Iparxan_Tarixiy_höjjetlik_qisse

Irpan Toxtiyéw

Shamil haji Almasbikow

Iparxan
(Tarixiy höjjetlik qisse)

Teklimakan Uyghur neshriyati neshir qildi
2007 Yil 4 ay Istanbul www.Uyghurweb.net

Kirish söz

Qedimki türkiy xelqler tarixida chet’el basqunchilirigha qarshi küresh qilip, xelq’aghzida dastan bolghan alp, qehriman we jesur xotun qizlar nahayiti köp.
Ötmüshte turan zéminida ene shundaq xelq ichide dastan bolup kéliwatqan Tumaris, Ayberchinler we ularning yaw düshmenlerge qarshi keskin jenglerni élip bérip, körsetken jasariti heqqide nahayiti köp oqughan we anglighanmiz.
Shuninggha oxshash, merkiziy asiyadiki Uyghur xelqining uzaq ötmüsh tarixini waraqlisaqmu, ene shundaq öz wetinining azadliqi we hör erkinliki üchün düshmenlerge qarshi küreshte özlirining ajayip jasaretliri bilen shöhret qazan’ghan xotun qizlarni köp’uchritimiz.
Her bir xelq öz béshidin shat xuramliq, ghem elem we qayghuluq künlerni kechürgen bolidu. Lékin Uyghur xelqi yéqinqi 250 yildin buyan shad xuramliq künlerge nisbeten qayghu elemlik we teshwishlik künlerni köprek ötküzüp kelmekte.
Ene shundaq künlerde, öz ata aniliri, aka ukiliri we söyümlük yaru buraderliri bilen bir qatarda turup, düshmenlerge qarshi küreshken xotun qizlirimizdin Iparxan,Mayimxan, Nozugum, Rizwangül, Xedichexan, Rabiye Qadirlarning namliri epsaniwiy riwayetlerge aylanghan heqiqiy tarixiy shexsler bolup, ularning namliri Uyghur xelqining tarixiy sehipilirige altun herpler bilen yézilghusidur.
Biz bu esirimizde, yuqirida tilgha élinghan Uyghur ayallirining ichidin peqet «Iparxan» heqqide toxtilip ötmekchimiz. Yeni Iparxan kim? U kimning ewladi? U qandaq qilipbéyjinggha bérip, ching sulalisining xani chiyenlongning ordisigha chüshüp qaldi? U xanghatartuq qilinghanmu yaki esir chüshkenmu? U chiyenlong xanning xanishi bolghanmu yoq. Uningsüritini kimler sizghan, Iparxan heqqide kimler némilerni yazghan, uning axirqi teqdiriqandaq bolghan, jesiti qeyerge depne qilinghan? Dégenge oxshash mesililer üstide tepsiliytoxtalmaqchimiz. Chünki, bu heqte xitay we chet’el metbu’atlirida nahayiti köp bes munazire’élan qilinghan bolup, bizmu bu heqte öz köz qarishimizni bayan qilish üchün «Iparxan» dep atalghan ushbu risalimizni élan qilish arqiliq, köz qarash jehette köpchilik oqurmenlirimiz bilen ortaqlishishni asasiy meqset we wezipimiz dep bilduq.

XVIII Esirning ikkinchi yérimidiki Sherqiy Türkistanning tarixiy weziyiti

17 We 18 esirning ikkinchi yérimida mungghul uruqliridin bolghan jonggharlar (oyrat qalmaqlar) «Sherqiy Türkistan»diki Tengritéghining shimali, yeni Qumul, Turpan, Altay, Tarbaghatay (hazirqi Chöchek), Ürümchi we Ili wilayetlirini bésiwélip, bu térritoriyediki keng yaylaqlarda köchmen charwichiliq bilen shughullanghan idi.
Bu dewrde, Sherqiy Türkistanda ikki xanliq mewjut bolup, biri, Tengritéghining Shimali da’ilini merkez qilghan jongghar xanliqi, yene biri, Apaq xoja ewladlirining jongghar qoshunlirining yardimi bilen Tengritéghining jenubidiki altisheherni öz ichige alghan «Yerken se’idiye xanliqi»din tartiwalghan hökümranliq idi.
Lékin, xojilar her yili jonggharlargha baj séliq tapshurghandin sirt, hakimiyet béshida’olturghan xojilar öz oghullirini jonggharlargha görüge qoyatti we ular Ilida nezerbendte tutup turulatti. Shu arqiliq jonggharlar Tengritéghining jenubidiki xojilarning özlirige (yeni jonggharlargha) siyasiy we iqtisadiy jehettin qaram ikenlikini kapaletlendürgenidi.

1745 Yili jongghar xani Ghaldan Sérin ölgendin kéyin, jongghar fé’odalliri otturisidiki hakimiyet kürishi ewjige chiqti. Bir nechche yilliq küreshtin kéyin, 1751 yili Lamadarchi hakimiyet béshigha chiqti. Uning jazalishidin qorqqan üch qebile re’isi: Xoytiqe bilsidin Amorsana, Xoshut qebilisidin Bazjor we Charas qebilisidin Dabachilar jongghariyedin qéchip kétip, Lamadarchi hakimiyitini sirttin aghduruwétish üchün küresh qildi.
Ene shundaq küreshler netijiside, Charas qebilisidin Dabachi hakimiyet béshigha chiqqan bolsimu, uning hökümranliqimu uzungha barmidi. Chünki Xoyti qebilisining re’isi Amorsana uninggha qarshi chiqti. Bu urushta meghlubiyetke uchrighan Amorsana 1754 yili ademlirini bashlap chin seddidin ötüp, chinliqlarning himayisige kirdi. Andin ularning qollap quwwetlishi we yardimi bilen jongghariyede öz hakimiyitini turghuzmaqchi boldi.
Uzundin béri Sherqiy Türkistanni bésiwélishning koyida yürgen chin xaqani, öz meqsitini emelge ashurushning pursiti kelgenlikini oylap, Amursanani qollidi we uning jongghariyede hakimiyet tiklishige yardem qilghan boluwélip, emeliyette shu arqiliq Sherqiy Türkistan zéminida öz hökümranliqini ornatmaqchi boldi.

1755 Yili may éyida, chin qoshuni jonggharlargha qarshi leshker tartip hujum qilghan waqitta, ulargha teng kélelmigen jonggharlar qoshuni Dabachi bashchiliqida Muzdawan arqiliq Üchturpangha qéchip baridu. Üchturpan hakimi Xoji beg öz hakimiyitini saqlap qélish meqsitide, chin qoshunlirigha yardem qilip Dabachini esir élip, chin qoshunigha tapshurup béridu.
Xoji begning bu ishidin nahayiti xursen bolghan chin qoshunining qomandanliri özliri üchün sadaqet körsetkenliki üchün uni nahayiti köp mal mülk bilen mukapatlap, hakimliq mensipini saqlap qaldi.
Üchturpan hakimi Xoji beg bilen Aqsu hakimi Abdulwahab chin qoshunlirining Qeshqerge yürüsh qilish we uni igellesh niyiti barliqini bilip, ulargha: «Qeshqeriyege hazir Apaq xoja ewladliri hökümranliq qilidu. Jonggharlar Qeshqeriyediki xoja ewladlirini özlirige qaram (béqindi) qilip tutup turush üchün, 1700 yili jongghar xani Siwan Rabdan(1697 1727) Qeshqerdiki aq taghliq xojilarning rehberliridin Ehmet xojini görüge tutup, Ilige élip chiqip ketkenidi. U, Ilida ikki perzent kördi. Ularning chongi Burhanidin, kichiki Xan xoja (Xoja jahan) bolup, ularning Qeshqeriyediki abruyi nahayiti chong. Shuning üchün, Qeshqeriyeni bésip élish üchün ulardin paydilinish lazim» dep meslihet berdi.

Bu meslihettin memnun bolghan chin générali Jawxuy ehwalni chin xaqanigha yetküzüp, ruxsitini alghandin kéyin, Ilida Barumtay (Görüde) turghan aka uka Burhanidin xoja bilen Xan xojini tutqunluqtin azad qilip, ularni Tengritéghining jenubigha bérip, uni chin xaqanigha qaram qilip bérish wezipisini yüklep, bir qisim qoshunlar bilen Qeshqeriyege ewetkenidi. Del shu künlerde, gerche chin qoshunlirining yardimi bilen jongghariyidiki hakimiyetni tartiwalghan bolsimu, özining chin xaqanigha aldanghanliqini, jongghariyediki barliq hakimiyetning chin xaqanining qoligha ötüp, özining qolida héchqandaq hoquq qalmighanliqini, belki özining chinliqlarning qorchiqigha aylinip qalghanliqini chüshengen Amursana chingha qarshi isyan kötürüp, chin qoshunlirigha urush élan qilidu. Aka uka xojilar uning keynidinla Sherqiy Türkistanning musteqilliqi üchün küreshke atlinidu.
Weziyetning tosattinla bundaq özgirip kétishi, chin qoshunlirining jongghar we Amursana qoshunlirini qoghlap, qazaq dalasi arqiliq Ottura Asiyanimu bésiwélishqa oxshash qebie niyiti pütünley meghlubiyetke uchridi. Shundin kéyin, chin qoshunliri jongghar we Amursana qozghilingini tinjitish üchün 1755 1757 yilliri we aka uka xojilarning milliy azadliq üchün élip barghan küreshlirini basturush üchün 1758 1759 yilliri Uyghur xelqining üstidin bir nechche yilliq qanliq qirghinchiliq, basqunchiliq urushlirini élip bardi.

Shundaq qilip, Tengritéghining shimalidiki jaylarni igelliwalghan chin xaqani özining yawuz nezirini Tengritéghining jenubidiki keng we bay Qeshqeriyege qaratqan idi. Bu ölkini bésiwélish niyitige kelgen chin xaqani bashqiche taktika yeni Uyghurlarni Uyghurlargha qarshi qoyush arqiliq özliri héchqandaq talapetke uchrimayla bu jaylargha öz hökümranliqini tiklimekchi boldi. U jonggharlar hökümranliq qilghan dewrlerde Ilida görüde tutup turulghan aka uka xojilardin paydilinishtek xam xiyalda bolghanidi.
Aka ukilarning Qeshqeriyediki yüz abruyidin paydilinip Qeshqeriyeni bésiwalmaqchi bolghan chin xaqani ularni chin qoshunlirigha masliship heriket qilishi üchün nahayiti chong mensep we nurghun bayliqlarni wede qildi.
Aka uka xojilar esirlik we tutqunluqtin azad bolup, öz ana yurti Qeshqeriyege qarap kétiwétip, Qeshqeriyeni chin xanigha qaram qilip, uning mustemlikisige aylandurup qoymaqchi bolghan niyetliridin waz kechti.

Xan xoja akisi Burhanidin xojigha qarap: «Aka! Biz qulluq, tutqunluq, hoquqsizliq we wetensizlikning derdini köp tarttuq. Jonggharlar bizni insaniy hoquqlirimizdin pütünley mehrum qilip, dinimizni ayaq asti qildi. Erlirimizni qul, ayallirimizni dédek qilip ishletti. Bügün biz tutqunluqning tömür qepizidin qutulup, erkin nepes élip yashimaqtimiz.
Bu erkinlik, hürlük Allah Ta’ala teripidin her bir insangha bérilgen büyük né’mettur.
Biz tutqunluqta yashighan waqtimizda, hayatimizni xuddi yolwas aghzida turghandek her da’im qorqu we tehdid astida ötküzgeniduq. Mana yolwas aghzidin qutulduq, emdi özimizni ejdihaning aghzigha tutup bermeyli! Eger Qeshqeriyeni öz qolimiz bilen chin xanigha qaram qilip, ikki qollap tutup bersek, xelqimiz aldida yüzimiz qara bolup, millitimiz bizni ta’ebedkiche lenetleydu. Eng yaxshisi, mushu yaxshi pursetni ching tutup, Qeshqer xelqining bizge bolghan hörmet we ishenchisidin paydilinip, xelqni kelkindi we basqunchi chinxaqanigha qarshi qozghap, ularni öz wetinimiz we muqeddes tupriqimizdin qoghlap chiqirayli we dunyadiki bashqa milletlerge oxshash öz milliy dölitimizni qurup, xelqimizni tinchliq we hörlükte yashitayli! Weten söyüsh ― imanning jümlisidindur» dédi.
Xan xojining sözliri akisi Burhanidin xojigha bekmu tesir qildi. Öz ukisidin bundaq aliyjanab pikir chiqqanliqigha qattiq xursen bolghan Burhanidin xoja uning sözlirige pütünley qoshulidighanliqini bildürdi. Shundaq qilip, satqunluq we xa’inliq qilishqa mejburlighan chin xaqanining qara niyetliridin özlirini azad qilip, Weten we milliy musteqilliq üchün kürishish dégen aliyjanap meqset we niyetliri bilen kelkindi düshmenlerge qarshi milliy azadliq yolidiki ulugh Weten urushini bashliwetti.

Aka uka xojilarning chin xaqanigha qarshi urush élan qilishi

Chin xaqani Chiyenlung aka uka xojilarning chin qoshunigha masliship Qeshqeriyege hujum qilishi üchün ulargha chong mensep we nurghun mal mülk wede qilghandin kéyin, Amindaw bashchiliqidiki qoshunni Sherqiy Türkistangha ewetti. Pilan boyiche, qoshun Kuchargha kelgende, aka uka xojilar bu qoshun bilen birliship, Qeshqer terepke yürüsh qilishi kérek idi. Lékin xojilar chin qoshuni bilen birleshmidi, belki eksiche, bu qoshungha hujum qilip, Amindawni öltürüp, qoshunini tarmar qildi. Bu weqe 1757 yilining april éyida yüz berdi.
Amindawning öltürülüshi aka uka xojilarning chin xaqanigha urush élan qilishi bolup, chin xaqanining aka uka xojilar arqiliq Sherqiy Türkistanni bésiwélishtek qara niyiti berbat bolghanidi.
Aka uka xojilarning weten azadliqi üchün élip barghan bu herikitini pütün Uyghur xelqi qollap quwwetlidi. Uyghur xelqi pütün milletni öz musteqilliqini saqlap qélishqa chaqirghan Burhanidin xojini «ay xoja», Xan xojini «kün xoja» dep medhiyilesh bilen birge, Burhanidin xojigha «seyfi dewle» yeni «döletning qilichi» dégen yüksek pexrinamnimu bergenidi.

