sarghaytqan» dégen qanatliq misraning eksini körgili bolidighandek bilinidu, uninggha.
Uyghurlar zich jaylashqan, menzirisi gözel tagh baghridiki mehellige kélip orunlashqinigha bir zhil bola-bolmay, anisi Qembernisa éghir aghriqtin 35 yéshida duniyadin ötidu. On yashliq Örkesh üchün shu künila u chong bolup ketkendek, orni tolmas judaliq élip kelgen qariliq kün baliliq bengwashlighidin menggüge ayrighandek édi. Anisi barlarla heqiqiy erke bala bolup qalidu emesmu?!
Bexitke yarisha, aniliq qanitining astigha alghan Xeyrinisaxan anining bu a’ilige qedem tashlishi bilen anisi bar waqittiki öydiki issiqliq, beriket qayta peyda bolghandek boldi.
Resim sizishnila emes, yashashnimu ügetkenler
Dadisi remiti nahayiti éghir-bésiq, salmaqliq bolidighan. «Bu duniyada néme tapsang, shuningla ghojayini bolalaysen» dep dayim tekitleydighan dadisi uning üchün eng yéqin dostidekla édi. Hergiz waqirimatti. Bilmiginini érinmey chüshendüretti.
Dadisi bilen yéqindin ariliship zhürgen ressam Zeynidin Yüsüpowning tesiri nahayiti küchlük boldi. «Bulaq körseng közini ach» dégendek, teswiriy sen’etke qabiliyiti bar balilargha ressam alahide ghemxorluq qilatti. Ustazining qollap-quwetlishi bilen mektepni tamamlighandin kéyin Örkesh 1972-zhili Almutidiki Gogol namidiki ressamchiliq uchiléщégha oqushqa chüshidu. Tört zhilliq tehsildin kéyin herbiy xizmetke atlinidu. Herbiy borchini ötep kélip, ustixandin suwénir yasaydighan fabrikida emgek qilidu. 1982 — 1987-zhilliri sheherdiki Zhürgénéw namidiki té’atr-resamchiliq institutida bilim alidu. Aliy bilim dergahini tamamlighandin kéyin yollanma bilen «Kazxudozhpromda» konstruktorluq byuroda ishlidi. U yerdiki üch-tört zhilliq emgek pa’aliyettin kéyin 1993-zhilghiche merkiziy mirasgahta réstawrasiya bölümining bashlighi xizmitini atquridu. Démek, nadir emgeklerge qayta «jan pütküzüp», kelgüsi ewlatlargha yetküzüshte uningmu ülüshi bar.
Insan hayatidiki nezeriyewiy bilim öz aldigha, endi ömür ré’a’allighi héch yerde yézilmighan qanuniyetliri bilen özining shertlirini qoyidéken. Shexsning qéliplishish jeriyanida qaytilanmas hayat yolining qarangghu kochilirini mesh’el bolup yorutup, egir-toqaylirida yol körsetküchilerning bolghini qandaq yaxshi. Intilish nishanini belgülep bérish bilen bille «ömür sürüsh» kompasini tutquzghan ustazliri ata-bala Zeynidin we Ruslan Yüsüpowlar bolup qaldi.
Duniyada qudret tapqan milletlerning biri — yehudiylarda «Millet armiyasidin juda bolsimu, ustazliridin ayrilmaslighi kérek» dégen söz bar. Qaram küch bilen emes, yétilgen ang-sewiye, yéngi pellilerge yétekligen küchlük millet idé’ologiyasini shekillendüreligen ustazlirining arqisida 1948-zhilghiche duniya xeritiside bolmighan yehudiy dölitini berpa qilalighan xeliqning shi’arigha aylanghan qurlar bu.
Zeynidin Yüsüpow teswiriy sen’etning qir-sirlirini ügitish bilen yashash mahiyitini chüshendürelidi. Kapitalistik tüzüm qéliplashturghan shepqetsiz muhitta qelbi nazuk kélidighan ijatkarning ténep qalmaslighi üchün qandaq yol tutushi kérekligini teshwiq qilghan ikkinchi ustazi Ruslan Yüsüpow boldi.
«Atidin baligha ötüp kéliwatqan xelqimizdiki baghwenchilikning qir-sirlirini Ruslan akamdin ügendim» dédi sözara ressam méwisi taza oxshighan köchetlerni körsitip.
Almutining pexrige aylanghan, dangliq aport almiliq béghini köz aldingizgha keltüridighan «Jennet béghi» resimige qarap, «Méwilik dereq filosofiyasige» shungghup kettuqmu, eytewir, oylinip qalduqmu, arimizda jim-jitliq höküm sürdi.
