Mahmut Qeshqiriy esaridiki «Tabghachlar» heqide

Tarix penliri namzadi— Abdulxaliq Abdurasul oghli Eytba’éw

 

Türkiy mengu tashlirida «Tabghach» («Tabač») dep atalghanlar, fars, erep, türkiy tillarda yézilghan eserlerde «Tawghach» («Tavač — تفَْغاجْْ»), «Tamghach», grék tarixchisi Fé’ofilakt Simokatta eserida «Tawgast» dep teleppuz étilghan. XI esirde Mahmut Qeshqeriy erep tilide ijat qélghan «Diwanu lughatit turk» eseride «Tabghach» étnonimini «Tawghach» dep teleppuz étip, «Tawghach» atalghanlar, türkiy tilliq 20 ghol, ana qebilisining biri ékenligini éytidu¹. Uning eseri asaside tetqiqat élip barghanlarmu tabghachlar türkiy tilliq xelq bolghanlighini körsitishidu. Biraq, tabghach dep atalghanlarning bir qismi hazirqi xenzu (xitay) tilida geplishidighan xelqlergha aylinip ketkenligidin, tetqiqatchiler tarixtiki tabghachlar we ular qurghan döletlerni Xitay memlikiti dep éytish adettiki bir hal bolup qalghan. Mezkür munazirilik mesilige aydinliq kirgüzüsh meqsitide tabghach atalghanlar qaysi étnik guruhqa mensüpligi, ularning kélip chiqishi we ular teripidin teshkil tapqan xanliqlar, xaqanliqlar toghrisida qisqiche toxtulup ötüshni toghri taptuq.

Mahmut Kashqeriy “Tawghach” dep atalghanlar, Tawghach zhurtidin chiqqanlighini éytip, «Tawghach, “Machin” ² [éli]ning nami. Bu memliket Chindin tört ayliq yol uzaqliqta. Chin³ eslide uchge bölinidu. Birinchi  Yuquri-Chin. Bu yer sherqte bolup, “Tawghach” dep atilidu; Ikkinchi,

Ottura-Chin ⁴ bolup, “Xitay” dep atilidu; Uchinchi Töwen-Chin bolup, “Barxan” dep atilidu. Bu Qeshqerde. Lékin hazir “Tawghach” “Machin” dep, “Xitay” “Chin” dep tonuluwatidu» ⁵ dégen éniqlima béridu. Uning éytishiche «Tawghach» dégen yer sheriqte bolup, u «Machin» dep tonulghan. «Machin», uning kitabigha sizghan düniya xeritiside, hazirqi Manjuriye teswirini béridu. Mahmut Qeshqiriy Tawghach zhurti Machinda yashighan étnos, shu zhurt nami bilen tawghach atalghanlighini körsitidu.

Arxé’ologiya wa xitay menbelirige asaslanghanda, tawghachlar zhurti Manzhuriyede yashighanlar eslide Gheriptin köchüp kelgenlerning ewladi bolghan. Texminen tash-dewri (palé’olit)ning axirqi dewridin bashlap, Türkistanda yashawatqan kishiler iqlim özgürishi bilen yuz bergen tebi’iy apet aqiwitide, ular hayat kechürwatqan makan chöl-jezirige aylinip ketgenligidin tört terepke köchüp kétishke mejbur bolidu. Ularning sherqqe köchken qismi Qaramuran (Xu’angxé) deriyasi boylap méngip, uning déngizgha quyulush jayi we uning shimaliy ölkiliri Manjuriyeghiche, jenüpte Changji’ang deriyasi ottura éqimighiche étip barghanlighi arxé’ologiya melumatliridin melum bolidu. Ular xitay menbelirida türk (di 狄, qedimiy teleppuzi ti’ek) dégen nam bilen tilge élinidu⁶. Eynen shu uzaq ötmüshde Merkiziy Asiya (Türkistan)din köchup kélip, türk dep atalghanlarning yenimu sheriqe bérip yashighanlirining ewladini Mahmut Qashqeriy türki xelqlargha mensüp bolghan tabghachlar deb tilge alghan. Ular sheriqqa köchüsh jeriyanida, Xitayning shimalidiki mangghul irqliq, Xétaw medenyiti ademliri bilen ariliship, ularning mangghul irqigha xas xususiyetlerni we tilini özleshtiridu. Netijide, ularning til nutuqliri gheriptiki qérindashliridin melum derijide periqlinip qalidu. Xitay menbeliride sheriqqe köchgen türkler shimalda heyat kéchirgenligidin «Shimaliy—türkler» («Be’i-di») dep atilip, ularning qédimda qeyerde yashighanlighi heqide éniq melumat saqlanghan.