1758 Yili, chin xaqani «Isyanchi Uyghurlar»ni basturush üchün Yarxashenni «Uyghurlarni tinjitish générali» teyinlep, 20 ming kishilik qoshunni «Uyghuristan»gha ewetti. Qoshun chindin Uyghur diyarigha kirip, Qumul, Turpan sheherlirini bésip ötüp Kuchar shehirige yétip kélidu. Ili wilayitidin général Yarxashenge yardemlishish üchün 20 ming kishilik qoshun Quchargha ewetilidu. 1758 Yili iyulda, 50 ming kishilik basqunchi chin qoshunliri Quchargha yétip kélidu.
Aka uka xojilar bolsa, aran 10 ming kishilik qoshun teshkilligen bolup, qoshun asasen oqya, qilich, neyze we kaltekler bilen qorallanghanidi. Héchqandaq herbiy telim terbiye körmigen xojilar qoshuni, chin qoshunlirigha qarshi jengde nahayiti chong jasaret körsetken bolsimu, éghir talapetke uchridi. Chin qoshuni sheher qel’esini qorshiwaldi. Aka uka xojilar 100 ge yéqin adimini bashlap, Quchar sheher sépilini qorshiwalghan chin Pén Jiyashin, Chin Sulo, Mugüenwéy: xitay tilidiki «Uyghur tarixi heqqide qisqiche matériyallar toplimi» 1981 yil Béyjing neshri, 2 Qisim 466 bet.
Qoshunlirining muhasirisini bösüp ötüp Qeshqer terepke yürüp ketti. Bu weqe, 1758 yil 24 iyunda bolup ötkenidi.
Chin xaqani Chiyenlung özining eng esheddiy düshminige aylanghan aka uka xojilarni qolgha élish we jazalash pursitini qoldin bérip qoyghanliqi üchün qoshun qomandani général Yarxashen bashchiliqidiki bir türküm herbiy emeldarni ölüm jazasigha höküm qildi.
Chin xaqani Yarxashenge ölüm jazasi bergendin kéyin, Qeshqerge yürüsh qilmaqchi bolup, Qucharda turuwatqan chin qoshunlirigha qomandanliq qilish wezipisige Tengritéghining Shimalidiki jaylarni bésiwélish we jonggharlarni yoqitishta alahide xizmet körsetken bashqa bir général Jawxuyni teyinlidi.

30 Ming kishilik chin qoshuni awwal Xan xoja qoshunlirini yoqitish üchün 1758 yilining 6 öktebir küni Yerken shehirining qel’esige yéqinliship keldi. Mustehkem sélinghan Yerken qel’esini alalmighan Jawxuy qoshuni, Yerken deryasining ong qirghiqidiki Qarasu dégen jaygha chékinip, u yerde özliri üchün herbiy baza qurushni pilanlidi. Qarasugha chékingen chin qoshunliri Yerken deryasining üstige qurulghan yaghach köwrük arqiliq qarshi terepke ötüwatqanda, köwrük sunup kétip, qoshun ikkige bölünüp, bir qismi deryaning ong qirghiqida, yene bir qismi sol qirghiqida qaldi. Bundaq yaxshi pursettin paydilanghan Xan xoja qoshuni chin qoshunlirigha hujum qilip, ularni nahayiti éghir talapetke uchratti. Yerken deryasining ikki qirghidiki bu urush besh kün dawamlashti. 13 Öktebir küni chin qoshunliri nahayiti éghir meghlubiyetke uchridi we Jawxuy qoshuni Xan xoja qoshunining qorshawigha chüshti. Bu qorshaw üch ayghiche dawamlashti.
Jawxuy qoshuni qorshawda qélip, ozuq tülüktin qiyniliwatqan bir peytte, chin xaqani 1758 yili dékabirda, bashqa bir générali Namjar bashchiliqida yardemchi qoshun ewetti. Lékin bu qoshunmu tarmar qilinip, Namjar öltürüldi.
1759 Yili yanwar aylirida, Jawxuyni qutquzush üchün pudiy général bashchiliqida nahayiti chong qoshun ewetildi. Bu ikki qoshun, yeni weten üchün, azadliq üchün küresh qiliwatqan Xan xoja qoshuni bilen basqunchi chin qoshuni otturisida töt kéche kündüz qattiq jeng boldi we pudiy qoshunlirimu qorshawgha élindi.
Chin qoshunlirining arqa arqidin meghlubiyetke uchrighanliqi heqqidiki xewer Béyjinggha yétip bérishi bilen qattiq ghezeplengen chin xaqani derhal heriketlinip, özining eng zamaniwiy miltiq zembirekler bilen qorallanghan qoshunni Xan xojigha qarshi ewetti. Addiy oqya, qilich neyze we kaltek chomaq bilen qorallanghan Xan xoja qoshunliri peqet özlirining: «weten, millet azadliqi üchün jénimiz pida!» Deydighan jasariti netijiside düshmenlerdin üstün kélip, ghelibe qaziniwatatti.
Eng zamaniwiy ot achar qorallar bilen qorallanghan chin qoshunliri «Uyghuristan» zéminigha ayaq basqan kündin étibaren addiy xelq, tinch ahale yaki özlirige qarshi küresh qiliwatqan qoshunni ayrimay, pütün yol boyi aldigha uchrighan sheher qishlaqlardiki addiy puqralarnimu qirip tashlap, öylirige ot qoyup, weyran qiliwetti. Bu qoshun aldi bilen pudiy qoshunlirining qorshawdin qutulup chiqishigha yardem qildi. Andin ikki qoshun birliship, Qarasuda qorshawda yatqan Jawxuy qoshunigha yardem qilip, ularnimu Xan xoja eskerlirining muhasirisidin azad qildi. Bu weqe, 1759 yil yanwar éyining axirqi künliri yüz bergenidi1.

Qorshawdin qutulup chiqqan chin généralliri özlirning barliq qoshunlirini bashqidin teshkillep, Yerken yaki Qeshqerde emes, belki Xan xojilardin nahayiti yiraqraq yerdiki Aqsuda herbiy bazisini qurup, aka uka xojilargha qarshi urush qilish üchün jiddiy teyyarliqqa tutush qildi.
Shundaq qilip, chin xaqanining «Uyghur diyari»ni bésiwélish üchün élip barghan birinchi qétimliq urushi ene shundaq shermendilerche meghlubiyet bilen axirlashqanidi.
Aqsugha chékingen chin qoshuni besh ay jiddiy teyyarliq qildi. Ular pütün qoshunni zamaniwiy ot achar qorallar bilen qorallandurghandin sirt, yéngi urush stratégiye we taktikilirini tüzüp chiqti. Bu urush stratégiyisi boyiche, Qeshqer we Yerken sheherliri keng kölemlik qorshilip, mustehkem orunlashturulghan ot chembirikining ichige élinip, chin qoshunigha qarshiliq körsetküchi barliq küchler shepqetsizlerche qirip tashlinatti. Bu urush, 1759 yili may iyun aylirida bashlandi.
Chin émpériyisi yerlik xelqqe qarshi «qorshap yoqitish», «ot qoyup yoqitish», «yerlik banditlargha bishepqet bolush» qa oxshash qebie usullarni qollinip, nareside balilar, qiz ayallar we qéri chörilergimu qilche rehim shepqet qilmay bashlirini qilichtin ötküzdi yaki étip tashlidi.
Eng zamaniwiy qorallar bilen qorallanghan we san jehettiki mutleq üstünlükidin paydilanghan chin qoshuni aka uka xojilargha qarshi omumiyüzlük urush bashlap, ularni mustehkem halqa ichige élip, qirip tashlash üchün heriketlendi.
Uyghur xelqining 12 derwaziliq qedimki shehiri ― Yerken shehiri we uning yénidiki Yerken deryasi,
Qarasu etrapida yüz bergen urush besh kün dawamlashti. Bu qirghinchiliq urushi shundaq shiddet bilen élip bérildiki, at tuyaqliri astidin chiqqan chang tozan quyash yüzinimu tosuwalghachqa, kün bilen tünning perqi qalmighanidi. Yerken we Qarasu deryalirida zilal sular ornigha Uyghur xelqining qanliri sel bolup aqti. Uyghur xelqi bu urushta öz jénini pida qilip, misli körülmigen jasaretni körsetti.

1 (Shu namliq eserning 467 béti).

Xoja jahan bu urushta öz eskerlirini righbetlendürüp: 1ey shir yürek palwanlar! Ey talmas bilek baturlirim! Mana bizni jengge chaqirghuchi sur (kanay sunay) chélindi.
Kamaninglarni tereng tartip, qilichinglarni yalingachlap, yawuz basqunchilargha qarshi jeng qilinglar! Bu jengde biz ya zeper qazinimiz yaki weten azatliqi yolida eziz jénimizni qurban qilimiz. Yaki xelqimiz we kélechek ewladlirimiz bizni ghurur bilen eslep yürsun!» Dep xitab qilatti.
1759 Yilining awghust éyi, Pamir téghining Yéshil köl dégen jayida her ikki terep qoshunliri nahayiti köp talapet kördi. Aka uka xojilar düshmenning qatmu qat qorshawini yérip ötüp, Bedexshan terepke chékinishke mejbur boldi. Ularning arqisidin qoghlap kéliwatqan chin générallirining doq popozisidin qorqup ketken Bedexshan hakimi Ehmetshah özining chin xanigha bolghan sadaqetmenlikini bildürüsh üchün, musulman qérindashliri bolghan Burhanidin xoja bilen Xan xojini öltürüp, altun bashlirini chin générallirigha nahayiti erzan bahada sétiwetti. Aka ukilarning késilgen bashliri Béyjing kochilirida ésilip, sazayi qilinghanidi.
Türlük tarixiy menbelerde, aka uka xojilarning ölümi her türlük teriplengen:
Mesilen, beziler aka uka xojilarni yuqirida zikir qilinghandek Bedexshan hakimi Ehmetshah öltürdi, dése, yene beziler bu aka uka xojilarni chin qomandanliri teripidin ewetilgen yallanma jasuslar öltürüp, bashlirini chin générallirigha tapshurghan, deydu. Yene bezi melumatlargha qarighanda, ular Bedexshangha qarap chékiniwatqanda bir qebile bilen toqunushup qélip, shu qebile bashliqliri teripidin öltürülgen, dep yézilidu.
Ularning qachan öltürülgenliki heqqidimu türlük riwayetler mewjut. Lékin A. Xojayiw:
Aka uka xojilar hijri 1173 yili seper éyining 23 küni, yeni miladi 1759 yil 10 ayning 16 küni öltürülgen, dep yazidu. Bu, heqiqetke yéqindur.
Aka uka xojilarning chingha qarshi élip barghan milliy azatliq kürishi we ularning paji’elik aqiwiti heqqide toluq melumat élish üchün A. Xojayiwning:
«18 Esirdiki chin impériyisi we Sherqiy Türkistan» namliq esirige qaralsun.

Aka uka xojilar öltürülgende, Burhanidin xojining besh yashliq oghlimu esir élinghanidi. Ötmüsh bowilirimizning amaniti bolghan bu wetenning musteqilliqi qoldin kétip, azadliq rohi küchiyip, qisas oti lawuldap yéniwatqan bir peytte, ömür bahar güllirining ondin biri échilmighan nareside güdektin xuddi ezra’ildin qorqqandek xawatirlengen chin généralliri uni tömür qepezge sélip, Béyjinggha apirip qetli qiliwetti.
Emma Burhanidin xojining kichik oghli Se’id Muhemmed (Samsaq xoja) aman qalghanidi. Uni Burhanidin xojining sadiq dostliridin Ilyas Mir’axun dégen kishi yoshuruwélip, awwal Kabulgha, andin Enjangha élip keldi we ömrining axirighiche bu yerde yashidi.

