Qazaq alimining emgekliridiki uyghur mawzusi
(с) uyguravazi.kazgazeta.kz
Bu künlerde tarix penlirining doktori, proféssor, Qazaq milliy tebiiy penler akadémiyasining ezasi Klara Xafizowa özining 80 yashliq tewelludini nishanlawatidu. Klara Xafizowa — qazaq xitayshunasliq penining asaschilirining biri.
Melumki, élimizdiki xitayshunasliq peni Almutidiki xitay tilini bilidighan az mutexessislerning ilmiy paaliyiti tüpeyli 1970 — 1980-jilliri peyda bolushqa bashlighan.
Alim özining ilmiy paaliyitide Chin-manjur impériyasining qazaqlargha munasiwetlik seyasitini, xitay diplomatiyasining tarixini, Sherqiy we Merkiziy Aziya SiwilizaSiyasining özara munasiwitini, kéyinki jillarda bolsa, XX esir tarixi hem zamaniwiy munasiwetler mesilisini tetqiq qildi. U qédimiy xitay tilining yétük mutexessisi süpitide tarixiy waqielerni Chin dewrining Xitaydiki menbeliri asasida tehlil qilidu. Elwette, chin-qazaq munasiwetlirini tetqiq qilghanda Sherqiy Türkstan térritoriyasidiki seyasiy waqielerni, shundaqla shu yerning yerlik ahalisi — uyghurlarni diqqet nezeridin sirt qaldurush mümkin emes. Shu seweptin K.Xafizowa öz emgekliride uyghurlarning tarixigha munasiwetlik waqielerge murajiet qilghan. Tonulghan qazaq xitayshunas alimining emgekliride uyghurlar tarixining qaysi terepliri öz eksini tapqanlighini éytmastin burun, Klara Xafizowaning ilmiy paaliyitide Qazaqstan we Özbekstan uyghurshunas alimliri bilen zich munasiwette bolghanlighini tekitligen toghra.
K.Xafizowa Tashkent dölet uniwérsitéti Sheriqshunasliq fakultétining xitay bölümini tamamlighan. Bu bölüm 1940-jildin mojut Sherqiy Türkstan bölümining asasida 1957-jili qurulghan. Shunglashqa xitay bölümide uyghur tili we edebiyati boyiche mutexessisler köplep ishletti. Shularning biri — tonulghan uyghur edebiyatshunas alimi Hosman Memetaxunow K.Xafizowagha özbek tilidin deris bergen. U erepshunaslar Télman Sattarow we Nariman Baratow bilen bir kursta oqughan éken. 1969-jili K.Xafizowa Qazaq SSR Penler akadémiyasi Ch.Welixanow namidiki Tarix, étnografiya we arxéologiya institutigha oqushqa chüshkende Almutidiki uyghurshunas alimlar bilen zich munasiwet ornitidu. 1970-jillarning bashlirida Moskwadiki SSSR Penler akadémiyasi Sheriqshunasliq institutining aspiranturisida oquwatqan peytide tonulghan tarixchi we partiya erbabi Tursun Rehimow, yash alimlar Dawut Isiéw, Ablet Xojaéw we Israyil Rozibaqiéw bilen tonushidu. Tashkentte oquwatqan peytliride bolsa, ataqliq uyghur alimi Murat Hemraéw bilen yaxshi tonush édi.
Tarix penlirining namziti atalghandin kéyin K.Xafizowa Qaz SSR Penler akadémiyasige qaytip kélip, uzun jillar dawamida tarix institutida xizmet qildi. 1986-jili Uyghurshunasliq instituti échilghandin kéyin Qazaqstan we Sherqiy Türkstan munasiwetliri bölümige ishqa yötkilidu. 1990-jili bolsa, Qazaq dölet uniwérsitétida yéngi échilghan xitay tili kafédrisining rehberligige teklip qilinidu.
Uyghurshunasliq institutida ishlewatqan peytide K.Xafizowa «Merkiziy Aziyadiki xitay diplomatiyasi. XiV — XiX esirler» namliq tetqiqatini tamamlidi. 1995-jili bolsa, moshu emgigining asasida Moskwadiki Jiraq Sheriq institutida doktorluq dissértaSiyasini qoghdidi. Hörmetlik dem élishqa chiqqandin kéyin alim Qazaq stratégiyalik tetqiqatlar institutida we «Qaynar» uniwérsitétida ishlidi. Özining uzun jilliq ilmiy tetqiqatliri dawamida alte ilmiy monografiya we nurghunlighan ilmiy maqalilarni neshir qildi.