«Tarixiy xatiriler» asarida texminen Né’olit dewrining axiri (Milad.aww. 3-2,5 ming. zhilliri), Shün⁷ impérator Ya’odin⁸ «Shimaldiki türkler (be’i-di)gha tesir ötküzüsh üchün Gung Güngni Yo’ulinggha ⁹ sürgün qilishni»¹⁰ sorighanlighi éytilidu. Shimaliy-türkler yashighan Yo’uling dégen jay, hazirqi Xébéy ölkisining shimali, Pékin shehrining etrapi we uning shimali sherqidiki Lya’oning ölkisi (hazirqi Manjuriyening jenübiy) da’irisini öz ichige alidu. Ular, türk-atliqliri (di—rong 狄戎 – qédimiy teleppuzi ti’ek—rivem) qewmigha mensüp bolup, taghlik—atliqlar (shan—rong 山戎 – qédimiy teleppuzi săn-rivem) dep namlanghan hunlarning ejdatliri dep  körsitilidu¹¹.

Milad.aww. VI’I-V esirlerde shimaliy-türklarning jenüpide yashawatqan bir qismi sheriqqe yötkülüp, hazirqi XXR (Xitay Xelq réspublikisi)ning sherqiy-shimali (Dungbéy)diki Li’a’oxé deriyasining bash éqimigha kélip jaylashqan¹². Dungbéy kéyinki dewirlerde Manjuriye dep atalghan ölke bolup, Mahmut Qeshqiriy bu yerni tabghachlar zhurti Machin dep tilge alidu. U Dungbéydiki shimaliy—türklerning awladini, tawghach dep atalghan türkler ékenligini éytip, ularning tillirida perq barlighini alahide tekitleydu.

Texminen milad.aww. V-IV esirlerde türk—atliqliri tarixide chong özgürüsh yuz béridu. Ularning bir qismi Seddiy-Chin sépili ichide melum derijide xitay tilliq xelqge aylinip, otraq terzde hayat kechürüshke bashlaydu. Seddiy-Chin sépilining shimalida yashighanlar, asasen charwichiliq bilen shughullunup, özlirining ezeliy urpi-adet, tillirini saqlap qalghanlar hésaplinidu. Netijide, Xitay menbeliride SeddiyChin sépili ichidiki otraq türkler bilen, uning shimalidiki köchmenchi türklerni bir-biridin perqlentürup körsütüsh zeruriyiti tughulghan. Milad.aww. IV esirde Seddiy-Chin sépili ichidikilerni «türk» («di») dep, téshidikilerni umumiy bir «Ghuz» (hu 胡) dégen nam bilen atash bashlinidu¹³.

Shu waqtida Seddiy-Chin sépilning shimalidiki hunlar we ularning gheripidiki xelqler ghuz (xu) dep, hunlarning sherqidiki (Manjuriyediki) türkler sherqiy—ghuz (dong-hu) ¹⁴ dep namlanghan. Milad.aww. I’I-esirning béshida sherqiy—ghuzlar, hun xaqani Batur tengriqut teripidin meghlup bolup, ular hazirqi Liya’odung ölkisi chégarasi (Manjuriye – Machin)din chiqip gheripke köchup kétishke mejbur bolidu ¹⁵ . Sherqiy ghuzlarning gheripke ketkenliri, Seddiy-Chin sépilining shimali (Ottura-Chin – Xitay)gha hazirqi Ichki Mongghul Awtonom Ra’i’oni taghlirigha bérip jaylishidu. Ularning Shyanbéy téghigha ¹⁶ barghanliri shyanbéylar, Ughan téghigha¹⁷ bérip jaylashqanliri ughanlar we bashqa türlük namlar bilen atalghan¹⁸ . Shyanbéy bilen ughanlar esli bir xelq bolghanliqtin, Xitay menbeliride ularning tili, urpi-adetliri oxshashlighi éytilidu¹⁹.

Miladi 91 zhili Xen sulalisi nöwettiki hunlargha qarshi hujumidin kéyin, Hun tengriquti yashap turghan zhurti (Ottura-Chin ölkisi)ni we xelqini tashlap qéchip kétishke majbur bolidu. Shenbéyler, hunlarning yerlirini égelleydu. U yerdiki hunlarning 100 ming kishilik küchlük qoshuni shyanbéylargha qoshulup, ularmu shyanbéy dep atilidu. Shunungdin kéyin shyanbéylar qudretlik bir qewmge aylinidu²⁰. Eynen shu shimaliy—türklerdin bolghan shyanbéyler heqide xitay menbeliride bérilgen bir melumatta «Tabghach» atimisi qandaq kélip chiqqanlighi toghrisida riwayet bérilgen.