Shundaq qilip, Sherqtin basturup kelgen chin qoshunlirining üch yilliq qirghinchiliq qilishi netijiside, bu ölkini özige qaram mustemlike qiliwalghan chin xaqani ezeldin «Sherqiytürkistan», dep atilip kelgen bu yurtqa xitayche nam bérip, «Shinjang» dep atashqa bashlidi. Bu «yéngi térritoriye, yéngi chégra, yéngi mustemlike» weyaki «yéngi qoshuwélinghan jay» dégen menini bildüretti. Uyghur xelqining chin xaqanining mustemlikichilik siyasitige qarshi élip barghan musteqilliq we azadliq küreshliri bir künmu toxtap qalmidi. Shuning üchünmu, bundaq milliy azadliq küreshlerning omumiy sani 400 din éship ketti.
Eng axirqisi, yeni 1991 yilidiki Barin inqilabi we 1997 yilidiki Ili yashlirining jenggiwar pa’aliyetliri Uyghur xelqining chet’el basqunchilirigha bolghan ghezep nepriti we lawuldap turghan qisas otining eng tipik misali bolalaydu. Bu heqiqetni étirap qilghan xitaylarning: «zey shinjang méy niyen shiyawlüen, shi niyen dalüen (shinjangda heryilibir kichik qozghilang, on yilda bir chong qozghilang bolidu)» déyishining özi Sherqiy Türkistandiki milliy azadliq küreshning héchqachan toxtap qalmighanliqini we hazirmu dawamlishiwatqanliqini körsitip béridighan muhim pakittur.
Qelbi yarilanghan, jarahetlengen, naheqliq nalisi ewjige chiqqan bu zamanda uninggha qarshi turush adalettur.
Tarix adimizat ewladining tügimes dastani bolup, adalet körmigen xelq herda’im öz hökümdarlirigha qarshi qozghilip, öz naraziliqini ipadilep adalet telep qilghan.
Chin xaqanigha qarshiliq körsitip, öz yurti, wetinining musteqilliqini himaye qilghan onminglighan xelq chin xanining öch élishidin qorqup, 1759 yilining axirqi aylirida, qehritan soghuqqa qarimay, qar muz bilen qaplanghan Tengritéghidin halqip ötüp, nahayiti köp japa musheqqet bilen Ottura Asiya we Perghane wadisigha qéchip keldi.
Bolupmu, Qoqen we Enjan xelqi jebir zulumlardin qéchip kéliwatqan bu xelqni özlirining yéqin qérindashliridek kütüp, ularni yémek ichmek we öy jaylar bilen teminlidi. Qéchip kélish imkaniyiti bolmighan puqralarning milliy zulum astida, turmushning achchiq azabi we hayatning shepqetsiz ré’alliqi tüpeylidin kökke kötürülgen ah zarliri pütün Sherqiy Türkistan zéminini qaplighanidi.
Bu Uyghurlardin bext iqbal yüz örüp, chin xaqanining Jahangirlik tughi Sherqiy Türkistanning pelek gümbizide lepildep, adalet qanunliri, insan hoquqliri basqunchilarning ayiqi astida payxan qiliniwatqan qarangghu künlerde basqunchi düshmenlerning didarigha telmürüp yashash dozaq azabidinmu éghir idi. Uyghurlar öz béshigha kelgen ene shundaq éghir künlerni chidam we sebir taqet bilen ötküzüshke mejbur boldi. Chünki Uyghurlar bu yoruq dunyada öz jénigha özidin bashqa méhriban kishining yoq ikenlikini chüshinip yetkenidi.
Chin jallatlirining qolidin qéchip, aman qalghan Se’id Muhemmed (Samsaq xoja) Enjangha kelgendin kéyin, öylük ochaqliq boldi we üch oghul perzentlik boldi.
Ularning eng chongi Muhemmed Yusup xoja, ikkinchisi Jahangir xoja, üchinchisi Bahawudun xoja bolup, Jahangir xoja özining jesur, hushyar, chebdesliki we milliy ghururining küchlüklüki bilen bashqiliridin alahide perqlinip turatti. U yashliqida Semerqent we Buxaradiki medrislerde oqup, ilim tehsil qilghandin kéyin, Qoqen xanliqi tewesidiki jaylarda türlük lawazimlarda ishlep yürdi.
Baliliq waqitlirida, öz ata bowilirining shanliq ötmüshi heqqide köp nersilerni anglighan Se’id Muhemmedning qelbige: «ata bowilirimizning musteqilliq küresh qilish ghururi we shenini qayta tiklesh kérek, undaq bolmighanda, kélechek ewlad bizni hergiz kechürmeydu» dégen eqide mehkem ornighanidi.

Yürikidiki arzu armanlirini dan qilip, her jay, her makanda chépip yürgen Jahangir xojidin xewer tapqan Qoqen xani Muhemmed Eli xanning uni qollap, emeliy yardem bérishi, Jahangir xojining küchige küch, bélige quwwet béghishlidi. Muhemmed Eli xan 1826 yili iyun éyida, Jahangir xojining Qeshqer Yéngisheherni élish üchün élip barghan jéngige öz qoshunliri bilen yardem qildi. Lékin, jeng taza chingigha chiqqan bir peytte, öz ichide natinch weziyet shekillengenliktin qoshunlirini Qeshqerdin élip kétishke mejbur boldi. Qeshqerdiki milliy azadliq heriketni qollap, kapirlargha ghazat élan qilghanliqi üchünmu, Muhemmed Elixan 1828 yilidin kéyin Qoqende bésilghan tengge pullarni «Muhemmed Eli xan ghazi» nami bilen chiqarghanidi.
Chin qoshunliri, Qeshqer we uning etrapida özlirige qarshi küresh élip bériwatqan Jahangir xojini Pamir téghi we uning jilghiliridin üch yil (1825 yilidin 1828 yilighiche) izdigen bolsimu, ya tutalmidi yaki iz dérikini qilalmidi. Jahangir xojini qoralliq esker küchi bilen yoq qilish yaki tirik tutush imkaniyitige érishelmigen chinliqlar, uni tutush üchün hiyle ishletti. 1828 Yilining féwral éyida, chin xaqani bir qanche milliy xa’inni sétiwélip, ular arqiliq: » … Chin qoshunliri Qeshqerdin chiqip ketti.
Qeshqer musulmanliri sizni sewrsizlik bilen kütmekte» dep yalghan söz tarqatti. Bu sözlerge ishengen Jahangir xoja Atush yoli arqiliq Qeshqerge kirmekchi bolup turghanda, chi nqoshunlirining qiltiqigha dessep, bir qisim qoshuni bilen esirge chüshti. Chin qoshuni Jahangirxoja we bir qanche adimini tömür qepezde Béyjinggha apirip, sazayi qilghandin kéyin, kallisini qilich bilen késip, jesitini parchilap, Béyjingning itlirigha tashlap béridu.
Jahangir xoja qozghilingi basturulghandin kéyin, 1830 yili, uning akisi Yusup xoja Qoqen xanining yardimi bilen Qeshqerge hujum qildi. Lékin uzaq ötmey, Qoqen xani bilen Buxara emirliki otturisida herbiy toqunush peyda bolup, Yusup xojigha bérilidighan yardem üzülüp qalghachqa, Yusup xoja Qeshqerdin chékinip Qoqenge qaytishqa mejbur boldi. Yusupxojini qollighan yerlik ahalidin 70 ming kishimu chin xaqanining özliridin öch élishidin qorqup, Ottura Asiyagha köchüp ketti. Qoqen xani ulardin 20 ming ademni Enjanning Shehriyxan dégen jayigha orunlashturghan.
Uyghur xelqining Ottura Asiyagha köchüshi 1760 1765 yilliridin bashlanghan bolup, 19 esirning 70 80 yilliri, hetta 20 esirning 50 60 yillirighiche dawamlashti.

Iparxan

Aka uka xojilarning weten azadliqi üchün 1757 1759 yilliri arisida, Sherqtin basturup kelgen yawuz chin xaqani qoshunlirigha qarshi élip barghan küreshliride erenche kiyinip, erler bilen bir septe turup basqunchilargha qarshi jeng élip barghan Uyghur xotun qizliri nahayitimu köp. Lékin ularning ichide, nami Uyghur xelqi teripidin alahide pexir bilen tilgha élinidighan we elge dastan bolghan qehriman qizlardin biri «Iparxan»dur.

Iparxanning ijtima’iy kélip chiqishi heqqide türlük melumatlar bar.

Beziler: Iparxanning esli ismi Memur Ézim xan bolup, u 1734 yili Qeshqerde, addiy bapka (boz toqughuchi) a’ilide tewellut tapqan. Uning bedinidin tebi’iy yéqimliq puraq tarqap turghachqa, xelq uni «Iparxan» dep atighan, dése, Uyghur tarixchisi Muhemmed Sidiq Qeshqeri özining «tezkire’i ezizan» namliq esiride: «Appaq xoja (Hidayetulla ishan) ikki ayalidin üch oghul, ikki qiz perzent körgen. Appaq xojining Möhterem xénim dégen xotunidin Appaq Ézim xénim padishah we Qember xénim padishah dégen ikki qizi bar idi. Appaqxoja hayat waqtida Appaq Ézim xénim padishah dégen qizini özining inisi Karametullahning oghli Abdulmö’minge yatliq qilghan bolup, uningdin Ipek xoja, Farsa xoja dégen ikki oghul tughulghan. Farsa xojiningmu ikki oghul bir qizi bolghan. Biri xoja Kaxish, yene Biriturdi xoja, qizining ismi Memur Ézim padishah idi. Memur Ézim padishahning bedinidin xushpuraq tarqilip turghachqa «Iparxan» depmu atalghan.» Dep yazidu. Démek, Iparxan Appaq xojining chewrisi bolup hésablinidu.

Iparxanning shejerisi
Xoja Mexdum Ezem (Xoja Ehmed Kasani) Xoja Muhemmed Imin (Ishan Kalan) Xoja Muhemmed Yusup
Appaq xoja (Hidayetullah xoja)
Appaq Ézim xénim pasha (Appaq xojining qizi) Farsa xoja
Turdi xoja Memuri Ézim pasha (Iparxan)

Appaq xoja kim?

Appaq xoja 16 esirning bashlirida, yeni texminen 1535 yili sopizim éqimini teshwiq qilish üchün Qeshqerge kelgen Buxaraliq Xoja Mexdum Ezem (Xoja Ehmed Kasani)ning chewrisi, yeni Xoja Mexdum Ezemning oghli Xoja Muhemmet (Ishankalan)ning oghli bolghan xoja Muhemmed Yusupning oghlidur.
Xoja Muhemmed Yusup Qumulgha bérip, Qumul hakimining qizi Zileyxa bégimge öylengen bolup, Appaq xoja 1630 yili Qumulda tughulghanidi.
Appaq xoja 1660 yili dadisi Muhemmed Yusup xoja bilen Qumuldin Qeshqerge yétip kélidu. U zamanlarda, se’idiye xanliqigha hökümranliq qiliwatqan Abdullah xan (1638 1668 yilliri) dada bala ikkisining hörmitini qilip, qizghin kütüwalghanidi. Abdullah xan wapat bolup, se’idiye dölitining hökümranliq textige Isma’il xan chiqqan waqitlarda (1671 1679 yilliri), Appaq xojining Qeshqer we Yerkendiki tesiri bekmu küchiyip ketti. U, Yerken we Qeshqerde nahayiti köp murit toplighandin kéyin, diniy hökümranliqtin siyasiy hökümranliqqa ötüp, se’idiye xanliqining texti üchün küresh qilishqa bashlidi.
Ene shundaq murekkep weziyette, Isma’il xan orda emeldarlirini mejliske toplap, Appaq xojini Yerken tewesidin qoghlap chiqirishni qarar qildi we 1672 yili heydep chiqardi.
Shundin kéyin, Appaq xoja özige xeyrixahliq qilip, Yerken textini élip béridighan hami izdep, pütün Ottura Asiya we Xurasandiki musulman döletlerni qidirip chiqqan bolsimu, héchkim uninggha yardem qilip, Yerken textini élip bérishke jür’et qilalmidi.
Yette yil sersan sergerdanliqta yürüp özige héchqandaq bashpanah tapalmighan Appaq xoja, Tibettiki budda braxmani dalay lamaning yardimini qolgha keltürüsh üchün, Tibetning merkizi Lxasagha bérip, dalay lamaning özini qobul qilishini kütüp, Lamason ibadetxanisida 90 kün étikapta olturdi. 90 Kündin kéyin, dalay lama uni qobul qilip, murat meqsitini sorighanda, Appaq xoja yighlap turup: «Men bolsam, Yerken, Qeshqer we Altisheherning xojisidurmen. Isma’il xan méni yurtumdin heydep chiqirip, manga deshnem bérip haqaretlidi» dédi. Dalay lama: «boldi bes! Men séning derdingni chüshendim. Bu yerdin séning yurtunggha qoshun ewetish nahayiti müshkül. Shunga, Tengritéghining Shimalida turuwatqan jongghar xani Batur Xunteyjige xet yézip, sanga yardem bérishni soraymen» dédi.
Bu xetni alghan Appaq xoja bir yol bashlighuchi mongghul bilen 90 kün yol yürüp, Chingxey, Qumul, Turpan arqiliq Iligha kélip, xetni Xunteyjige tazim bilen qosh qollap tapshuridu.
Bu xet, uzundin béri Qeshqeriyeni qolgha kirgüzüsh koyida yürgen batur Xunteyjige nahayiti yarap ketti. 1678 Yili, 12 ming kishilik qoshunni bashlap kelgen Appaq xoja aldi bilen Qeshqerge hujum qildi. Lékin jongghar qoshuni Isma’il xan qoshunigha tengkélelmey, chékinishke bashlidi. Ene shundaq jiddiy peytte, Appaq xoja özining Qeshqer we Yerkendiki murtlirigha muraji’et qilip, ularni Isma’il xangha qarshi turup, jongghar qalmaq eskerlirige yardem bérishke chaqirdi.
Weten we musteqilliq intayin xewp astida turghan bu peytte, Appaq xojining héch nersini chüshenmeydighan, nadan, jahil muritliri qalmaq eskerlirige masliship, sépil ichide topilang chiqardi we bulangchiliq, térrorluq heriketlirini élip bardi. Shuning bilen, düshmen eskerliri Isma’il xan qoshunliridin üstün kélip, sheherge basturup kirdi, Isma’ilxan we uning 70 tin artuq uruq jemetini esir aldi.
Shundaq qilip, 170 yildin köprek höküm sürgen «Yerken se’idiye xanliqi» Appaqxojining xa’inliqi bilen aghdurup tashlinip, jongghar qalmaq nazariti astidiki Appaqxoja we xojilarning béqindi hökümranliqi bashlandi.
Bu dewr ― Uyghurlar tarixidiki eng zulmetlik, qarangghu dewr bolup, nahayiti köp ilim pen ehli, sen’etkar, muzikantlar, qirghin qilindi. Yerken shehirige ot qoyulup, pen medeniyet ochaqliri we qedimiy Uyghur binakarliqi, qol hünerwenchiliki pütünley weyran qilindi.
Molla Musa Sayrami özining «tarixiy hemidiye» namliq esiride bu heqte toxtilip mundaq deydu: «qalmaqlar bilen xojilar birliship, shériklik bilen yurtni soraydighan boldiler. Xojamlar baj xiraj ornida her yili Iligha xam (mata) chiqirip turdiler… Ularning permanigha ita’et qilip her yili bir yaki ikki nöwet tartuq, pesh kesh bilen chiqip körünüsh qilip, jawab bolghanda öz jayigha qaytip ishlirini dawamlashturatti.»

