Ehmed Tughaxan-ULY

 

ug.wikipedi’a.org din élindi

Ehmed Tughaxan

https://ug.wikipedi’a.org/…/I_%D8%A6%DB%95%DA%BE%D9%85…

I Ehmed Tughanxan (xaqaniyeche: أحmd طghan xan bn عly, türkche: I. Ahmed Han) Büyük qaraxaniylar dölitining (h. 225 – 609 / M. 840 – 1212) 7. Xaqanidur. Tunji musulman Qaraxan Sultan Sutuq Bughraxanning ewrisi, Eli Arslanxanning tört oghlidin biri. Qachan tughulghanliqi tarixnamilerde qeyt qilinmighan bolup, h. 388 – 408 / M. 997 yaki 998 – 1017 yaki 1018 – yilliri textte olturghan.

Özi heqqide

Ebulfida (h. 672 – 732 / M. 1273 – 1331) tarixida h. 383 / M. 993 — yili weqelikini bayan qilip: «Harun Ibni Sulayman Ilikxan Bughraxan Buxarada aghrip qélip yurtigha qaytip kétiwétip yolda wapat tapidu. Bughraxan dindar, yaxshi yol tutqan zat bolup, mektublirida özini ‹Peyghember Eleyhissalamning xizmetchisi› dep atashni yaxshi köretti. Uningdin kéyin türklerge Tughuxan Ebu Nesr Ehmed Ibni Eli Xan padishah boldi» dep yazidu. H. 408 / m. 1017 – yili weqelikining bayanida: «Qaraxanning ismi Ebu Nesr Ehmed ibni Tughuxan Eli bolup, u wapat bolghanda qérindishi Ebul Muzeffer Arslanxan padishah boldi» dep yazidu[1].

Uyghurche bezi eserlerdimu Tughanxanning ismi Ehmed Ibni Eli dep kélidu: «Miladiye 997 – yili Harun Bughra Qaraxan Buxarada késel bolup késili éghirliship Qeshqerge qaytish sepiride yol üstide ‹Qochqar béshi› dégen jayda alemdin ötti. Qaraxaniylarning a’ile maziri ‹Gümbezetul xaqaniye› qebristanliqigha depne qilindi. 997 — yili Musa Arslan Bughra Qaraxanning jiyeni Ehmed Ibni Eli (Tughuxan) qaraxaniylar xandanliqining textige warisliq qilip textke olturdi. Bu waqitta Harun Bughraxanning chong oghli Yüsüp Qidirxan Qeshqerde Arslan xan édi. Gherbiy qisimini idare qilish ishini yenila Arslan Xan oghulliridin Nasir Bin Eli Ilik xan idare qildi. Miladiye 998 – yili qaraxaniylar sulalisining xani Ehmed Bin Eli Tughuxan abbasiylar xelipisini eng burun étirap qilghan qaraxaniylar hökümdari boldi. Qaraxaniylar abbasyilar xelipilirining namlirida métal pullarni chiqardi»[2].

Bartold (m. 1869 – 1930) ning bayan qilishiche: «Mawera’unnehrni Nasirulheq Nasr Ibni Eli bilen Qutubuddewle Ehmed ikki qérindash igiligen. Nasr aka bolup, chongraq mertiwige érishken. Lékin, Ehmed uningdin uzunraq ömür körgen. Tughuxan bularning chong akisi bolup, Muhemmed Ibni Eli ularning eng kichik inisi bolidu»[3]. Buningdin Tughanxanning ismi Ehmed emes, belki Tughanxanning inisining ismi Ehmed dégen yekünmu chiqidu.

Bezi xittayche yazmilarda: «Tughuxan Sutuq Bughraxanning newrisi Ebul Hesen Eli ibni Musaning oghli ikenliki, atisi Ebul Hesen Eli Yéngihisarning sherqide islam échish jengliride shéhid bolghanliqi, Tughanxanning yene Nasir, Mensur we Muhemmed qatarliq üch aka – ukisi barliqini» yazidu[4].