K.Xafizowaning emgekliridiki uyghur mawzusigha kélidighan bolsaq, bu yerde alimning chin dewridiki (1644 — 1911-j.) Sherqiy Türkstan tarixi toghriliq matériallarni terjime qilishi bilen neshirdin chiqirishini alahide tekitligen toghra. U Chin impériyasining Merkiziy Aziya xeliqlirige munasiwetlik seyasiti toghriliq höjjetlerni ilmiy toplamlarda asasiy jiqquchilarning biri boldi. Ularning deslepkisi («Chin impériyasi we qazaq xanlighi» XViii esirning birinchi yérimi, XiX esirning charek qismi) u Uyghurshunasliq institutida ishlewatqan peytide, yeni 1989-jili neshir qilindi. Bu toplamgha Chin we Rossiya impériyalirining memuriy xadimliri tüzgen, ayrim türk tilidiki (chaghatay) Sherqiy Türkstandiki uyghurlar, qazaqlar we mongghollar toghriliq höjjetler kirgüzüldi. Moshu höjjetlerde, mesilen, 1767-jili élan qilinghan uyghur sodigerlirining qazaq dalasidiki we qirghiz hem özbek sodigerlirining uyghur sheherliridiki soda-sétiq ishlirini retleydighan permanning metini bar.
K.Xafizowa Uyghurshunasliq instituti hem Özbekstanning Sheriqshunasliq instituti teripidin 1994-jili neshirdin chiqqan «XiV XiX esirlerdiki Sherqiy Türkstan, Ottura Aziya we Qazaqstan tarixi boyiche xitay höjjetliri we matérialliri» namliq kitapning asasiy muellipi boldi. Mezkür toplam Uyghurshunasliq institutining tunja mudiri, akadémik Gh.Sedwaqasowning xatirisige béghishlandi. K.Xafizowa kitapning kirishmiside neshir qiliniwatqan menbelerge baha bérip, ularni üch topqa bölidu. Birinchisi, Merkiziy Aziyadiki xeliqara munasiwetler toghriliq matériallar (Oyratlarning, uyghurlarning we bashqimu xeliqlerning manjur tejawuzigha qarshi herikiti). Ikkinchisi, Sherqiy Türkstan ishghal qilinghandin kéyin memuriy, ixtisadiy, maliye-axcha munasiwetliri toghriliq matériallar. Üchinchisi bolsa, Sherqiy Türkstanni égileshtiki égilik ishliri, Sherqiy Türkstan arqiliq Chin impériyasining Rossiya, qazaq we Merkiziy Aziya xanliqliri bilen bolghan chégara, soda-sétiq, elchilik, séliq ishliri heqqide menbeler. Shundaqla K.Xafizowa teripidin «siwilizaSiyaler qiyilishishidiki sheriq diplomatiyasi» namliq toplamda qazaq we uyghurlarning manjur impériyasining ékspansiyasi dewridiki munasiwetler toghriliq xitay menbelirining asasida élan qilindi.
K.Xafizowa Min we Chin sulalilirining dewridiki xitay diplomatiyasini tetqiq qilip, muzakiriler jeriyanida régionning yerlik tilni paydilanghanlighigha alahide diqqet bölidu. Uning tekitlishiche, chin-rossiya munasiwetliride tatar tili keng paydilinilghan. Amma Sherqiy Türkstan ishghal qilinghandin kéyin «tatar tili» chüshenchisige keng mena bérilidu. Uninggha qeshqer (kichikbuxara), uyghur tilining Ili shéwisi we sartlar (oltiraqliq türk tili) qoshulidu. Tatar tilini moshundaq chüshinish Chin hakimiyitining Rossiya impériyasi bilen bolghan muzakirilerde qeshqerliklerni keng jelip qilghanlighidin dérek béridu. Sherqiy Türkstanning tarixidiki chin dewride uyghur terjimanliri emeldarliq émtihanlargha kirgüzülgen hem alim ataqlirini élishqa bashlighan. Amma ulargha «syuSay» unwanidin juquri unwan hem aliy lawazimlar bérilmetti. K.Xafizowa buni emeldarlarning uyghurlargha ishenchisi bolmighanlighi bilen chüshendüridu. U shundaqla «uyghurlar dölet ichide we Ottura Aziya hem Qazaqstandiki elchilik ishlirida terjimanlar süpitide keng paydilinilghan» deydu (256-b).