Bowisi Appaq xojidin 105 yil kéyin tughulghan Iparxanning teqdiri bashqiche boldi.
Bowisi Appaq xoja Sherqiy Türkistanning diniy we siyasiy hökümranliqini öz qoligha éliwélish üchün weten, millet hettaki diniy étiqadi we wijdanini sétip, musulmanchiliq imanidin chiqqan bolsa, chewrisi Iparxan bowisining eksiche, weten we milletning hör erkinliki we islam dini yolida küresh qilip, öz milliy iptixari, ghoruri we wijdanini himaye qilish üchün jan tikip élishti.
Iparxan ― ismi, jismigha layiq güzel, qeddi qamiti kélishken, shermiy hayaliq, jesur qiz bolup ösüp yétildi. Bu dewrde, namda jonggharlargha qaram, emeliyette musteqil bolghan Altisheherdiki Uyghur dölitining hemme yéride «musteqilliq üchün küresh» dégen milliy roh oyghanghan bolup, ene shu roh Iparxanning milliy iptixari we ghorurigha nahayiti chongqur tesir qilghanidi.
Iparxan chong bolup wayigha yetkende, musteqil Uyghur dölitining Qeshqerdiki leshker béshi Yehya xojigha yatliq bolidu we hayati saray we Uyghur xelqining kélechek teqdiri bilen mustehkem baghlanghan halda ötüshke bashlaydu. Iparxan özining ömürlük yoldishi Yehya xoja bilen peqet bir nechche yil tinch we shirin hayat kechürdi. Lékin köp ötmey, ularning tinch we shirin hayati Sherqtin kelgen basqunchi chin qoshunliri teripidin buzuldi. Weten musteqilliqi xewp astida bolghachqa, ular özlirini weten azadliqi, milliy musteqilliq we xelqning bext sa’aditi yolidiki jengge atap, bu yolda nahayiti köp qehrimanliq wepidakarliq körsetti.

1758 Yili, Iparxanning ömürlük yoldishi Yehya xoja Qeshqer we Yerken mudapi’esi üchün élip barghan muqeddes jenglerning biride merdanilerche jeng qilip, shéeid boldi.
Iparxan shéeid bolghan éri üchün matem tutup olturmidi. Chünki uning üchün eng chong matem milliy matem, yeni musteqil Uyghur dölitining hayat mamati idi. Shuning üchün, Iparxan qoligha qilich élip, erenche yasinip, érining izidin mangdi we pütün xelqni düshmenge qarshi jengge chaqirip mundaq muraji’et qildi: «Eziz wetendüshlirim! Jengge ayallarning qatnishishi siler üchün qandaqtur gheyri tuyulup, jengning qanun qa’idisige xilap bolsimu, lékin hayat mejbur qilsa, u tebi’idur. Adem balisi üchün qulluqtinmu éghir jaza yoq. U, dunyagha erkin kelgen, axirighiche erkin yashap ötüshi kérek. Öz xelqi, öz millitining qulluqta yashawatqanliqini körüsh peqet bu tewerrük zéminda yashawatqan erler üchünla emes, belki ularni dunyagha keltürgen anilar we ayallar üchünmu büyük nomustur.
Méning köz yashlirim ömürlük yoldishim Yehya xoja we weten üchün matem tutup éqip tügidi. Men tirikla bolidikenmen, bu muqeddes zémingha héchkim köz tikelmeydu. Chünki bu ölke, bu weten biz üchün jennettinmu ela bolup, uni düshmenlerdin himaye qilish herbirimizdin jan pida qilishni telep qilidu. Eger men bu jengde ölüp ketsem, méning namim weten azadliqi yolida qurban bolghan sheidler qatarida bolushni xalaymen. Chünki weten azadliqi üchün küresh ― millitimiz, diniy étiqadimiz we hör erkinlikimiz üchün bolghan kürishimizdur.
Bu basqunchilarning ayighi bizning muqeddes, pak zéminimizgha tégishi bilen, Uyghur xelqiningming yillar dawamida yaratqan büyük tarixiy yadikarliqliri, medeniyet, sen’et, shan shewkiti yer bilen yeksan bolup, payxan qilinmaqta. Ular bu weyranchiliq, qirghinchiliqlarni élip barghandin kéyin, Uyghurlarning miskin halgha chüshüp qalghanliqini körüp, özliriche zoqlinip, huzurlanmaqta. Bundaq tiz chöküp yashighandin köre, tik turup küresh qilip ölgen eladur.
Biz özimizning xataliqimiz, xa’inliqimiz tüpeylidin düshmenlerning basturup kirishige yol qoyduq. Emdi biz tariximizdiki bu qara daghlarni öz qénimiz we jénimiz bilen yuyushimiz kérek.
Weten we xelqimiz aldidiki bu qerzimizni ada qilish üchün, her bir Uyghur qiz yigiti bu jengde özini hem qilich hem qalqan qilip, wetenni himaye qilish üchün jasaret körsitishi we jénini pida qilishi lazim. Chünki bu muqeddes urush jenggahida minglighan weten oghlanining murdiliri qalmaqta. Qilich, neyze we miltiq oqliri yamghurdek yéghiwatqan bu jenggahta yaridar bolghanlar at tuyaqliri astida jan üzmekte. Ularni körüp yürek baghrim yara boldi. Bu jarahitimge peqet düshmenge qarshi jeng qilghandila andin qelbimge meleem bolidu.
U yerdiki her bir jesetning ismi bar, igisi bar, uruq aymiqi, yar buradiri, bala chaqisi, ata anisi bar. Ularning hemmisi tarix sehipisige yézilip, tarixta menggü qalghusidur.
Weten azadliqi üchün bolghan bu muqeddes jengde minglap on minglap er yigit, qizlarning özlirini qurban qilishidin qorqmay küresh élip barghandila ghelibe qazinish mumkin.
Bu heqiqetni anglashqa bezi weten we millet xa’inlirining taqiti yetmisimu, bu heqiqetni éytish méning imaniy, étiqadiy we wijdaniy wezipemdur.
Bu basqunchiliq urushi minglap on minglap qaraköz oghlanning jénini aldi. Biz ular üchün haza tutushqimu ülgürelmiduq. Chünki biz üchün eng chong haza weten hazasidur. Chünki bu künlerde, anilar öz perzentlirining jenggah we kochilardiki jesetlirige qarap köngli gheshlikke tolghan bolsimu, ana weten ularning jasariti we gheyret shija’itidin memnun bolmaqta. Chünki ular balayi apet deshtide owchi qoghlap yürgen jerendek qachmidi, belki düshmenler bilen shirdek éliship sheid boldi.
Bu basqunchiliq urushida, düshmen atqan her bir pay oq we sanjighan her bir tighjengchilerge emes, belki bu jengde qanche mert we jesur qiz yigit qurban bolghan bolsa, shunche ata anining yürikige sanjilghan neyze boldi. Shuning üchün, ayallarmu wetenni, imanni, wijdanni, milletni we uning musteqilliqini himaye qilish üchün erler bilen birge bumu qeddes jengge atlandi. Bu jeng, Uyghur xelqining tarixida öz azadliqi, musteqilliqi üchün élip barghan adalet we (öz perzentliri üchün) qisas jéngi bolup qalghusi.
Anilarning jengde shéeid bolghan her bir perzent üchün köz yéshi qilip yighlishi, bu milletning yighisidur, yeni anilarning qayghusi ― milletning qayghusidur. Chünki öz jiger parilirining ölümi üchün köz yéshi qilip azablanghan anilarda ne kündüz, ne kéchisi halawet bolmaydu. Bu anilarning deryadek aqqan köz yashliri bu dunyani xuddi sel süyidek bésip kétishi mumkin. Chünki bu urush ulargha balayi’apet köz yéshidin bashqa héchnerse élip kelmidi. Bu köz yash, dert elemlerdin qutulush üchün, jasaret körsitip, weten azadliqi yolida küresh qilayli! Qéni bahadir qehrimanlar, weten silerdin jasaret kütmekte! Ur, ur, hurra, hurra, algha, algha!…»

Iparxan bashchiliqidiki bu qoshun Yerkenni mudapi’e qilish jéngide, yekenni qorshiwalghan chin qoshunlirining muhasirisini bösüp chiqishta, Yerken we Qarasu deryalirining boyliridiki jenglerde, Pamir téghi we uning égiz pes idir, jilghilirida, taghliq Bedexshangha ötüdighan taghning yalghuz ayaq yilan iz yolliri we belent choqqilirida nahayiti köp tebi’iy, jismaniy tosuq we qiyinchiliqlarni, rohiy chüshkünlüklerni yéngip, at üstide chin qoshunlirigha qarshi qilich yalingachlap urushup, özlirining jismaniy imkaniyetliridin bir nechche hesse üstün bolghan jasaretlirini körsetti.
Lékin tengsiz küch nisbettiki bu jenglerde, aka uka Burhanidin xoja bilen Jahangirxoja Bedexshangha chikinishke mejbur boldi. Lékin Bedexshanning xa’in hakimi Ehmed shah aka uka xojilarning béshini ténidin juda qilip, Iparxanni esir aldi.
Chin qoshunining généralliridin Jawxuy we Pudiylar bu urushning ghelibilik tamamlanghanliqini chin xaqanigha yetküzüsh üchün Béyjinggha bérishqa aldirimaqta idi. Ular aka uka xojilarning késilgen bashliri bilen esir élinghan Iparxanni Chiyenlong xangha sowgha qilip, uning mukapatigha öz menseplirini téximu kötürüp, köp bayliqqa ige bolmaqchi idi.
Derheqiqet, Sherqiy Türkistan diyarida qirghinchiliq urushi élip barghan chin qoshuni qomandanlirining her biri munasip mensep we mal mülük bilen teqdirlendi.
Aka uka xojilarning bashliri qilich bilen késilip Béyjingdiki it we qagha quzghunlargha yem ornida tashlap bérilip, nam nishan, weten we qebridin pütünley mehrum qilindi.
Emma Iparxanning teqdiri bashqiche bolup, uning sahibjamali, güzel hösni we latapiti öz béshigha apet boldi. Uning söygü muhebbiti lenetlengenidi.