«Uch padishahlik tezkirisi»da miladiy IV esirde shyanbéy qewmidin bolghan Péygu öz qebililirini bashlap kélip, hazirqi Gensu (Kéngsu) ölkisidiki Xéshi koridorigha²¹ kélip jaylishidu. Uning oghli töshekning ichida tughulidu. Shyanbéyler töshekni tughbat dégenliktin uning éli «tughbat» namda atalganlighi riwayet qilinidu²². «Tughbat» étnonimi eslide «takbu’at» dep teleppuz étilghan bolup, xitay tilide taba (taba) dep teleppuz qilinghan. Tetqiqachilarmu «Tabghach» étnonimi, xitay menbeliride taba dep teleppuz qilinghanlighini testiqlishidu²³.

Xitay menbeliride hazirqi Liya’odung ölkisidin chiqqan sherqiyghuzlar (sherqiy—türkler)ning Seddiy-Chin sépilining shimaligha köchip kelgenliri shyanbéyler dep namlinip, ularning Gensu ölkisining Xéshi koridorigha barghanliri tabghach atilip, taba teleppuz qilinghanlighi toghrisida melumat bérilidu. Mahmut Qeshqiriy Liya’odung ölkisini «Machin» dep atap, uningdin Xéshi koridorighicha ariliq «Chin» («Ottura Chin») ékenligini éytip, uni «Tawghachlar zhurti» ékenligini yazidu. Shuningdek tawghachlar zhurtida yashighan bashqa étnik guruhlarmu tawghach atalghanlighi toghrisida melumat béridu. Jumlidin u «Tawghach – türklerning bir bölugi. Ular “Tawghach” zhurtida yashighini üchün, shu sözdin élinip “Tat-tawghach” dep atilidu. “Tat” uyghur démekdur; “tawghach” chinliq démekdur»²⁴ dep, shyanbéy tabghachliri bilen ariliship yashighan OtturaChindiki (Seddiy-Chin sépilining shimalidiki) uyghurlarmu «chinliqtawghachlar» dep atalghanlighi éytilidu.

Xitay tilida taba (takbu’at) dep teleppuz étilgan Tabghach atalghanlar teripidin Xitayning shimali (Ottura-Chin)da xanliqlar biridin kéyin biri teshkil tapidu. Jumlidin, miladiy 386 zhili taba Tabaghuy teripidin Shimali Wéy (Be’i We’i – 386-534 zhilliri) xanlighigha asas sélinidu. Mezkür Tabghach xanlighi hududida, dingling²⁵ dep namlanghan qangqil (ga’oché—uyghur)lar²⁶ chong nupusqa ége bolghan. Miladiy IV esirde ularning bir qismi shimalgha köchürilgen peytte xanliq ichide köchmestin qalghan qangqil (uyghur)lar milli’ondin köp sanni teshkil qilghan²⁷. 439 zhili tabghach xani Tobataw teripidin Seddiy-Chin sépilining tashqirisidiki yerlerni öz qol astigha birleshtüridu ²⁸ . 499 zhili Shimaliy Wéy xani Tabaqun Seddiy-Chinning ichidiki yerlernimu égellep, xanliq paytextini jenüpdiki Loyang shahrige köchürüp, xaqanliq namini Xitay tilida Yu’an (元– Bashlanghuch yaki Deslepki) dep özgertken²⁹. Shunungdin kéyin xaqanlar ismining aldigha taba (拓跋, tabghach)ning ornigha yu’an (元) i’éroglifi qoshulup yézilidu. Bu waqitda Seddiy-Chinning ichide jenüpdin köchup kelgen xen milliti wekilliri xili köpchilikni teshkil qilghan. Hakimiyet töpisidiki tabghach türkliri xenlerning oturaq déqqanchiliq qilishidin menpe’etdar bolghanliqitin ularning köplep kélip jaylishishigha imkaniyet yaritip bergen. Hetta, shu dewirdin bashlap, köpchilikni teshkil qilghan xen millitining tilida dölet ishlirini élip barghanlighi éytilidu ³⁰.VI esirning birinchi yérimida tabghachlarning Shimaliy Wéy (Be’i-We’i 北魏) qaghanlighi, Sherqiy Wéy (Dong-We’i – 534-550 zh.) we Gherbiy Wéy (Xi-We’i – 535-556 zh.) dep ikkige bölünüp kétidu. 557 zhili tabghach Yuy Wénji’a’o (Yu Wenji’a’o) teripidin Gherbiy Wéyning ornigha Jo’u (周) qaghanlighi teshkil qilidu. U «Shimaliy Jo’u» (Be’i Zho’u) xanlighi dep atalghan. 581 zhili tabghachlar teripidin teshkil tapqan Shimaliy Jo’u qaghanlighining ornigha Suy (Su’i 隋 ) xaqanlighi teshkil tapidu³¹. Suy xaqanlighi (581-618) hökümdarliri qaysi étnik guruhqa mensüpligi éniq emes. Türk qaghani Siwarxan (609-619)³² mezkür xaqanliqini yoq qilish niyitide³³ bolghanlighigha qarighanda, uning hökimdarliri türkiy bolmighan. Siwarxan déhqanlar qozghulangidin paydilinip, Suy impériyasi hakimiyitini qolgha almaqchi bolghan tabghach qawimiga mensüp Li-Yu’anni³⁴ qollap-quwwetligen. Uning yardimida LiYu’an Suy xaqanlighining paytexti Changenni bésip élip, 618 zhili xaqanliqning namini «Tang» («唐») dep özgertidu. Tabghachlar teripidin teshkil tapqan mezkür xanlik, Xitay edebiyatida «Tang sulalisi» (618907) dep tilgha élinidu³⁵.