Buningdin uning ismining Ehmed, Kunyiti Ebu Nasr, atisining Kunyiti Ebul Hesen, ismi Eli ikenliki, özining «Tughan» dep nami barliqi, shundaqla atisi Ebul Hesen Elining Yéngihisar tereplerni fetih qilishta shehid bolghanliqi melumdur.

Peziliti

Ibnul Esir (h. 555 – 630 / M. 1160 – 1233) ning bayan qilishiche: «Ilikxan Tughuxan xeyrsöyer, adaletlik, yaxshi yol tutqan, din we din ehlige amraq, ilim we ilim ehlini chong bilidighan we ulargha éhsan qilidighan zat édi»[5].

Imam Zehebiy (h. 673 – 748 / M. 1274 – 1348) Tughanxanni: «türk Tughuxan. Türkistan, Balasaghun, Kashgher, Xoten we Farab padishahi… diyanetlik, adaletlik, qehriman, batur zat édi» dep teripleydu[6].

Ataqliq alim Ibni Xaldun (h. 732 – 808 / M. 1332 – 1406) uni: «Adaletperwer, xeyrsöyer, dindar, din we din ehlige amraq, ulargha mayil we ularni yoqlap turidighan, özige yéqin tutidighan zat édi» dep teripleydu[7].

Bezi xittayche yazmilardimu: «Tughuxan islam dunyasida yuqiri abroygha ége bolghachqa, adil, aqköngül, teqwadar, meripetperwer we öz xelqini qizghin söyidighan kishi, dep teriplengen» déyilgen[4].

Zamandashliri

Jennet Makan Ehmed Toghanxan büyük babamiz bolmish Sultan Sutuq Bughraxan hezretlirining ewladi, Mujahid we Shéhid xaqanning oghli, Mujahid xaqan Tughuxan hezretliri we buninggha oxshighan diyanetlik, ilimsöyer xaqan – padishahlarning köngül bölüshi we perwish qilishi netijiside dunyawiy tesir qaldurghan Ebu Eli Ibni Sina (h. 370 – 428 / M. 980 – 1037), Isma’il Ibni Hemmad Jewheriy (h. ? – 393 / M. ? – 1003) Imaduddin Kashgheriy (h. 4 / M. 11 – esir), Muhemmed Eli Muhemmed Emin Yarkendiy (h. 4 / M. 11 – esir), Ebu Reyhan Muhemmed Elbiyroniy (h. 362 – 440 / M. 973 – 1048), Ebul Abbas Je’fer Elmusteghfiriy (h. 350 – 432 / M. 961 – 1040), Hüseyin Ibni Eli Ibni Xelef El’elme’iy Elkashgheriy (h. ? – 484 / M. ? – 1081), Uning oghli Ebul Futuh Abdulghafir El’elme’iy Elkashgheriy (h. ? – 466 / M. ? – 1073), Mehmud Elkashgheriy (h. 398 – 498 / M. 1008 – 1105), Yüsüp Xas Hajib (h. 409 – 477 / M. 1019 – 1085) Nejmuddin Ebu Hefs Ömer Ennesefiy (h. 461 – 537 / M. 1069 – 1142), Ala’iddin Elxuteniy (h. 5 / M. 12 – esir), Jarullah Zemexsheriy (h. 467 – 538 / M. 1074 – 1143), Mejdudin Elxuteniy (h. ? – 576 / M. ? – 1180) Qatarliq nurghun alimlar, shundaqla Nejib Elferghaniy (h. 479 – 479 / M. 1048 – 1079), Ebu Nejib Shihabuddin Om’aq Emiyqiy Elbuxariy (h. 440 – 542 / M. 1048 – 1147), Ehmed Yesewiy (h. 485 – 561 / M. 1093 – 1166), Edib Ehmed Yüknekiy (h. 6 – / M. 12 esir) qatarliq katta sha’ir we ediblermu diyarimiz Türkistanda yétiship chiqqandur. Ularning yétiship chiqishini we qimmetlik eserlerning royabqa chiqishini Tughanxandek zatlarning ilim yolida qilghan xizmetliridin ayrip qarighili bolmaydu, elwette.