Muhebbet we nepret

Ghalib we meghrur chin xaqani chiyenlong xélidin béri özige qarshi turushqa jür’et qilghanwe nahayiti köp teshwish sélip, aramini qoymighan «gherbiy yurt»luq esirlerni körüshnikönglige püküp yürgenidi.
Bügün ene shu niyet üchün purset we imkaniyet tépilghan bolsa kérek, özining küch qudriti we salapitini körsitip, heywe qilip qoyush meqsitide orda ehli bilen esirler turghan jaygha keldi. «Diqqet, diqqet! Chin xaqani, tengriqut hezriti Chiyenlong xan qedemteshrip qilmaqta, merhemet kütüp élinglar! Uninggha izzet ikram körsitip, qulluq salimini beja keltürünglar!» Sen güy, jyo kow! «(Üch qétim tiz chöküp, xangha toqquz qétim sejde qilinglar!)» Dégen awaz bilen teng, pütün saray ehli tiz chöküp, yerge bash urup tezim beja keltürüshke bashlidi.
Lékin yerge bash urup, sejde qiliwatqanlarning aldida, bir ayal öz qeddi qamitinitik tutup meghrur turatti. Buni körgen saray ehlidin biri: «ey «gherbiy yurt» luqwehshiy! Tengriqut aldida tiz chöküp sejde qil!» Dédi. Lékin ayal: «u xuda emeski, men yerge bash qoyup, uninggha sejde qilsam. Biz musulmanlar ― Muhemmed Eleyeissalamning’ummetliri peqet ikki dunyaning igisi bolghan xudagha sejde qilip, yerge bash qoyimiz» dédi. Qisas otida yanghan Iparxan tilini qilichtek ötkür qilip, qeddini pükmey, meghrurbash kötürüp turatti.
Chiyenlong xanning nezeri Iparxangha chüshüshi bilen teng, xire sham chiraqlar bilen yorutulghan saray xaniliri wallide yorup, xanning aldida qandaqtur hör peri turghandek qildi we xan öz közige ishenmey, ganggirap qaldi. Selkin shamal bilen pütün saraygha kishining dimiqini yaridighan xushbuy ― ipar hidi tarqaldi. Bu hidning ene shu esir «Qeshqer güzili»ning bedinidin tarqiliwatqanliqini bilgen Chiyenlong xanning pütün wujudi lerzige kélip, jismini qandaqtur shérin xiyallar chulghiwalghanidi. Shuning bilen, Chiyenlong xan özide Iparxangha nisbeten düshmenlik emes, belki méeri muhebbet tughulup, qehirlik yüzliride illiq jilmiyishning peyda bolghanliqini özimu sezmey qaldi.
Shundaq qilip, Chiyenlong xan Iparxanning meptuni, esirige; Iparxan bolsa, esirliktin muhebbet mülkide sultan we chin xaqani arzu qilip yételmeydighan ishqi muhebbet mebudisige aylandi.
Chin xaqani nahayiti qiyin ehwalgha chüshüp qalghan bolup, öz könglide: «uning könglini qandaq qilip alsam bolar? Uni tutqunluq we esirliktin azat qilishim sheksiz, lékin uning bilen bir hör perining muhebbitini qazinalarmenmu? Uning ishqi muhebbitini buyruq bilen özemge qaratsam, nahayiti qopalliq qilghan bolimen we bu uning nazuk tebi’itige xoshkelmeydu. Eger men xushamet yolini tutsam, u halda méning izzet abruyumgha dexli yétip, xanliq süpitimdin ayrilip qélishim mumkin. «Gherbiy yurt»ta yashaydighan bu Uyghur qizlirining bunchilik jezbidar, güzellikini tesewwur qilmighanikenmen. Ular neqeder xush roh, dilber, hetta tutqunluq qepizidimu bilikimizge küch, qelbimizge quwwet ata qilghuchi perishtilerge oxshaydu?!» Dégenlerni xiyal qilatti.
Qandaqla qilip bolmisun, uning könglidiki öch adawet we düshmenlikni chiqirip, qelbige özining ishench, étiqad we ishqi muhebbet otini salmaqchi bolghan chin xaqani Iparxangha xush mu’amile, tebessum, méhri shepqet, kamali éhtiram we til yaghlimichiliqi qilishqa bashlidi.
Chiyenlong xan Iparxan bilen bolghan bir uchrishishta: «deshti jeziremde bizdin kiyiktek hürküme! Bizmu adem, bizdimu yürek, ishqi muhebbet bar. Xatirjem bolup yénimgha kelgin, söhbet qurup, bu hayatning lezzetlirini birge süreyli! Güzel baghlar ara seyli qilip, yürek tügünlirini yésheyli!» Déyishke mejbur boldi.
Chünki Iparxanning ikki örüm qara chéchi kishi qelbini lerzige sélip, jan ata qilatti we wujudidin shundaq xushhid kéler idiki, saba bundaq xushpuraqni jahangha köz-köz qilip, chin xaqani sariyida héchqachan mundaq xush puraq tarqatmighanidi. Iparxanning hüsn jamali we ipar hidi chin xaqani Chiyenlongning eqli hoshini oghrilap, uni ishqi muhebbetning sewdasigha aylandurup qoyghanidi.
Iparxan özining kishi qelbini lerzige sélip, pütün wujudini jombushqa keltürgüchi naz kereshmiliri bilen chin xaqanini özige pütünley jelp qilip, uning put qollirini shehwet héris arqanliri bilen baghlap, esirning aldida esir qilip qoyghanidi.
Ishq muhebbet aldida shah we gaday oxshash bolghinidek, ghalib shahning könglide Iparxangha méhri muhebbet oyghanghan bolsa, Iparxanda öz ana yurti we wetinige yüzminglap qoshun bilen basturup kirip, chong kiching, er ayal démey, hemmining béshida ejel qilichini oynatqan, sheherlerge ot qoyup weyran qiliwetken, basqunchi impératorgha nisbeten nahayiti qattiq nepret oyghanghanidi.
Iparxanning qayghusi we nepritidin xewer tapqan chin xaqani: «bu yawayi, wehshiy xelqning qizi öz yurtini, shu taghu tash, desht chöllerning ademlirini séghinghan bolsa, uning yurtidin on minglap ademni Xanbaliq (Béyjing)gha köchürüp kélip, ular üchün turarjay, hetta mehelle qurup bérishke küchüm yétidu. Emma bir shertim bar, u bolsimu, Iparxan manga xanishliqqa (tenmehremlikke) könsila boldi» dédi. Lékin Iparxan: «heqichan, ademlerge jebir zulum qilip, ularning öy jay, mal mülkini weyran qilip élip kéler?! Uning göherdek taghlirini, altundek tupraqlirini we u altundek tupraqlarda ösidighan, yopurmiqi kümüsh, méwisi altun derexlerni élip kélishke bu basqunchi xanlarning küch qudriti yétemdu?» Dep soraydu. Uning sözlirini anglighan xan derhal buyruq bérip, Qeshqerning topisini qap (taghar)largha qachilap Béyjinggha keltürgen. Yopurmiqi kümüsh, méwisi altun derexni nahayiti köp izdep, axiri Qeshqer jigdisi ikenlikini bilidu we jigdining yash köchitini köchürüp kélip, Béyjinggha tikidu. Iparxanning köngli üchün Qeshqerdin nahayiti köp sanda Uyghurni Béyjinggha köchürüp kelgen we ularning diniy étiqadi, örp-adetlirini hörmetleshke mejbur bolghan.
Béyjingdiki «yün ming yüen» namliq xan saray béghining bir bulungigha musulmanlar üchün mesjid sélip bérish bilen birge, Iparxanning bu Uyghur mehellisini körüp turushi üchün égiz rawaq yasap bergen we «tolun ay rawiqi» dep atighan. Iparxan öz yurti we xelqini séghinghanda ene shu égiz rawaqqa chiqip, «Qeshqer mehellisi» ge qarap olturatti. Shuning üchünmu, bu jay «el yurtni séghinip, uni tamasha qilish munari» yaki «Uyghurlarning ordisi» dep atalghan bolup, bu yerge Qeshqerdin Iparxanning uruq tughqanliri we xoshniliridin jem’i 108 a’ile (705 kishi) köchürüp kélingen idi. Ularning hemmisi xan ordisi hésabidin öy jay we ozuq tülük bilen teminlengenliktin bu jay «qizil doppiliq musulmanlar mehellisi» dep atilatti.
Xitay tarixchisi Ji Dajuang özining «Iparxanning ordidiki hayati«» namliq maqaliside: «bu imaret we mesjid 20 esirning béshighiche saqlanghan bolup, 1911 yilichin xandanliqi aghdurup tashlinip, uning ornigha yüenshikey jumhuriyet re’isi bolup kelgen dewrde buzup tashlanghanidi» dep yazidu.
Ordida Iparxan üchün Qeshqerdin ashpezler keltürülgen bolup, Uyghur ta’amliri Chiyenlong xangha yéqip qalghachqa, ashpezler xanning maxtishigha sazawer bolghanidi.
Hetta Iparxangha Uyghurche libas (kiyim kéchekler)larni tikish üchünmu Qeshqerdin chiwer ustilar keltürülgenidi.
Chiyenlong xan her yili baharda memliket boylap eng güzel, xush menzirilik we saphawaliq jaylarni sayahet qilatti. Tengriqut Iparxanning ishqi muhebbitige érishish üchün, uni alte melikisi (xanishi) bilen birge sayahet qilip kélishke teklip qildi. Bu sayahet, Iparxan ordigha kélip, besh yil ötkendin kéyin, yeni 1776 yili baharda, Chang Jiyang deryasining jenubiy déngiz qirghaqlirigha yéqin Suju we Xangju qatarliq jaylarni tamasha qilish bilen bashlanghan idi. Chiyenlong xan seper jeryanida Iparxan bilen köprek bille bolup, uning hayatbexsh mu’ettir ipar hidini purap, jezbidar we latapetlik qeddi qamitidin közlirini üzelmey, uning aldida uzundin uzun mehliya bolup olturup qalatti.
Xangju shehirige kelgende, manju millitige mensup melikiliridin osi nala Chiyenlongxanning Iparxangha körsetken xush mu’amile we xushametlirige chidimighanliqidin, hesetxorluq qildi we xangha özining naraziliqini bildürüp ikki örüm qara chéchini qaycha bilen qirqip tashlidi. Chéchini qirqip tashlash manju millitining örp aditide nahayiti chong gunah hésablinatti. Jahanda heset we reshiktinmu chong japa musheqqet yoq. Chünki hesetxor kishi bashqilarning xursenlikidikin ghemge pétip, rahet paraghitini körelmeydu we azablinidu. Hesetxorning jazasi özi bilen bille dégendek, naraziliqi we öz qilmishi tüpeylidin xan ordisidin qoghlanghan melike, reshik we hesetxorluq otida köyüp, bir yil ötmey wapat boldi.
Héchqachan we héch bir yerde, bir ashq yürek sözlirini meshuqigha yetküzüsh üchün otturigha terjiman salghan emes. Xosh! Shundaq iken, Iparxangha ashq biqarar bolup qalghan tili, dili, dini bashqa chin xaqanimu Iparxangha yürek sözlirini éytish we öz söygüsini izharqilish üchün, uning tilini öginishke mejbur bolghan.
Chin xaqani Iparxanni özige «Uyghur tili» ögitishke teklip qilghan. Chiyenlong xan «Uyghur tili»ni shundaq ishtiyaq bilen ögengenidiki, bezi melumatlargha qarighanda, Chiyenlong xan dewride (1736 1796) chin térritoriyisi ichidiki besh chong millet: xitay, manju, mongghul, Uyghur we tibet tillirida besh tilliq lughet tüzülgen bolup, bu lughetke kirgüzülgen «Uyghurche atalghular»ni Chiyenlong xan öz qoli bilen tehrirligeniken.
Lughetke kirgüzülgen milliy tibabetke a’it nahayiti köp atalghularning özidinla bu lughetning qanchilik ehmiyetlik bir eser ikenlikini körüwalghili bolidu.
Xitayda her yili ay kalindari boyiche 15 yanwar küni «panus bayrimi» bolidu. Herbir xitay a’ilisi bu küni öylirini herxil panuslar bilen bézep kütüwalidu. Bu bayram, xan ordisidimu nahayiti chong tenteniler bilen ötküzületti. Her kim özi yasighan panusqa yaxshi tileklirini yézip, bir birini tebriklishetti.
Iparxan Béyjinggha bérip, üch yildin kéyin, yeni 1763 yili ötküzülgen «panusbayrimi»gha qatnishidu. Chiyenlong xan özining Iparxangha bolghan ishqi muhebbitini bildürüp, bir koblit shé’ir yézilghan panusni teqdim qilghanidi. U yili, Chiyenlong xan 53 yash, Iparxan bolsa 29 yashta idi.
Shu qétimliq söhbette Chiyenlong xan Iparxangha: «hemme xanlar öz héssiyatini manga oxshash qeghezge yézip ipadilep olturmaydu. Bilimen, Uyghur xelqige qarshi yawuzluq qilip, basqunchiliq urushi élip barghanliqim üchün sen méni yaman körisen. Lékin men sanga birer qétimmu yaman söz herikette bolup baqmidim» deydu.
Iparxan uninggha jawaben: «ey chin xaqani! Bu rahet chimenzari ichidin ishret gülini tamasha qilish üchün, bizki yaghi düshmininglar bolghan xelq üstidin zeper nusret qazinip, wetinimizni qangha boyashtin awwal oylap, pikir yürgüzülüshi kérek idi. Senki chinxaqani Uyghurlargha nisbeten urush yolini tutup, bu xelqning közliridin yash emes, belki qan aqquzding we köz yash déngizigha gherq qilding. Men özemning azatliq we musteqilliqidin ibaret büyük ghayilirimni ötkünchi méhri muhebbetke tégishmeymen. Niyitingni durus qilip, ghezibingni sebir taqet yügini bilen tartqan bolsang, bundaq artuqche teshwishler bolmighan bolatti. Jengchi adalet üchün jeng qilidu. Méning tutqun hayattiki jeng meydanim del séning xan sariyingdur.
Men hösn jamalimni bext sa’aditimning desmayisi qiliwélip, peqet öz rahet paraghitimni oylashni öz xelqimge bolghan xiyanet dep bilimen. Chünki xelqim qulluqta azab chékip, musibette yashisa, men özemni rahet paraghet qoynigha atalmaymen. Xanning ordisidiki altun qepezde yashighandin, ana yurtumgha bérip, weyrane kepide olturup, yantaq otida su qaynitip, sunuq hijirda chay ichkinim we erkin nepes élip yashighinimming mertiwe eladur. Ana yurtumgha qaytip, derwish süpet xar zar bolup yashisammu, xelqimning derdige derman bolalisam, özemni nahayiti bextlik hés qilghan bolattim. Ey yawuz, betbeshre chin xaqani! Méning nazuk dilimni renjitip, izzet nepsimge tégishke urunmaqtasen. Manga we xelqimge qulluq we xarliqni rawa körüp, arimizda shundaq chong gunah we adawet peyda qildingki, bu adawet esirler ötsimu tügep ketmeydu. Bu pitne pasat we adawet otini ikki derya ― Tarim we Xuangxé deryasimu öchürelmeydu.
Mana besh yildin béri rahet paraghet ichide yashawatqan Uyghur xelqidin zaman’aynidi, shuning bilen birge bext ametmu qachti. Bu qandaq yurt boldiki, el neziridin yiraq, dilimiz sunuq, élimiz weyrane, yürikimizde elem, ghururimiz zulum zulmettin pükülüp, qeddimiz yadek égildi. Halimizdin xewer élip, derd peryadimizni pütün dunya xelqige jar sélip uqturidighan héchkimimizmu yoq. Bu yoruq dunyada zerriche adalet barmu yoq?!
Bir möjize yüz bérip, bexti qara ayalning achchiq azabtin birdinla qutulup qalghinigha oxshash, ümid yultuzliri barghanséri öchüp kétiwatmaqta. Bextimge qarshi türlük teqdir oyunliri méning küch quwwitimni élip charchatti. Mana men hayat lezzetliridin waz kéchip, bu hayat bilen widalishishqa teyyar turuptimen!» Dédi.
Iparxanning sözlirini anglighan chiyenlong xan öz özige: «bu yoruq dunyada, ishqi muhebbet aldida shah we gaday birdek iken. U bu yolda héchkimge zerriche shepqet qilmidi.
Bu bexti qara teqdir oyunliri héchkimge némining qachan bolidighanliqidin aldin xewer bérelmeydiken. Bu sehra’i dala perisi kélip, waqti xushluq bilen ötken ömrümning qalghinini pütünley özgertip tashlap, bu yawayilar yurtigha qilghan zeperlik yürüshlirim öz özemni teqip qilmaqta hem öz ixtiyarimni qolumdin élip, renggi rohim shepqetsiz, birehim hayat oyunliri deshti dalagha atqan almidek kündin künge solushup kétiwatmaqta.
Bu ishqi muhebbet otida köyüp, tik turghudek maghdurum qalmidi. Bir zamanlar «melikulmeshriq» xaqan idim, mana emdi natiwan sewda’iygha aylinip qaldim. Bu ishqi muhebbet téghi méni tirikla kömüp tashlidi» dep pichirlidi.

Iparxan heqqide kimler némilerni yazdi?