Bu yerde tabghachlar teripidin teshkil tapqan xaqanliq Xitay edebiyatida «Tang sulalisi» dep namlinishimu uning türkiy xaqanlighidin dalalet bérishini éytip kétishge toghri kélidu. Tang sulalisigha nispeten ishlitilghan «Tang» (tang 唐) i’éroglifi, «chong», «keng», «bépayan», «azat», «erkin» menasini bildiridu. Türkiy tillarda «Tabghach» atimisi, xuddi «Tang» ( 唐 ) i’éroglifqa oxshash «chong», «ulugh», «büyuk» dégen menani béridu³⁶. Yapon tilida tang i’éroglifi «kara» dep teleppuz étilidu³⁷. Yapon tilidiki «Tang» (唐) i’éroglifigha nispeten ishlitilidighan «Qara» (kara) sözi, türkiylar «ulugh», «büyuk», «xelq» menasida ishlitidu ³⁸ . Démek, «Tang» bilen «Tabghach» atimiliri bir xil menadash bolushi, «Tabghach xaqanlighi»ni Xitay edebiyatida «Tang sulalisi» dep namlashqa élip kelgen dep éytish mümkün.

Tabghach xaqanlighi destlep Seddiy-Chin sépili ichida öz hakimiyitini mustehkelesh üchün miladi 626 zhilning axirlirigha qeder, özige yardem bergen Köktürk xaqanlighigha mal-düniya wa qizlirini bérip, uning bilen ilaji bar yaxshi munasibette bolishqa heriket qilidu³⁹. 627 zhili türkiy qebililer otturisida yüz bergen türlük ziddiyetlar we tebi’iy apet aqiwitide Köktürk xaqanlighi ajizlishidu ⁴⁰ . Uning tarkibidiki sir—tardush, uyghur qebililiri musteqil siyaset zhürgüzüp, Tang (Tabghach) xanlighigha bérip qoshuludu. Uyghularning ahali sani 500 mingdin köp bolup, 200 ming eskiriy qoshunigha ége bolghan ⁴¹ . Tabghach xanlighigha shimaldiki sap türkiy tilliq xelqlerning qoshulishi, uning mewqini östürüp, küchlük xaqanliqqa aylinishqa élip kélidu. Netijide, Tabghach xanlighi inqirazgha uchrighan Türk xaqanlighi ziminini sap türkiy tilliq xelqler yardimida égellishige bashlaydu. 630 zhili az sanliq tabghach qoshuni, sir—tardush qabilisining yardimi bilen, sherqiytürklerge zerbe bérip ghelibe qazinidu⁴². Bu urushda esirge chüshgen yüz nechche ming türkning ichidiki eskerlikke yaraydighanliridin we tabghach zhurti (Ottura-Chin)diki uyghur qebililiridin qoshun teshkil qilinidu. Miladi 647 zhili Tang sulalisi Kusen (Kuchar) shehrige chong qoshun bilen hujum qilghan. Urushqa jelip qilinghan qoshun asasen türkiy tilliq 13 télé qebilisi we 10 ming türk atliqliridin ibaret bolghan⁴³. 648 zhili Tang qomandani türk Asinatur 100 ming kishilik (asasen türk we uyghurlardin terkib tapqan) qoshungha qomandanliq qilip, Kuchar, Qeshqer, Xoten xanliqlirini bésip alidu. Tabghach xaqanlighi 652 zhili uyghur qoghani Bayanxanning 50 ming kishilik atliq qoshuni yardimi bilen 20 ming kishilik qoshunni mangdurup, Tengritéghining shimalidiki Beshbaliq sheherini Gherbiy türk qaghanlighidin tartip alidu⁴⁴. 640-650 zhilliri Tabghachlar (Tang sulalisi) asasiy köpchilikni teshkil qilghan ashina türkliri, uyghur, qarluq we sir—tardush qebililiri yardimida Tengri taghining jenübigha kirip kelgen. Jengde, qomandanliq qilghanlarmu sherqiy—ghuz (keris) yaki türkiy tillik xelq wekilliri bolghan. Mana bu xitay edebiyatida Tang sulalisi (Tabghach impériyasi)ning gheripke zhürishi hésaplinidu.