Selteniti

Qaraxaniylar bilen gheznewiyler arisidiki urush wesulh

Samaniylar (h. 203 – 389 / M. 819 – 999) zémini bolghan Mawera’unnehrge qilinghan yürüshler tüpeyli büyük gheznewiyler döliti (h. 348 – 581/ M. 961 – 1187) bilen qaraxaniylar döliti otturida gah sulh, gah urush weziyiti dawam qilmaqta édi. Meshhur Gheznewiy Sultani Sultan Mehmud Sebük Tékinning oghli bolup, qarluqlardin bolghan Sebuk Tékin h. 366 / M. 977 – yili gheznewiyler textige olturidu. H. 388 / m. 998 – yili Mehmud Sebuk Tékinning textige warsliq qilidu. H. 389 / m. 999 – yili samaniylar xanliqi qaraxaniylar teripidin tarixqa kömülgendin kéyin, Ehmed Toghanxanning qérindishi Nasirxan Mawera’unnehrge Ilkxan teyinlendi. H. 390 / m. 1000 – yili öz waqtidiki Qaraxan Ehmed Toghanxan Sultan Mehmudqa elchi ewetip uning yéngi qurghan dölitini tebrikleydu we Sultan Mehmudning teklipi bilen Mawer’unnehr Ilkxani Nasirning qizi yéngi gheznewiy sultani Mehmudqa yatliq qilinip, ikki otturida quda – bajiliq ornitildi. Nasir Ilkxanning h. 398 / M. 1006 – yili gheznewiylerge qilghan yürüshi meghlub bolghan bolsimu, u kéyinki yili ikkinchi qétim yürüsh qilishqa teyyarlinip, Xotendiki Yüsüp Qidirxannimu yardemge chaqiridu. Miladining 1008 – yili 4 – yanwar küni 50 ming kishilik qaraxaniy qoshuni bilen nurghun esker we 500 urush piligha ige gheznewiy qoshuni Belxtin 12 kilométir yiraqliqtiki «Keter» séyida tutushidu. Aqiwette qaraxaniylar qoshuni meghlup bolidu. Jengde gheznewiylerning urush pilliri muhim rol oynaydu, urush jiddiyleshkende qaraxaniylarning arqa sépide éhtiyatta turghan Ehmed Tughuxan qoshunni bashlap urush meydanidin qachidu. Shuning bilen meghlubiyet muqerrelishidu[8]. Tarixchilar Tughanxanning bu chékinishning sewebini Toghanxan Ehmed astirittin Sultan Mehmud bilen til biriktürügen bolushi mumkin dep tehlil qilidu[9]. Chünki bezi tarixi menbelerde qarxaniylardin yatliq qilinghan melikining toghanxanning qizi Chigil xatun ikenlikimu qeyt qilinidu[10]. Shunga bezi tarixchilar otturidiki quda – bajiliq munasiwitini közde tutup, Tughuxan küy’oghli bilen urushushni xahlimighan bolushi mumkin, dep qaraydu.