Ching sulalisining tarixiy eserliridin: «ching sulalisi tarixi tezkirisi», «chingsulalisi tarixi», «gherbiy yurt tezkirisi» we «ching sulalisida ötken meshhur shexslerning terjimihali» qatarliq menbelerde chin xaqanining ishqi muhebbitige qarshi, Iparxanning xaqangha bolghan ghezep nepriti heqqide melumatlar bérilgen.
Undin bashqa, xitaylarning tarixchi alimliri, yazghuchi we dramatorgliri türlük tarixy höjjet we matériyallargha asaslinip, epsanige aylanghan bu «ishqi muhebbet we nepret» ri’alliqi heqqide maqale, dramma we qesidiler yazdi.
Xitay yazghuchiliridin Yushenfu özining: «Iparxan heqqide» dégen maqalisida, 1950 1951 yilliri Béyjing tiyatirlirida «Iparxanning ghezipi» namliq sehne esiri oynalghanliqini, bu eserde Iparxanning Chiyenlonggha bash egmey, ömrining axirighiche öz éri we xelqige bolghan sadaqitini saqlap qalghan, jesur we ippetlik ayal süpitide teswirlengenlikini yazghan.
Béyjingda oynalghan «Iparxan» namliq bashqa bir sehne esiride, Iparxanning tutqun qilinip, Béyjinggha élip bérilghanliqi, chin xaqani Chiyenlongning uninggha türlük hiyle mikirlerni ishlitip, öz nikahigha almaqchi bolghanliqi we uning könglini élish üchün Qeshqerdin Béyjinggha uruq tughqanlirini köchürüp ketkenlikini, hetta Béyjingda «Uyghurmehellisi» qurup, mesjid sélip bergenlikini, shundaqtimu, Iparxanning: «chin xaqanigha xotun (xanish) bolmaymen» dep, Qeshqerdin keltürülgen tupraq üstide öz kökrikige xenjer urup ölüwalghanliqi teswirlinish bilen birge, sehnining eng axirqi körünüshide öz wetini we érige bolghan otluq muhebbiti we sadaqiti ipadilengen mundaq bir parche shé’ir oqulidu:
Hile bilen Chiyenlong xan qildi érimdin juda,
Shöhriti chong bolsimu, bolmasmen anga (uninggha) xotun.
Söyimen Yehya xojini, kérek emes (manga) shah shepqiti,
Orda qesir qepez manga, oghidur ash né’miti.
Chiqsam qepezdin qutulup, ketsem yurtumgha uchup,
Ming razimen ölüp ketsem, Weten tupraqini quchup.

Uyghur qizi Iparxanning güzelliki, shermi hayaliq latapiti peqet Chiyenlong xanning ishqi muhebbitini oyghitipla qalmay, pütün xitay xelqinimu özige meptun qildi we hayajangha saldi.
Xitay sha’irliri bu Uyghur qizi heqqide qesidiler toqup, shé’irlar yazdi. Uning güzelqeddi qamiti we jasaritini köklerge kötürüp medhiylep, «Uyghur wetenperweliki»ning eng yüksek choqqisi dep baha bérishti.
Lékin kéyinki yillarda yézilghan nahayiti köp tarixiy eserlerde, Iparxan heqqidiki weqelikler saxtilashturulup: «1757 yili aka uka xojilar chin xaqanigha qarshi urush qilghan waqitta, Iparxanning akisi Turdi xoja bu aka uka xojilargha qoshulmay, pütün a’ilisi we uruq tughqanliri bilen (shu jümlidin Iparxannimu élip) Tengritéghining Shimalidiki Ili shehirige köchüp ketken. 1758 Yili, chin xaqani qoshuni aka uka xojilargha qarshi keng kölemlik urush bashlighanda, Turdi xoja we pütün uruq tughqanliri chin qoshunlirigha masliship, aka uka xojilargha qarshi urushup, chin qoshunlirining ghelibe qilishigha nahayiti chong töhpe qoshqan. Shuning üchünmu, 1760 yili urush tügigende ularni(jümlidin Iparxannimu) Béyjinggha teklip qilip, Turdi xojigha nurghun mal bayliq bilen birge «chin gugong» (yeni döletni tinchlandurushta alahide xizmet körsetken janab) dégen pexri unwan we mensep bilen mukapatlighan. Shundin kéyin, Turdi xoja öz singlisi Iparxanni Chiyenlonggha tartuq qilip, shu arqiliq Uyghur xelqi bilen chin xelqi otturisidiki dostluq we qérindashliq munasiwitini mustehkemlesh we döletning birpütünlikini qoghdashta alahide töhpe qoshqan« dep jöylüshmekte .
Bularning hemmisi ezeldin tarixni burmilap, uni özlirining siyasiy meqsetliri yolida ishlitish üchün urunghan chin tarixchilirining tarixni burmilash we neyrengwazliq qilishidin bashqa bir nerse emes.
Islam dini we uning mahiyitini toluq chüshenmigen we özining siyasiy meqsetliri üchün tarixni xalighanche burmilash mumkin dep oylaydighan chin tarixchiliri bu toqulma, yalghan, saxtilashturulghan tarixi bilen özlirining her tereptin sawatsiz ikenlikini tuluq ashkarilap qoymaqta. Chünki, birinchidin: bu xojilarning diniy étiqadliri mustehkem bolup, ular özlirini Muhemmed Eleyeissalamning ewladliri dep bilidu. Diniy islam sheri’etqanuni bilen élip éytqanda, musulman ayalning islam dinida bolmighan, mushrik bir erge yatliq bolushi qet’iy men’i qilinghandur.
Ikkinchidin: xojilar qizlirini kapirlar uyaqta tursun, özi musulman lékin xoja ewladi bolmighan, addiy puqralarghimu yatliq qilmaytti.
Chin tarixchiliri diniy sawatining yoqluqigha qarimay tarix yézish arqiliq, özlirining tarixni qesten burmilighanliqini pash qilip qoydi.
Talantliq Uyghur yazghuchisi we dramatorgi Ziya Semedi Iparxanning milliy azadliq yolida élip barghan jenggiwar pa’aliyitini nahayiti mahirliq bilen obrazliq teswirlep bergen bolsa, Uyghur xelqining yéqin dosti, meshhur qazaq yazghuchisi, akadémik Sabit Muqanowmu «Iparxan» namliq po’imisini yézip qaldurghan.
Özini «Iparxanning ewladi» dep qaraydighan, türk xelqining büyük dramatorgi Patime Muzepper Qaya xanim türk xelqining iptixari bolghan Iparxan heqqide qelem tewritip, özning «dilshat xatun«» namliq ikki qisimliq tiragidiyisini yézip chiqqan.
Patime Muzepper Qaya xanim Iparxanni düshmenlerge qarshi élip bérilghan milliy azadliq jéngide esir chüshüp, Béyjinggha élip kétilgen, weten musteqilliqi üchün jengge atlanghan, azadliq we musteqilliqning büyük jengchisi süpitide teswirleydu. U drammisini Iparxanning öz ewladlirigha muraji’et qilip éytqan töwendiki yalqunluq sözliri we jenggiwar chaqiriqliri bilen axirlashturghan: «ey qehriman ewladim! Gheplette yatma! Tengri ata qilghan, lékin basqunchilar bésiwalghan bu muqeddes, payansiz tupraq séningdur. Allah her bir milletni yaratqaniken, uning yashishi üchün yer zémin we bashqa imkaniyetlernimu bergen.
Allah insanlarni teng, bap barawer qilip yaratqan. Séning yat, yaghi düshmenliringning tömürtapini astida yashishing heqqaniliq emes. Tur ornungdin! Bizler qan bérip wujudqa chiqiralmighan ishlar séning boynunggha «amanet» tur!»
Doxtor Shamil haji Almasbékow özining: «jahanda tengdishi yoq güzel» namliq esiride Iparxanning öz bedinidin xushpuraq tarqitip turushining sewebi heqqide toxtilip mundaqdeydu: «… Melumki, insan wujudida ter we yagh ishlepchiqiridighan bezler mewjut bolup, bu bezler herda’im ter we yagh ishlepchiqirish arqiliq, insan térisini hölleydu wesiliqlashturidu. Emma insan bedinidin ajrilip chiqqan bu suyuqluq héchqachan xushpuraq tarqatmaydu, eksiche bedbuy bolidu. Lékin Iparxanning bedinidin hemishe xushpuraqliq ipar hidi tarqilip turushi Allahning Iparxangha ata qilghan möjizisi bolup, bundaq xushpuraq peqet peyghembirimiz Muhemmed Eleyhissalamgha ata qilinghanidi.

«Uyghur sha’iri Abdughopur Qutluq özining: «Qeshqer güzili» namliq shé’iriy balladisini Iparxangha we uning jasaritige béghishlighan bolup, sha’ir:
Chiyenlong xan qan tökken zaman,
Uyghuristan boldi «göristan».
Azatliq üchün erenche kiyinip,
Shemsher tutup chiqti bu chokan.

Jallat bilen duch kelse chanap,
Kirpiki oq, qashliri kaman.
Qisas qoligha tutquzghan qilich,
Anga derman bolghanti haman.

Qarshisida körüp bir hilal,
Tang qalghanidi baturliqigha,
Gül hösnidin bolup eqli lal,
Kim bolatti bu, ashu ayal?!

Déyish arqiliq, teqdirige ten bermigen Uyghur ayalining achchiq qismitini we uning tutqunluqta azaptin bashqa héchqandaq rushinaliq körmigen, pütün ömri jasaret, ghorur, muhebbet nepret bilen tolghan hayatini teswirlep bergen.

Iparxanning resimi heqqide

Béyjingdiki xan saraygha Iparxanning resimi ésip qoyulghan bolup, bezi melumatlargha qarighanda, bu resimni chin xaqani Chiyenlong Iparxan esirge chüshüp, Béyjinggha keltürülgendin kéyin, saraydiki yawrupaliq bir ressamgha sizdurup, saraygha ésip qoyghaniken.
Bu resim 1911 yili, ching sulalisi aghdurulup, ornigha xitay jumhuriyiti qurulghan waqitlardimu saray ichini bézep turghan bolup, 20 esirning 20 yilliri saraydiki resimni körgen bir xitay sha’iri resimge béghishlap mundaq bir shé’ir yazghan:

Hör, güzel janan turar shemsher ésip heywe bilen,
Séghinip öz yurtini cheksiz méhri shepqet bilen.
Tökti qan shu qiz üchün xaqan qirip puqrani köp,
Sürgili keypi sapa, ishret bilen, shehwet bilen.

Telpüner rawaqta qiz öz yurtigha ghemkin béqip,
Kiyimi qangha boyalghan yighlighach hesret bilen.
Qaxshitip epkeldi xan, shu qizni xan diyarigha,
«Tengritagh» qalghan ghezepte boghulup nepret bilen.

Bu resimni sizghan ressam Rombrant eslide Portigaliyilik bolup, u impérator Kangshi xan(1662 1723) dewrining axirqi yilliri katolik dinini tarqitish üchün xitaygha kelgenidi. U xitayda din tarqitish bilen birge, ressamliq, neqqashliq we astronomiye ilmi bilenmu shughullinip, 1767 yili Béyjingda wapat bolghan.
U Iparxanning resimini shu dewrlerde yawrupada rawaj tapqan rétsarlar qiyapitide sizghan bolup, Iparxanning bu resimi uning ömrining axirqi mezgilliride sizghan resimliridin biri hésablinidu.
Resimde Iparxanning béshigha dubulgha, uchisigha sawut kiygüzülgen bolup, Iparxanning alp palwanlargha xas jesurluqi bilen birge güzellikimu alahide namayen qilinghanidi.
Iparxanning bizge yétip kelgen yene bir parche resimimu herbiy rétsarlar qiyapitide sizilghan bolup, xitay tarixchiliri: «bu resimni Béyjingdiki xan sariyida ishligen we Iparxanni öz közi bilen körgen italiyilik ressam J. Gastili’on sizghan» dep qarimaqta.

Ürümchidiki tarixiy muzéyning sabiq diréktori, merhum Yusupbék Muxlisow:
«Bezi melumatlargha asaslanghanda, bu ressam peqet Iparxanning resiminila sizip qalmay, belki chin xaqanining Sherqiy Türkistanni bésiwélish jeryani teswirlengen 19 parche resim sizghan. Bu resimler 1765 yili Parizhdiki tash basmixanida bésilghan bolup, u resimler toplimi hazir Ürümchidiki tarixiy muzéyda saqlanmaqta» dep yazidu. Chiyenlong xanning bir shé’irida: «u (Gastili’on Li’on) 30 parche resim sizghan» dep yazghan bolup, bu merhum Yusupbék Muxlisowning pikrining toghra ikenlikini ispatlimaqta. «Bu resimlerning ichide Iparxanning béshigha dubulgha, uchisigha sawut kiygen rétsarlar qiyapitidiki resimidin bashqa, gherbiy yawrupa posonida yopka kiygen halda teswirlengen resimi we manju kiyimi kiyip, chinxaqani Chiyenlong bilen shikargha chiqqan (at üstidiki) resimlirimu bar». Xitay tarixchisi Yushenpu we bashqilar Iparxan heqqide yazghan eserliride, Iparxanning resimini sizghan ressamning ismini «lang shi ning» dep yazghan bolsimu, terjimanlar néme üchündur «rombrant» dep terjime qilghan. Lékin, biz élip barghan tetqiqat netijilirige asaslanghanda, uni «rombrant» emes, belki «gastili’on» yaki addiy qilip «li’on» dep yézishi kérek idi. Chünki xitay menbeliride körsitilishiche, kangshi xanning axirqi dewrliride xitaygha kélip, chiyenlong xan dewride xan ordisida ishligen ressam Gastili’ondur. Bu ressamni portugaliyilik yaki italiyilik dégüchilermu, uning ismini xitay teleppuzida birdek «lang shi ning» dep yazghan bolup, démek, u ikki emes, belki birla ressam idi we u portugaliyedin emes, italiyedin kelgenidi.
Exmet Igemberdi: «20 esirning 50 yillirida, Engliyede resmiy ziyarette bolghan xitay bash ministiri Ju’inley shu dewrdiki Engliye bash ministiri «Édin» din 1904 yili engliyelikler Béyjingdin olja élip ketken ikki nersini: biri, Iparxanning italiyelik ressam Li’on teripidin sizilghan resimi, yene biri, Teyping Tiyengoning dölet bayriqini qayturup bérishni iltimas qilghan. Engliye hökümiti Teyping Tiyengoning dölet bayriqini qayturup bergen bolsimu, Iparxanning muziylarning biride saqliniwatqan resimining kopiyesini bergenidi» dep yazidu.
Démek, Yusupbék Muxlisow we Exmet Igemberdiler öz eserliride italiyilik ressamning ismini «rombrant» emes, belki «gastili’on» yaki «li’on» dep yazghan.
Iparxanning güzel latapiti we güldinmu nepis chirayini körüp heyran qalghan xitay ressamliri Iparxanning sizilghan resimi asasida kopiyisini (köchürülme nusxa) sizghan bolup, bu resimlerde Iparxanning Uyghurlargha xas chirayi we güzel latapiti yoqilip, yüzqurulmisi manju yaki xitaylagha oxshitip qoyulghan.
Ataqliq Uyghur ressami Abdulxaliq Ömerup 1957 yili, manju xitay chiray qilip sizilghan shu resimlerdin paydilinip, Iparxanning resimini heqiqiy Uyghur chirayida qaytidin sizip chiqqanidi.
1980 Yili Almutadiki ataqliq Uyghur ressami Yusupjan Turdiyéw yuqiridiki birqanche nusxidin paydilinip, zohurposh (rétsar) qiyapitidiki alp qametlik, güzel latapetlik, shermi hayaliq Uyghur qizining obrazini mahirliq bilen yaratqan bolup, bu resim Almutada nahayiti köp nusxida neshr qilinip tarqitildi. Muqawida, Iparxanning eshu resimini körüp turupsiz.