Uyghurlar xaqanliq bolip shekillengendin kéyinmu Tabghach (Tang) xaqanligini qollap-quwetlesh enenisini dawomlashturudu. 747-759 zhilliri Uyghur qaghalighi, Tang (Tabghach) xaqanligiga qarshi türklar teripidin kötürilgen Önglük we Söygüm qozghulungi⁴⁵ basturup bérip, Tang sulalisini palakettin saqlap qalghan.

751 zhili  Tang sulalisi bilen erepler otturisi «Talas urushi» dep éytilidighan jengde 70 ming (Ibn el-Esirda 80 mingdin köp) ⁴⁶ leshker qatnashqanlighi texmin étilidu. Shunungdin 20 ming nepiri tabghach qoshuni dep éytilidu⁴⁷. Eslide, bu mesile üstide jiddiy tetqiqat élip barghan xitay alimi Wang Jilay bergen melumatta Tang qoshuni xili kam bolghanlighi körsitilidu. Uningghiche, 747 zhili Tibétke qarshi ewetilgen Ga’o Shyenji (keris) bashchilighidiki Tang qoshuni bir tümen (10 ming) atliq we piyade eskerdin teshkil tapqanlighi éytilidu⁴⁸. Bu qoshunning urushlarda kamiyip ketkinini we yéngi qoshun bilen tolturilmighanlighini hésapqa alghanda, 751 zhili urushqa qatnashqan 70 mingdek qoshunning peqet 10 mingila tabghach we xen millitige mensüp bolghanlighi körinidu. 10 ming eskerning 4-5 mingi xen millitige mensüp dep éytqandimu, Tang sulalisi bilen erepler otturisidiki jeng, TürkErep urushi bolghanlighi éniq.

Tang xaqan qoshunlirining köpchiligi türkiy bolghanlighidin, ularning Gheripge qilgan zhürüshliri türkiy xelqlarning öz-ara urushliri hésaplanghan. Qoshun terkiwide xen millitige mensüp eskerlar yoqning ornida bolghan. Shuning üchün türkistanliqlar xen milliti (hazirqi xenzu) xelqini kéyinki dewirlergiche bilmigen. XI esirde Mahmut Qeshqiriy xenzularni namelum xelq «Yezhuzh-Mezhuzh» dep atighan. Merkeziy asiyaliqlar Xenzularni peqet Mongghul impériyasi (1206-1368) teshkil tépip, uning dölet apparatida türkistanliqlar xizmet qilghandin kéyinla xewer tapqan. Biraq ular shu peyitdimu xen étnosini yaxshi bilmigini üchün, Mongghul impériyesidin awwal Xitayda hökümranliq qilgan sherqiy—ghuz qewmige mensüp shiyanbéy qitanliri (qara xitay) namida ularni «xitay», «qitay» dep atighan.

Xulase qilghanda, Mahmut Qashqiriy asarida tabghach dep atalghanlar, uzaq ötmushde Türkistandin sheriqqa köchup, xitay menbeliride «shimaliy—türk» («be’i—di») dep tilge élinghanlarning awladi bolghan. Ular XXRning shimalidiki mangghul irqigha mensüp ademler bilen ariliship, sheriqqa köchkendin kéyin sherqiy—ghuz (sherqiy—türk) dep atalghan. Milad.aww. I’I esirde hunlarning hözhumidin kéyin sherqiyghuzlarning sheriqdin gheripge (Seddiy-Chin sépilining shimaligha) köchkenliri shyanbéy, ughan, qitan (xitay) dégenge oxshash namlar bilen xitay menbeliride tilge élinidu. Ular gheripdiki sap türkiy tilliq xelqlar bilen bille yashap, ularning tesirige uchiraydu. Miladi IV esirde shyanbéylerning bir böligi tabghach (taba) dep atilidu. Tabghach atalghanlar türkiy xelqqa mensüp bolghanliqtin Mahmut Qashqiriy ularni türkiy 20 ghul ana qebilining biri dep körsitidu. XI esirde ular türkiy tilni yaxshi bilgenligidin Qaraxaniylargha türkiy tilda xet yazghanlighi éytilidu⁴⁹. Tabghach atalghanlar qandaq tilda gepleshgenligi toghrisida mexsus tetqiqat élip bérilmighan. Ularning tili qandaq bolghanlighini tabghachlargha oxshash shyanbéy qebilisidin chiqqan qitan (qaraxitay)larning tili bilen qiyas qilish mümkin. Qara—xitaylar Türkistangha kelgendin kéyin ularning tili mehelliy xelqdin anchimu perq qilmighanlighi üchün, sap türkiy tilliq xelqlar terkiwidiki qebile, urugh namida singgiship kitidu.