«Oylinish» hem «Oyghinish»
Aliy bilim dergahini tamamlap, 1987-zhili pütkülittipaqliq körgezmige qatnashqandin kéyin 20 zhil mabaynida Örkesh Hasanow héch yerde körünmey qaldi. Kéngesh Ittipaqi dewride ijatkar üchün mutlaq erkinlik yoq édi. Kommunistik idé’ologiyaning körsetmisi bilen ijat qilishqa toghra kéletti. Héch yerde körünmey qalghinining sewewi, ijattin biretola qol üzgenlik emes, shu dewirge bolghan narazilighining, ijat erkinligi üchün rohiy küreshning bir körünüshi édi. Bu dewir ressam üchün oylinish dewri boldi. Bir resimining «Oylinish» dep atilishimu tesadipiliq bolmisa kérek. Qazaq éli öz musteqilligige érishkendin kéyin, XXI esirde uning oyghinish dewri bashlandi. «Oyghinish» namliq emgigi Örkeshning meniwiy duniyasidiki örkeshliniwatqan hissiyatlarni namayen qilidu.
Örken Hasanow 2009-zhili jumhuriyetlik Uyghur té’atrida «Duniya-Art» galéréyasining qollap-quwetlishi bilen ötküzülgen shexsiy körgezmisini «Quyash nege baridu?» dep atidi.
2010-zhili Astanada ötküzülgen «Qazaqstan ressamliri» körgezmisige ishtrak qildi. Ressamning emgekliri Gérmaniya, Fransiya, Bélgiya, Yaponiya, Koréya, XXJ qatarliq ellerde shexsiylerning kolléksiyasidin orun aldi.
Ressamning sizghan émblémisi jumhuriyetlik Uyghur étnomedeniyet merkizi üchün konkurs arqiliq tallawélindi.
Ressamning asasiy mawzusi tebi’et menzirisi. «Chöllerni gülzarliqqa aylandurghan uyghur xelqining qénida qorshighan muhitqa, ana tebi’etke, gözellikke ashiqliq mojut», deydu ressam. Elwette, etraptiki muhitning özgichiligini köreleydighan qelb közi, sézeleydighan hissiyatchan ichki duniya her kimge nésip boliwermise kérek.
Ressam tesewwuridiki körünüshni deslep eynekke chüshiridu. Eynekke chüshken menzire qeghezde öz eksini tépip, mukemmellishidu. Bu uslub «monotipiya» dep atilidu. Bir tereptin moy qelem bérelmigen éfféktlarni eynekning yardimi bilen alghili bolsa, yene bir tereptin, bu ijatkarning özige xas uslubi. «Ijat duniyasida her kimning öz stili, uslubi, yönilishi bolushi kérek» dégen mewqediki Örkesh Hasanow tebi’et menzirisi arqiliq cheksiz oy béghishlaydu. Eslide tesewwur bilen tepekkürde chek yoq. Tebi’et tilida sen’et muxlisliri bilen mungdashqan moyqelem sahibining «Birlik», «Weten», «Bürküt perwazi», «Daladiki hayat», «Téchliq asmini», «Menggülük» eserliridiki filosofiya tewrendürgüchi qudretke ége. Emeliy sen’et buyumlirini yasap kéliwatqinighimu xéle zhil bolup qaldi. «Almuta» dep atilidighan «qobiz ichidiki alma» emeliy buyumi chetellikler teripidin sheherning remzi süpitide qobul qilinip, illiq inkaslargha érishti.
Quyash bilen qoghlashmaq oynighan tünügünki gödekni quyash ölchimidiki künler yéteklep, hesh-pesh dégiche ömürning 60-dawanigha élip keptu. Örkesh Hasanow Zahidem Zunun qizi bilen bir oghul, bir qiz tépip, ularni jemiyetke yaramliq qilip terbiyilidi. Alte newrisining biri — Farid T.Zhürgénéw namidiki Qazaq milliy sen’et akadémiyasining mektep-intérnatida bilim éliwatidu. Sizghan resimlirini, yasighan buyumlirini körgen ata özi tallighan yolda mangghan mirasxori bar ékenligidin köngli imin tapqandek bolidu. Amma tapqinidin yoqatqini köp, shatlighidin gheshligi tola milletning wekili rétide könglige püküp zhürgen eserlerni yaritish koyi bilen yashimaqta. Uning özige bir ömür hemra bolup kéliwatqan moy qelimige «Choqum emelge ashurushum kérek. Ikkimiz emelge ashurimiz» dep éytidighan aditi bar. Bir küni uning sözini anglighan newrisi «Bowa, üchimiz arminingni royapqa chiqirimiz» deptu. Ilahim, shundaq bolghay!
Aznat TALIPOW.
Almuta shehiri.