Qandaq bolushidin qet’inezer, Sultan Mehmud gheznewiy bu urushtin meghlup qaytqandin qaraxaniylarning qayta hujum qilishidin ensirep Xotendiki Yüsüp Qidirxan, Mawera’unnehrdiki Nasir Ilkxan we Ordukent (Kashgher)diki Ehmed Tughanxangha ayrim – ayrim xet yézip, elchiler ewetken we ular bilen sulh tüzüp, tinchliq ornitishni telep qilghan. Yüsüp Qidirxan bilen Nasir Ilkxan buni ret qilghan bolsimu, Tughuxan Sultan Mehmudning teklipini qobul qilip öz aldigha pütüshidu we h. 400 / M. 1009 – yili Sultan Mehmudqa elchi ewetidu. Eslidila axiriqi qétimqi urushta qaraxaniylarning meghlup bolushigha sewebchi bolghanliqidin, Yüsüp Qidirxan bilen Nasir Ilkxan Tughanxandin qattiq narazi édi. Bu qétimqi sulhdin téximu ghezeplengen Nasir Ilkxan Tughanxanning jajisini bérish üchün, h. 401 / M. 1010 – yili qishta Semerqendtin Ordukentke qarap yolgha chiqip Balasaghungha yéqinlashqanda qattiq soghuq we qar yaghqanliqtin, Özkenttin ötelmey turup qalidu[11]. Bu yürüshtin xewer tapqan Sultan Mehmud derhal Ilkxan Nasirgha elchi ewetip uninggha maqul kélidighan muwapiq shertler asasida sulh qilishni teklip qilidu. Mensurxan bu shertlerni özige paydiliq we muwapiq dep bilip, qobul qilidu. H. 402 / m. 1012 – Yili etrapida Toghanxanning akisi Ilkxan Nasir Ibin Eli ölgendin kéyin Yüsüp Qdirxan Yarkend we Kashgherni ishghal qilip, Sultan Ehmed Toghanxanni Balasaghungha kétishke mejburlaydu[12].

Tarixchi Ibnul Esir h. 401 / M. 1010 – yili weqelirini bayan qilghanda bu jeryanni mundaq yazidu: «Bu yilda Ilikxan qoshun bashlap qérindishi Tughanxangha jaza yürüshige atlanghan. Özkentke barghanda qar yéghip kétip yolini dawamlashturalmay Semerqendke qaytqan. Bu jaza yürüshining sewebi Tughuxan yeminuddewle[13] Mehmud gheznewiyge qérindishi Eli Ilikxanning Xurasanni bésiwalmaqchi bolghinidin özre éytip: ‹men buninggha razi bolmidim› dep gunahni qérindishigha artqan we uning qilmishidin özini aqlighan. Ilikxan Nasir buningdin xewer tapqandin kéyin ghezeplinip uni edeblimekchi bolghan»[14]. Démek, Tughanxanning Sultan Mehmudqa özre éytishining sewebi, 397 /m. 1006 Sultan Mehmud Hindistanda ghazat qiliwatqanda Ilikxan Mensur Ibni Elining Belx we Xurasangha ikki yoldin qoshun yollap hujum qilishi édi.

Meyli qandaq bolsun, Tughanxanning Sultan Mehmud bilen munasiwiti yaxshi bolup, ikki otturida urush bolushni xahlimighan we sulh terepdari bolghan.

Ibnul’esir yene h. 403 / M. 1012 – yili weqelirini bayan qilghanda mundaq yazidu: «Tughuxan textke olturghandin kéyin yeminuddewle Sultan Mehmudqa elchi ewetip yarishidu we uninggha: «bir – birimiz bilen hepilishishni qoyup, séning Hindistanda ghazat qilish bilen meshghul bolushung, méning kapir türklerge qarshi ghazat bilen meshghul bolushum islamning we musulmanlarning menpe’etidur», deydu. Bu söz Sultan Mehmudqa yarap kétip maqul bolidu we her ikkisi kapirlargha qarshi ghazat qilish bilen bolup kétidu»[15].