Tabghach atalghanlar türkiy hésaplanghanlighi üchün uni sap türkiy xaqanliqliri qollap-quwetligen. Hetta, Tabghach xaqanlighi (Tang sulalisi) Seddiy-Chin sépili ichidiki, köpchilikni teshkil qilghan xen milliti ustidin hökmiranliq qilip torghan bolsimu uninggha yardem bérip, béshigha chüshken palaketdin qutuldurghan. Tang sulalisining gharipge zhurushliride qoshun terkiwide sir—tardush, uyghur, qarluqqa oxshash sap türkiy tilliq xelqlar köpchilikni teshkil qilghanlighi üchün, tabghachlar élip barghan urushlar emeliyatda türkiy xanliqlerning öz-ara hakimiyet üchün küreshliri bolip hisaplinidu.

                                                        

• Mahmut Qeshqeriy. Türkiy tillar diwani, I zhild, Urumchi, 1981. – B.38.
• «Machin» («Maha-Chin») dégen jay türkiy xelqler makan tutqan, Chin dep atalghan (gheripte Pamir, Tengritaghliridin bashlinip, sheriqte Qaramuran (Xu’angxé) deriya boylap, ta Yaponiyaghiche sozilghan) yerlerning eng ulughi dégen menada «Ulugh-Chin» dep namlanghan ölkidur. Awwal Sherqiy Türkistandiki Xoten sheheri atirapidiki xanliq «Machin» dep atalghan. VI’I esirde tabghachlar teripidin teshkil tapqan xaqanliq eng ulugh bolghanlighidin Xitayning sherqiy-shimalidiki tabghachlar zhurti «Machin» dep tilgha élinghan. «Kéyinki Jin» ( 后晋 936-946) xanlighi dewrige kélip, xitay tilide

«Machin» atimisi qisqartilip Man (Man 满) dep yézilip, uninggha ölke sözi, jo’u (zho’u

洲) qoshulup, Manjo’u (Man zho’u 满洲) dep teleppuz qilinghan. Manchjo’u atimisi kéyinki dewirlerda Manjuriya dep, uningda yashighan étnos, manjur dep atalghan. ³ Mahmut Qeshqeriyde “Chin” dep, gheripte Pamir, Tengritaghliridin bashlinip, sheriqte Qaramuran deriyasi boylap, ta Yaponiyaghiche bolghan türkiy xelqler (xitay edebiyatida diler) makan tutqan zémin éytilidu [Abduxoliq Abdurasul ўghli. Chin wa Mochin. Toshként, 2006].

• Ottura-Chin dep Mahmut Qeshqeriyde Yuquri-Chin bilen Töwen-Chinning otturisidiki, Dungxu’ang (Shanju, Desht-ata) shehridin Pékin shehrigiche bolghan ariliq éytilidu [Chin wa Mochinge qarang].
• Mahmut Qeshqeriy. Türkiy tillar diwani, I zhild, Urumchi, 1981. – B.592.
• Ablat Xodja’éw. Iz istori’i dréwnix tyurkow (swédéniya dréwnékitayskix istochnikow).

Almati, 2011. – S.25-39.

• Shün (Shun – texminen milad.eww. 2255-2205 zh.) qédimqi riwayetlerdiki besh aqsaqalning (impératorning) biri hésaplinidu. U birinchi impérator Xu’angdi (Hu’ang di)din 9 ewlat kéyin hökümranliq qilghanlighi riwayet étilidu.

                                                                                                                                                                                                     