Klara Xafizowaning axirqi tetqiqatlirining biri – «Ipek yolidiki SiwilizaSiyaler diologi» namliq emgigi Sherqiy we Merkiziy Aziya SiwilizaSiyalirining özara herikitige béghishlanghan (2015-j.). Alim bu eseride ayrim kesipdashlirining xelqimiz heqqide heqiqetke uyghun kelmeydighan birmunche pikirlirini yoqqa chiqiridu. K.Xafizowa özining pikir-idéyalirini delillesh üchün keltürgen köpligen misallarda uyghur xelqining tarixigha baghliq qiziqarliq faktlar bar. Mesilen, diplomatiyade ozuq-tülük mehsulatlirini paylidinish heqqide gep qilip, monu faktni keltüridu. Jonggharlar Qeshqerni bésiwalghandin kéyin «xanning kigiz öyliride nanni ushtush en’enisi peyda bolghan». Jongghar xani Ghaldan-sérénning sariyida aliy tebeqidiki uyghurlar köp bolghan. Shu seweptin yoghan nanlarni petmuslarda sunush en’enisi barliqqa kelgen bolushi éhtimal. Elchilerge hörmitini körsitish üchün xan özi nanni ushtup, elchilerge nowet bilen bergen» (233-b.).
Klara Xafizowa özi nurghunlighan shagirtlarni teyyarlap chiqti hem moshu kemgiche ularning paaliyitini diqqet nezeride tutup kéliwatidu. Uningdin tashqiri, kesipdashlirining, shuning ichide méningmu paaliyitimge chong qiziqish bilen qaraydu. Ikkimiz tetqiqatchilarning herxil ewlatliri bolsaqmu, ikkimizning kespiy paaliyet tariximizda oxshashliqlar köp. Ikkilimiz herxil jillarda TashDUning sheriqshunasliq fakultéti xitay bölümide bilim alduq, umumiy ustazlirimiz boldi. Shularning biri, Xarbindin köchüp chiqqan O.Wagin édi. U bizge xitay tilini ügitipla qoymay, qédimiy xitay tiligha bolghan ishtiyaqimizni oyghatti. Hosman Memetaxunow Klara Xafizowagha özbek tilini ügetken bolsa, u bizge xitay bölümide ikkinchi sheriq tili bolghan uyghur tilini oqutti. Uning kursdishi erepshunas T.Sattarow men oquwatqan peytte sheriqshunasliq fakultétining dékani édi, kesipdishi Israyil Rozibaqiéw Tan poéziyasi boyiche deris bérgen.
Klara Xafizowa méning akadémiyalik ishimda nahayiti chong rol oynidi. 1983-jili Almutigha kélip, diplom ishim boyiche moshu yerdiki alimlardin meslihet élish üchün Kazaq SSR Penler akadémiyasige kelginimde, deslep uchratqan adimim – Klara Xafizowa boldi. U xitay metini bilen mikrofilm oquwétiptu. Özemni tonushturghinimda manga xitay metinini terjime qilip bérishni iltimas qildi. U matérial qédimiy xitay tilida éken. Méning terjimem uninggha yéqip ketti. Klara Xafizowa méni xitay tilini bilidighan, Penler akadémiyasi yénidiki Uyghurshunasliq bölümide ishlewatqan M.Érzingha ewetti. Shundaq qilip, Uyghurshunasliq bölümining xadimliri bilen tonushtum hem hayatimni uyghurshunasliqqa béghishlidim hem ushbu paaliyitimni hélimu dawamlashturup kéliwatimen.
Sheriqshunasliq penining wétérani, yéshining bir yerge yetkinige qarimay, téxichila septe. U yéqindila «Dala hökümdarliri we ularning diplomatiyasi» namliq yéngi kitawini neshirge tapshurdi. Alimning kélechekte tetqiq qilidighan yene qiziq mawzuliri köp. Pursettin paydilinip, kesipdishim hem zamandishim Klara Xafizowani tewelludi bilen semimiy tebriklep, ijadiy utuq tileymen.
Ablehet KAMALOW,
tarix penlirining doktori,
proféssor.