Iparxan qachan wapat bolghan we qeyerge depne qilinghan?

Iparxanning qachan, qeyerde wapat bolghanliqi we qeyerge depne qilinghanliqi heqqide türlükpikir mulahiziler bar.
Xitay tarixchisi Yushenfu Béyjingdiki xan sariyi arxipliridin paydilinip yazghan «Iparxangha da’ir matériyallar» namliq esiride: «Iparxan 1760 yili 4 féwralda Béyjing xan sariyigha élip kélingen bolup, 1789 yilining 19 april küni wapat bolghan. U xansariyida 28 yil yashighan» dep yazghan.
Xitay tarixchisi Wang Yachén: «Iparxanning sizma resimi» yaki «Iparxan we rombrant» dégen esiride: «Iparxan özining herda’im yeng ichide xenjer yoshurup yüridighanliqini chin xaqanigha melum qilghan. Chiyenlong xan ordidiki inawetlik saray xizmetchiliri arqiliq, Iparxanning öz yénida xenjer élip yürüshining yaxshiliqtin bésharet bermeydighanliqini we uning türlük yaman niyetlerdin waz kéchishi kéreklikini éytip nesihet qilghanda, Iparxan: «bu achköz, yer zémin we mal bayliqqa toymaydighan chin xaqani méning ana yurtumni xaniweyran qilip, xelqimge jebri zulum yetküzdi. Méni uruq tughqan, qérindash, bala chaqa we érimdin ayridi. Méning birdinbir tileydighinim shuki, chin xaqanini öltürüp, el yurt üchün intiqam élip ölüp ketsem arminim yoqtur» dep jawab bergen. Shundaq bolsimu, chin xaqani uninggha bolghan ishqi muhebbitidin uning(Iparxanning) özige xas mexsus xanisige bimalal kirip chiqishigha shert shara’it yaritip bergen. Lékin Iparxan yenila özini öltürüwalghan» dep yazidu.
1960 Yili Yaponiyede neshr qilinghan: «Asiya tarixidiki muhim weqeler» namliq tarixiy lughetning 3 tom 298 bétige bérilgen, Yapon tarixchisi Jungshenbalang yazghan: «Iparxan» namliq maqalida: «Iparxan ― xitaydiki ching sulalisi dewride yashighan Uyghur qebile bashliqining melikisi bolup, uning bedinidin xushpuraq chiqip turghachqa «Iparxan» dep atalghan.
Iparxan 1759 yili, aka uka xojilar qozghilingi basturulghandin kéyin, esirge chüshüp Béyjinggha keltürülgen bolup, u chin xaqanining türlük aldamchiliq, hile mikir we doq popozilirigha qarimay, özini meghrur tutup, uninggha héch bash egmigen.
Bundin xewer tapqan xanning anisi oghligha: «esirengning niyiti yaman, uni öltürüwétish kérek. Mubada öltürüshke könglüng unimisa, öz yurtigha qayturuwetkin!» Dégen bolsimu, oghli uning sözlirige étibar bermey, Iparxanni dawamliq sarayda tutup turghan.
Uning ishigha narazi bolghan xanning anisi Iparxanni öltürüwetken» dep yézilghan.
Bashqa menbelerde: «Iparxan ordigha kélishtin burun, Chiyenlong xan xitayning jenubidiki Chéngjo dégen sheherge barghanda, u yerde Shing’ér isimlik nahayiti güzel sahibjamal bir qizning barliqini anglap, uni ordigha keltürüp, köp méhri shepqet körsetti. «Aqmelike» dep atalghan bu qiz xanning eng yaxshi köridighan melikiliridin birige aylinip qalghan.
Lékin Iparxan ordigha keltürülgendin kéyin, uninggha ashq bolghan chin xaqanining xuddi képinektek uning etrapidila chörgilep yürüshini körüp, reshik otigha chüshken «aqmelike» xan anisigha erz qilip barghan. Xan anisi Iparxanni Chiyenlongdin yoshurup, adem ewetip öltürgüzüwetken» dep yézilghan.
Jin Shuxo: «chin xaqani we uning xanishliri» namliq esiride: «Iparxanning ölümidin qayghu hesretke tolghan xan, Iparxanning ölümige seweb bolghan «aq melike»ni xan ordisidin qoghlap chiqarghan» dep yazghan.
Iparxan wapat bolghandin kéyin, jesidining qeyerge depne qilinghanliqi heqqidimu nahayiti köp talash tartish we bes munaziriler mewjut.
Xitay tarixchi we yazghuchiliri: «Iparxan Béyjinggha yéqin Zunxua dégen yerdiki chingsulalisige xas «sherqiy qebristanliq» qa depne qilinghan. Chünki bu yerde échilip qalghan(eslide oghrilanghan) bir qebre ichidin altun hel bilen Qur’an yéziqi yézilghan tawut tépilghan bolup, bu Iparxanning qebrisidur» dep yézishmaqta.
Mutleq köp sandiki Uyghur tarixchi alimliri we ziyaliliri: «Iparxanning qebrisi Qeshqer shehirining töshük derwazisi sirtidiki «qoghan» gha jaylashqan Appaq xoja maziri ichige qoyulghan» dep qarimaqta.

1957 Yili Qeshqerde ilmiy ékispéditsiye élip bérip, Iparxan we uning meqberisi üstide tetqiqat yürgüzgen tarixchi alim Yusupbék Muxlisow özining Qeshqerdiki ziyalilar(jümlidin Uyghur tarixi we klassik edebiyatini yaxshi bilidighan, Appaq xoja mazirining sheyxi we mutewellisi Muhemmed Imin haji) bilen Iparxan we uning qebrisi heqqide söhbet élip barghan. Yusupbék Muxlisow Muhemmed Imin haji bilen uchriship uningdin Iparxan qebri heqqide sorighanda: «ol zati pak, qelbi pak, wijdani pak Uyghur qizi, chinxaqanining özige qilghan shunche ishqi muhebbet we méhri shepqitige qarimay, Chiyenlongxangha iltimas qilip Qeshqerdin bir taghar tupraq keltürgen we tupraqni xas hujrisigha ekirip, u muqeddes ana tupraq üstide öz yürikige xenjer urup, bu dunya bilen widalashqan.
Iparxan eng axirqi nepsigiche öz düshmenlirige boyun egmey, mertlerche ölüshni rawa körgen we öz xelqi, wetinige menggü sadiq péti qalghan. Iparxan: «eger hayat wetensizlikte xarliq bilen ötidighan bolsa, undaq ömürning qisqa bolghini yaxshi. Qulluq we tutqunluq hayatidin ölüm ewzeldur» dep biletti.
Iparxan ölüwélishtin burun öz yurtdashlirigha wesiyet qilip, jesidini Qeshqerge élip bérip, ata bowilirining mazirigha kömüshni tapilighaniken.
Béyjingdiki yurtdashliri uning wesiyitige asasen, jesidini mumyalap, tawutqa sélip, besh ming chaqirimdin artuq yolni piyade bésip, öz ana makanining altun tupriqigha depne qilip uning wesiyitini emelge ashurghan» dep yazidu Yusup Muxlisow.
Uyghur xelqining ataqliq sha’iri Abdughopur Qutluq özining Iparxangha béghishlighan: «Qeshqer güzili» namliq shé’iriy balladisida, Iparxanning tawutini yelkisige élip, Béyjingdin Qeshqerge qarap yolgha chiqqan Uyghur xelqining pelekke yetken derd elemlik ahu zarini we mersiyelirini teswirlep mundaq yazghan:
Chöl bayawan kézip kéler yurt,
Yelkisini basqan zor tawut.
Bu bipayan «ipek yoli» da,
Teshnaliqtin bolsimu nabut.

Barchining béshida bir ghem,
Barchining kirpikide nem.
Yalangghidaq putqa patsa tash,
Barche dilgha patar bir elem.

Kimge bunche tutar chong matem,
Tawuttiki shahmu, perimu?
Kimdin kelgen bala qaza bu,
Barche yighlar bunche ah urup.

Kimge shunche hesret haza bu?
Kim u yatqan hör sahibjamal?
Tughidiken aynimu ayal,
Özi zar-zar yighlitip qoyup.

Goya özi izder bir amal,
Seddichinni qoydi arqida.
Nichün qoymas tawutni munche,
Kim u biwaq tozighan ghunche?

«Kim bolatti?» Dédi kök shahi:
Men shahidi uning guwahi,
«Elge erk kérek!» Dégini,
Men heyranmen, boldi gunahi.

Chiyenlong xan qan yaghdurghan zaman,
«Uyghuristan» boldi «göristan».
Azatliq üchün erenche kiyip,
Shemsher tutup chiqqan bu chokan.

Jallat bilen duch kelse chokan,
Kirpiki oq, qashliri kaman.
Qisas qolgha tutquzghan qilich,
Anga derman bolghanti haman.

Tawut keldi éship taghu tash,
Tengritéghi egdi ghemkin bash.
Taram taram yighlidi ünsiz,
Ili, Tarim bolup aqti yash.

Titrep tilgha kirdi Xantengri:
«Aqarttighu chachni el ghémi».
Tügürlinip tash boldi derdi,
Men tash emes, elning elimi.

Mungluqmikin shunga satari,
Körülmigech héch tangning atari.
Iparxanni basti baghrigha,
Öksüp Appaq xoja mazari.

Xitay menbelirige asaslanghanda, Iparxanning 1789 yil 4 ayning 19 küni, 54 yéshida wapat bolghanliqi hemmige ayan bolsimu, lékin Iparxanning öz ejili bilen ölgenmu yaki bashqilar teripidin öltürülgenmu, qeyerge depne qilinghan, Béyjingghimu yaki Qeshqergimu?…
Dégendek mesililer uzun yillardin béri bes munazirilerge seweb bolup kelmekte.
Men 1956 yili, xitay penler akadimiyisi Shinjang shöbisini qurushqa teyyarliq körüsh hey’itining oyushturushi bilen «Shinjangning 1949 yilidin burunqi ijtima’iy ehwalini tetqiq qilish ilmiy ékispéditsiye guruppisi»ning terkibide Qeshqerge bérip, Appaq xoja mazirini ziyaret qildim. Bizni meqberege bashlap kirgen yolbashchi bir qebre üstide turghan textirawanni körsitip turup: «bu Iparxanning jesidini Béyjingdin kötürüp kelgende ishletken textirawandur» dep bergini hazirmu yadimda éniq turuptu. Ene shu textirawanning özi: «Iparxan bowisi Appaq xojining meqberisi ichige depne qilinghan» dep xulase chiqirishqa delil bolalaydu.
Biz bu mesililer heqqide téximu éniq yekün chiqirish wezipisini kéyinki ewlad tarixchilirigha hawale qilip, töwende Iparxan bilen munasiwetlik yene bir weqe, «jigdeyéghiliqi» dep atalghan qozghilang heqqide toxtilip ötmekchimiz.