• Ya’o (Ya’o – taxminen milad.eww. 4000-2100 zh.) Xu’angdidin 5 ewlat kéyin hökümranliq qilghan, törtinchi impérator [Gheyret Usman. Uyghurlar sharqte we gharipte. Urumchi, 2002. – B. 29-30].
• Yo’uling (Yo’u ling 幽陵 – yene bir namlinishi Yo’u zho’u 幽州), hazirqi Xébéy ölkisining shimali, Lya’oning ölkisi da’irisidiki qédimqi—türkler (diler) istiqamet qilghan 12 aymaqning biri bolghan [Sima Chyen. Tarixiy xatiriler. Urumchi. – B.26] ¹⁰ Sima Chyen. Tarixiy xatiriler. Urumchi. – B.19-20.
• Taghliq—atliqlar (shan—rong 山戎 – taghliq—riwémlar) étnonimdiki shan ( 山 ) i’é’oroglifi taghni bildürse, riwém (rong 戎 qédimqi oqulishi «rivem») i’é’oroglifi, atliqlar dégen menada kélidu. Mezkür étnonim, gherbiy—türk (西狄)largha nispeten ishlitilghan. Ular atliq charwichi türkler bolghanlighidin «atliq türikler» dep, taghliq jaylarda yashighanlighi üchün «taghliq—atliqlar» dep éytilidu. Tang (Tang 唐 yeni, Tang Ya’o唐尧 — milad.eww. 2357-2255) dewridin kéyin ular «Hun» dep namlanghan. Milad.eww. IV esirde «hun» ittipaqining terkibige singiship ketgendin kéyin tilgha élinmaydu [Sima Chyen. Tarixiy xatiriler. Urumchi. – B.30, 391].
• Ben Gu, Xenname. Urumchi,1994. – B.308.
• Hu (胡) i’éroglifining qédimqi teleppuzi γu (ghu) bolup, γuz (ghuz) étnonimining xenzu tili transkripsiyisi bolghan [A.Xodja’éw. Iz istori’i dréwnix tyurkow. Tashként,

2010. – S. 33].

• Sherqiy ghuz (dong hu 东胡 – sherqiy turk) dep namlanghan. Xitay tili teleppuzida dungxu (东胡) étnonimidiki dung (东) i’é’oroglifi sherqni bildiridu. Xu (胡) i’éroglifi ghuz bolsa, hun étnonimining xitayche transkripsiyasi hisaplinidu [Xodja’éw A. Iz istori’i dréwnix tyurkow (swédéniya dréwnékitayskix istochnikow). Tashként, 2010. – B.20-25].
• Fan Yé, Sima Bi’o’u. Kéyinki Xenname. Urumchi, 1996. – B.548.
• Shyanbéy téghi (Xi’an be’i shan 鲜卑山) hazirqi Ichki Mongghul Awtonom Ra’i’oni Korchin ong qanat ottura Xoshunning gharbidin 30 chaqirim kélidighan yerde [Fan Yé, Sima Bi’o’u. Kéyinki Xenname. Urumchi, 1996. – B.504, 669].
• Ughan téghi (Wu fan shan 乌凡山) yene bir atilishi (Wu hu’an shan 乌桓山) mehelliy xelq tilida hazir Ulan téghi dep atilidu. Orni hazirqi Ichki Mongghul Awtonom Ra’i’oni Aru-Kurchin Xoshunning shimaliy gharbide [Fan Yé, Sima Bi’o’u. Kéyinki Xenname. Urumchi, 1996. – B. 667].
• Fan Yé, Sima Bi’o’u. Kéyinki Xenname. Urumchi, 1996. – B.637,648.
• Chén Shu. Üch padshahlik tezkirisi. Urumchi, 2001. – B.126.
• Fan Yé, Sima Bi’o’u. Kéyinki Xenname. Urumchi, 1996. – B. 650.
• Xéshi koridor  (Heshi  zo’ulang 河西走廊,  rus  adabiyatida  Xésiyskiy  koridor) – hazirqi XXRning Gensu (Kéngsu sözidin kélip chiqqan) ghariptin sherqqa sozulghan jay bolup, u Xu’angxé (türkiy nami Qaramuran)ning gharip menasini bildiridu.
• Chén Shu. Üch padshahliq tezkirisi, Urumchi. – B. 547.
• Dréwnétyurkskiy slowar. Izd. «Na’uka», Sankt-Pétérburg, 1969. – S.526.
• Türkiy tillar déwani, I Jild. – B. 592 .
• Dinglinglar tarix sehnisida di (ti’a’uk 翟- turk) namida peyda bolghan [A.Xodja’éw.

Iz istori’i dréwnix tyurkow. Tashként, 2010. – S.47]. Yeni, «dingling» étnonimi kéyinki dewr xitay menbelirida türk atamisining teleppuz étilishidur.

• «Qangqil» (Ўghuznomada «qangqa») étnonimi «harwiliqlar» dégen menani bildiridu. Shimaldiki uyghur qebililiri égiz chaqliq harwilarda zhurgenligidin ulargha nispeten xitay menbelirida Ga’ochi (ga’o che 高车) dégen nam ishlitilgen. Mezkür atama Turpan wilayiti we uning etirapida istiqamet qilghan uyghurlargha nispetenmu tilge élinghan

 