Mayimxan yaki «jigde yéghiliqi»

Sherqiy Türkistan asminini qara bulutlar qaplap, Uyghur xelqi üstide jebir zulum barghanséri kücheygen we hayat uchqunliridin ümid üzülgen bir peytte, wetendin beshming chaqirim uzaqtiki Béyjingde tutqunluqta ― altun qepezde saqliniwatqan Iparxan bilen munasiwetlik yene bir weqe, öz milliy musteqilliqi, erkinliki, insaniy hoquqliri üchün küreshke atlanghan, yene bir ayal qehriman Mayimxan (yaki Maysixan) weqesi yüz berdi. Bu, Sherqiy Türkistan asminini qaplighan qara bulutlarni yérip, yoruqluq ata qilghan yene bir chaqmaq bolup, mewjutluqidin ümid üzgen Uyghur xelqini yene düshmenge qarshi jenggechillighuchi mesh’el bolup chaqnidi.
Chin xaqani Sherqiy Türkistan zéminini bésiwalghandin kéyin, bu tupraqta ming yillar dawamida shekillengen siyasi, iqtisadiy tüzülme, milliy medeniyet, diniy örp adetlerni yoqqilip, uning ornigha basqunchi hökümran tebiqilerning ijtima’iy, pelisepewiy pikir, dunyawiy we exlaqiy köz qarashlirini zorlap singdürüshke urundi.
Lékin, Uyghurlarning étnik kélip chiqishi, diniy étiqadi, til we dil, örp adetliri, yéziq medeniyiti, ijtima’iy pikir, meniwiy exlaqiy köz qarashliri we psixologiyisi qatarliq jehetlerde chinliqlardin tüptin perqliq bolghachqa, ularning ijtima’iy köz qarishi we türlük pelisepiwiy pikirlirining héchqaysisini qobul qilmidi.
Chin xaqani Sherqiy Türkistanni bésiwélish jeryanida özige xizmet qilghan milliy xa’inlarni righbetlendürüsh üchün, ulargha bir qatar «nami ulugh, supurisi quruq» emel menseplerni bérip, ularni özi üchün téximu sadiq it bolup ishleydighan ghalchilargha aylandurghanidi.
Ene shundaq milliy xa’inlardin biri qumul wangi (Kinez) Yusupning inisi Abdullah Uch(Uchturpan) qa hakim bolup teyinlengenidi. Abdullah yerlik xelqni nahayiti qattiq ézip, Qumul wanglirining ezeldin béri yolgha qoyup kéliwatqan darxanliq tüzümini ornitip, déhqanlarni heptide alte kün wanggha, peqet bir kün özige ishleshke mejbur qilghanidi. Uch (Uchturpan) tiki manju xitay emeldarliri özlirining tinch aman yashap, xatirjem keyp sapa sürüshi üchün yerlik xelqni zorlap, kengliki besh métir, égizliki alte métir we her teripining uzunluqi 1544 métir kélidighan, her teripide birdin qowuq yasalghan mustehkem qel’e qurup, uning ichige özliri üchün turar jay, ishxana, herbiy gazarma, türme we ibadetxanilarni salghuzdi. Xelq ene shundaq sépil yasash we bashqa xilmuxil alwang yasaqlarning astida ézilip, hökümran emeldarlargha bolghan naraziliqi kücheygen bir mezgilde, chin xaqani Chiyenlong özining Uchtiki emeldari Suchinggha Uchtin jigde köchiti élip, Béyjinggha tikish buyruqini chüshürdi.
Chiyenlong xan jigde köchitini Béyjinggha apirip tikish buyruqini öz xahishi bilen emes, belki Iparxanning telipini orundash üchün chüshürgen idi. Chünki Iparxan: «öz ana yurtumni, uning göherdek taghu tashlirini, altun tupraqta ösidighan yopurmiqi kümüsh, méwisi altun derexni séghindim» dégenidi. Chiyenlong we emeldarliri köp izdinish arqiliq bu derexning Qeshqeriyede ösidighan jigde ikenlikini bilip, Uchtiki emeldar Suchinggha Béyjinggha jigde köchiti élip kélish permanini chüshürgenidi.
Bu perman 1765 yilining yanwar éyida Suchinggha yetküzüldi. Ambal Suching permangha bina’en, Uchning «jigdilik» dégen yéridin alghan köchetlerni qaplargha sélip, 1765 yilining 14 féwral küni, özi we oghlining mal mülki bilen qoshup 240 hasharchigha kötürtüp, kichik beglerdin Rehmetullahning jawabkarliqi we chin chériklirining nazariti astida Béyjinggha yollidi.
Uchning «ilqish döng» dégen yérige kelgende, köchet kötürüp kétiwatqan hasharchilardin biri charchap kétip, bir’az dem éliwélish üchün olturghanidi. Ularni nazaret qilip kétiwatqan chin chérikliridin biri bu hasharchini: «yol mangmay olturuwalding» dep qilich bilen kallisini éliwetti.
Chin emeldarlirining Uyghur xelqige qilghan türlük zorluq zumbuluqlirigha chidimay aran turghan Rehmetullah beg chin chérikining bigunah hasharchini öltürüwetkenlikini körüp, qattiq ghezeplendi we hasharchilargha: «jigde köchetlirini tashlap, chériklerni öltürünglar!» Dégen buyruqni bérip, aldi bilen özi qoralliq chériklerge hujum qildi. Hasharchilar chériklerni öltürüp, qoral yaraqlirini tartiwaldi. Andin shu kéchisi, Uch hakimi Abdullah we ambal Suching bashchiliqidiki emeldar we chériklerni öltürüp, hakim mehkimisige ot qoyuwetti.
Shundaq qilip, Sherqiy Türkistan tarixida mesheur «jigde yéghiliqi» yaki «uchturpan qozghilingi» dep atalghan qozghilang bashlandi.
Sherqiy Türkistan xelqining chet’el basqunchilirigha qarshi élip barghan milliy azatliq küreshliri chin basqunchiliri bu yurtqa bésip kirgendin buyan bashlanghan bolup, «uchturpan qozghilingi» ene shu milliy azatliq heriketning dawami we eng yuqiri pellisidin biri hésablinidu.
Zalimlar zulmidin derghezepke kelgen xelq ammisi Rehmetullah beg we uning inisi Esmetullah begning bashchiliqida jiddiy heriket élip bérip, shu künning özidila Uchturpanning etrapidiki Qaraghoja, Yawagh, Qumushluq, Aq boz, Jigdilik, Aqtoqay qatarliq jaylardiki chin qoshunlirigha ejellik zerbe bérip, pütün sheherni igelliwaldi.
Bu qozghilangdin xewer tapqan chin xaqani Chiyenlong xan Uchturpangha yéqin Aqsudiki ambili Biyen tp Xey, Kuchar ambili Yi Baw we Qeshqerdiki meslihetchi emeldari (Senzendaching) Nashtunglarni nahayiti köp qoshun bilen qozghilangni basturushqa ewetken bolsimu, bularning hemmisi qozghilangchilar teripdin pütünley tar mar qilindi.
Shuning bilen, impérator Chiyenlong ili Jangjün (général gobirnatorluqi) ge buyruq bérip, u yerdiki manju xitay sekkiz tughluq we yéshil tughluq leshkerlirini seperwer qilip, ilghar qorallar bilen qorallanghan on ming leshkerning général Mingrüy bashchiliqida muzdawan arqiliq Aqsugha ewetishni tapilidi. Undin sirt, Béyjingdin özining eng sadiq guardiyesi we tejribilik générali Aguniyni nahayiti köp leshker bilen Uchturpangha yollidi.
Uchturpan qel’esini qorshiwalghan chin qoshunliri sheherge top zembirek atsa, qozghilangchilar oqya atatti. Ular miltiq atsa, qozghilangchilar kaltek, toqmaq, neyze we tash atatti.
Netijide, tinch sheher ahalisi we qozghilangchilar köp talapet kördi. Qozghilangchilarning rehbiri Rehmetulla beg oq tégip shéhid boldi. Qozghilangchilargha uning inisi Ismetullah beg rehberlik qildi.
Qozghilangchilarning asasiy küchi qol hünerwen, déhqan we sheher kembeghelliri bolup, ular chin qoshunlirigha qarshi alte ay qehrimanlarche jeng qildi. 1765 Yili 8 ayning 15 küni, qozghilangchilarning ichidin chiqqan Shérip axungha oxshash xa’inlar qozghilangchilarning asasiy rehberliridin Ismetullah, oghli Emrullah kuy’oghli Tahir qatarliq muhim shexslerni hiyligerlik bilen qolgha élip, manju xitaygha tapshurup berdi. Chin qoshunliri shundin kéyinla sheherge kirishke muweppeq bolalidi.
Shundaq qilip, alte ay dawamlashqan milliy azatliq heriket qozghilangchilarning ichidin chiqqan xa’inlarning satqinliqi bilen meghlubiyetke uchridi.
Ene shundaq murekkep bir weziyette, Rehmetullah begning singlisi Mayimxan (Maysixan) ata aniliri, dost yarliri, qérindash, uruq tughqanliridin ayrilghan bir qisim er ayallirini chin qoshunlirining qorshawidin tinch aman qutuldurup chiqishqa muyesser boldi.
Mayimxan qorshawdin qutulup chiqqan Emet Burghuy, Yolwas Palwan qatarliq 150 neper er ayalni qaytidin teshkillep, Uchturpanning tagh, orman, say jilghilirigha yoshurunup yürüp, chin qoshunlirigha hujum qilip, ularni xélila ganggiritip qoydi.
Köp ötmey, Mayimxan bashchiliqidiki bu küresh Uyghur xelqining arisida epsaniwiy riwayetke aylandi. Mesilen: «Mayimxan qoshuni», «Mayimxan jéngi», «Mayimxan jasariti», «Mayimxan at üstide qilich oynitip, düsh menlerni qirip tashlaptu», «Mayimxangha oq we qilich ötmeydiken» dégendek sözler pütün Sherqiy Türkistan diyarigha keng tarqalghanidi.
Mayimxan bashchiliqidiki bu heriket Uchturpan milliy azatliq herikitining dawami bolup, chin qoshunlirigha qarshi élip bérilghan küresh Uchturpan etrapidiki tagh, orman, say, jilgha we idirlarda yene üch ay dawamlashti.

Taghlardin makan tuttuq,
Baghlardin orun tegmey.
Qalghan künimiz mushu,
Zalimlargha bash egmey.

Mana bu qoshaqta shu dewrning rohi, Mayimxan bashchiliqidiki qehriman Uyghur xotun qizlirining jasariti medhiyilengenidi.
Mayimxan we uning yardemchisi Ghunchexan bashchiliqidiki yash juwan qizlar qilichini yalingachlap, Uchturpan etrapidiki tagh we ormanlarda düshmenlerge qaqshatquch zerbe berdi.
Ilghar qorallarni kötürüwalghan on minglarche chin leshkiri ularni öltürüsh yaki tirik qolgha chüshürüsh üchün shunche heriket qilsimu, yer shara’iti we say jilghilarni yaxshi bilmigechke, qolidin héchqandaq ish kelmigenidi.
Lékin bu Uyghur qizliri özi we xelqining qismitini özgertish üchün herqanche jasaret körsetken bolsimu, düshmenler bilen bolghan jenglerde nahayiti köp chiqimgha uchrighachqa, barghanséri müshkül ehwalgha chüshüp qélishqa bashlidi. Chünki bu qanliq jenglerde Mayimxan bashchiliqidiki yette qizdin bashqa er ayallarning hemmisi qurban bolghanidi. Shundaqtimu, yette qiz jasaritidin qaytmay, dawamliq küresh qildi. Uchturpanning Aqtoqay dégen taghliq rayonida bolghan jengde, yette qiz düshmenning qatmu qat qorshawida qaldi. Ular herqanche küchisimu bu qorshawni bösüp chiqishi natayin idi. Shunga ular ikki yoldin birini tallashqa mejbur boldi. Biri, düshmenge teslim bolup, tutqunluq, xorluq we azab oqubet ichide yashash. Yene biri, ölüm idi. Düshmenge teslim bolushni özlirige ar numus dep bilgen bu yette qiz Aqtoqayning eng égiz choqqisigha chiqip, özlirini peske tashlidi. Yeni ular qehrimanlarche qurban bolup, shéhidlik sherbitini ichti.
Hazirqi Uchturpan nahiyisining Aqtoqay dégen yéride «yette qizlirim» dep atalghan bir meqbere bar. Uyghur xelqi milliy azadliq yolida küresh qilip, qurban bolghan Uyghur qizlirining namini menggü yadlap turush üchün bu meqberini özlirining muqeddes ziyaretgah weseyligahiqa aylanduruwalghan.
Bu meqbere ― Uyghur xelqining we küreshchan oghul qizlirining öz xelqining milliy musteqilliqi üchün jan pida qilghan, mert, jesur hayatining simwoli bolup, yash ewladlarda milliy wetenperwerlik rohi yétildürüsh üchün muhim ehmiyetke ige, muqeddes orun hésablinidu.
Uchturpan qozghilingi basturulghandin kéyin, chin xaqani xa’in Shérip axunni: «özxelqingge xa’inliq qilghan adem, bir küni choqum bizgimu xa’inliq qilisen» dep ölümge höküm qildi.
Qozghilang basturulghandin kéyin, chin qoshuni ishqa yaramliq on minglarche insanni öy jay, bala chaqisidin ayrip, chin qoshunini béqish üchün, Uchturpandin Ili shehiri we uning etrapidiki yézilargha sürgün qildi. Ular asasen déhqanchiliq qilghanliqi üchün, manjular ularni «tariqchi» dep atidi. Hazirqi tilimizdiki «taranchi» sözi ene shu «tariqchi»ning özgertilgen wariyantidur.
Köp ötmey, Uchturpanda öltürülgen we sürgün qilinghanlarning ornini toldurush üchün, Turpandin nahayiti köp ahalini bu yerge köchürüp keldi. Burun bu yer «uch» yaki «ush» dep atilatti, Turpandin ademler köchürüp kélingendin kéyin, «uch» ning keynige «turpan» ismi qoshulup, «uchturpan» dep atilishqa bashlidi.
Sherqiy Türkistanning istiqbal quyashi pétip, sa’adet quyashining qayta kötürülüshidin ümid üzülüp, inisaniy qedir qimmet haqaretlinip, ayaq asti boluwatqan dewrde bashlanghan «uchturpan qozghilingi»da nahayiti köp adem öltürülüp, qalghanliri Iligha sürgün qilinghanliqtin, baj séliq, hashar we bashqa qiyinchiliqlar Uchturpanda qalghan qéri chöre, kichik balilar we xotun qizlarning üstige yüklengechke, xelqning naraziliqi künsayin éship barmaqta idi.
Gerche xelq qozghilingi chin qoshunliri teripidin qanliq basturulghan bolsimu, uning kélip chiqish yiltizi saqlinip qalghachqa, Uyghur xelqining öz musteqilliqi üchün élip barghan kürishi bir künmu toxtap qalghini yoq.
Démek, türkiy xelqliridiki Tomaris, Ayberchin, Iparxan, Mayimxan we Nuzugum qatarliqlar asas salghan bu küresh we jasaret haman dawam etmekte!

Irpan Toxtiyéw
Özbékistan tarixy dölet muzéyining chong ilmiy xadimi
Tarix penler namzati

2006 Yil mart Tashkent