• Du’an Lyanchin, Dinglinglar, qangqillar we turalar,Urumchi, 1996, 1 Kitap. – B. 14 . ²⁸ Shimaliy Wéy döliti kücheyginide, uning ziminigha Xu’angxé deriyasining qirghaqliri, hazirqi Ichki Mongghul Awtonom Ra’i’oni we XXRning Gensu ölkisi (Xéshi koridori)ning yerliri kirgen [Merkiziy Asiya tarixigha da’ir melumatlar. Tashkent, 2015. – B.8.] ²⁹ «Tarixiy xatiriler» uyghurche tarjimasiga qўshimcha qilingan «Xanliklar zhilnomasi» [Si Machyan. Tarixiy xatiriler. Urumchi. – B. 575-576] .
• G.Klyashtorniy. Dréwné-tyurkski’é runichéski’é pamyatniki kak istochnik po istori’i Srédnéy Azi’i, M., 1964. – S.108.
• «Tarixiy xatiriler» uyghurche tarjimasiga qўshimcha qilingan «Xanliklar zhilnomasi» [Si Machyan. Tarixiy xatiriler. Urumchi. – B. 575-579] .
• Siwar qoghon (shi bi 始 毕) – Bumin qoghonning oghli Dujash (Lingan. Turk tarixi, Urumchi, 2002. – B. 462 ).
• Suy xanlighiga tehlit sélip turghan [T. Almas. Uyghurlar. Urumchi. 1989. – B. 203204].
• Li Yu’an (Li Yu’an 李 渊) – saltanat nomi Ga’o zu (Ga’o Zu 高 祖) 618-626 zhilliri hökmiranliq qilghan.
• Tang sulalisining hökümdarliri tabghach qewmige mensüp bolghanlighidin mengu tashlarda Tang sulalisige nispeten «Tabghachlar» atamisini ishlitidu. Shuningdek Tang sulalisining hökümdarliri tabghach qewmige mensüp türkiy bolghanliqini, 843 zhili 15 martda Tang sulalisining 16-hökümdari Lichanning (李瀍 841-846) sap türkiy tilliq Qirghiz xaqaniga ёzgan xétida: «Qaghanning zati tўghrisida méning bilginim, esli biz bir urughdan ékenmiz» dégen sözi ispatlaydu [Qirgiz mamlékéttü’ülügü jönündö bayirki kitay tarixiy bulaktari (b.z.ch. I’II k. – b. z. IX k.). Dréwnékitayski’é istochniki o kirgizskoy gosudarstwénnosti (I’II w. do n.é. – IX w. n.é.), «ARXI». Innowasiyalik Borboru, Bishkék, 2003. – S.74,198]. Mezkür hujjatdiki «bir urughdin ékenmiz» dégen ibare, türkiy tillik qirghizlar oxshash Tang xaqanining xanlirimu türkiy qebilidin kélip chiqqanlighini körsitidu.
• Abdurasul ўghli. Tawghach atamasi tahlili //Merkiziy Osiёda an’anawiy wa zamonawiy étnomadaniyat jaraёnlar. «Karim Shoniёzow ўqishliri «turkumidagi xalqaro ilmiy anjuman matéri’allari, 1 qisim, Toshként, 2005. – B. 147-156.
• Yapono-russkiy i’éroglifichéskiy slowar. 1941. – S.98 .
• Dréwnétyurkskiy slowar. – S. 423-424. Qora «ulugh», «chong» menada kelgenligi sewewidin türkiylar (qazaqlar) a’ilini teminligüchi eng ulugh ademni «öyning qarisi» dep éytishqan. Qedimda’e ulughlash meqsitida kishi isimlirning aldigha «qara» süpiti qoshulghan. Mesilen, Qarabaghish, Qarabuta, Qaratégin, Qaratamur (Qaratémur), Qaratuyin dégen kishi atliri bolghan. [Qédimqi uyghur tili lughiti 1980, Urumchi. – B.288]. Qarabatur dep, türkiy xelqlar ulugh batur yaki qomandanni atighan.
• Lin Gen. Türk tarixi. Urumchi, 2002. – B. 160-161.
• Turghun Almas. Uyghurlar. – B. 206 .
• Yang Shéngmin. Uyghurlar. (tarjimon Imin Axmidi). Urumchi, 1998. – B. 78-79.
• Wang Zhilay. Ottura Asiya tarixi. 1 kitap. – B. 311-312.
• O’uyang Shyu. Yéngi Tangname. Urumchi, 2010. – B.266.
• Turghun Almas. Uyghurlar. Urumchi. 1989. – B. 225-226.
• Xitay menbeliride Anlushen isyani dep éytilidu.

 

                                                                                                                                                                                                     

• Ibn el-Esir. «El-kamil fi-t-tarix». ÖzPA ShI, №825. – B. 569.
• Wang Zhiley. Ottura Asiya tarixi. 1 kitap. – B. 427 .
• Shu kitap. – B. 422 .
• Türkiy tillar déwani, I Jild. – B. 39.