Qitanlar bilen bolghan jeng we zeper

I Toghanxan zamanida yüz bergen ikkinchi zor weqe bolsa, Tughanxanning qitanlar bilen qilghan chong urushidur. Tarixchilarning bayan qilishiche h. 408 / M. 1008 – yili Liyaw sulalisi yüzming kishilik suwari qoshun bilen Altay taghlirini éship, Sherqiy Türkistangha hujum qildi. «Ikki ögüz» (hazirqi Altay wilayiti) we Imil qatarliq jaylarni ishghal qilip Iligha qarap ilgirilep Ili deryasi boyigha yéqinlashti. Tughuxan u künlerde qattiq késel bolghanliqtin, qitanlarning aldini tosush üchün yollighan eskerlirining meghlubiyitini anglap köp ghemkin bolghan we Xudagha yighlap özige shipa tiligen. Bir kéchide Tughuxan shipa tépip, qisqa waqit ichide maghdurigha kelgen. Kashgher we bashqa tereplerdin Balasaghungha kelgen yardemler bilen küchini ashurup, qitanlarning üstige yürgen we ularning köp qismini öltürüp, qachqanlirining arqidin qoghlap Imilgha qeder barghan. 10 Mingdin köprek qitanni esir élip, qalghanlirini qoghlap Altay taghliridin ötküzüwétip qaytqan. Bu qétimqi yéghida hésabsiz charwa – mal ghenimet élinghanliqi riwayet qilinidu[4].

 

Diyarimizgha basturup kelgen bu qoshun bezi Uyghur we ereb tarixchiliri teripidin türk yaki xitay dep qeyt qilinghan bolsimu, bular esli Tungus irqidin bolghan altay qewmliridin biri bolup, miladi 916 – yili Yollugh Apagi teripidin qurulghan, kéyinche zémini sherqte tinch okyandin gherbte mongghul dalisining gherbigiche, jenubta tangghut xanliqi we shimaliy sung sulalisigha qoshna bolghan liyaw sulalisi qoshunidur. Qitanlar yaylaq milletliridin bolup, ünümsiz joghrapiyilik shara’it ba’is mewjudiyitini dawamlashturush üchün jan tikip jeng qilidighan, qattiq muntizim bir qoshungha ége édi. Tughuxan (m. 998 – 1018) Zamanida qitan textide Yollugh Longshü (m. 982 – 1032) Xan bolup, dölet zéminida yashighuchi xenzular qitan hakimiyitini xushalliq bilen qobul qilghan we qitanlarmu alliburun xenzu medeniyitini qobul qilip, xenzu we qitan milletliri birge jeng qilidighan halet shekillengenidi, öz waqtidiki islam dölitige tajawuz qilmaqchi bolghan qoshungha liyaw zéminigha daxil xenzu we qitan xelqliridin teshkillengen qoshun bezi menbelerde ikki yüzming kishilik dep qeyt qilinghan. Batur mujahid Tughuxan bu qitanlarning hujumini aldin’ala tosup, gherbke yürüsh qilishigha purset bermey qaraxaniylar xandanliqining zémin pütünlükini qoghdap qalghan.

Yene bu chong jengde esirge élinghan qitanlarning sanini Muhemmed Emin Hezritim 10 mingdin köprek dep yazghan bolsimu, tarixiy menbelerde asasen dégüdek 100 ming dep alidu. Bu jengning intayin chong jengliki, bu jengge qatnashqan qoshun sanining tarixta kem uchraydighan derijide köp bolushi, shundaqla ghelibining tarixiy bir ghelibe ikenliki esirler sanining 10 mingdin köplükini körsitidu.

Imam Zhebiy bu qoshunni mundaq bayan qilidu: «Uninggha qarshi xenzu we qitan qoshunliri yürüsh qildi. Ularning sani tarixta anglap baqmighan derijide köp, hetta 300 ming édi déyilgen. Bu chaghda Tughuxan késel édi.

U: ‹I Allah! Ulargha qarshi ghazat qilishim üchün manga shipaliq ata qilghaysen, andin xahlisang jénimni alghaysen› dep du’a qilidu we du’asi ijabet bolup saqiyidu. Qoshunlirini toplap ulargha qarshi tuyuqsiz hujumgha ötüp ulardin 200 minggha yéqinni öltürüp, 100 mingni esir alidu. Bu h. 408 / 1017 – yili yüz bergen tarixta dastan bolghudek chong jeng édi. U Balasaghungha heddi – hésabsiz ghenimetler bilen qaytti. Qaytip bolushigha Allah uni wapat tapturdi»[6].

Qitanlarning diyari we ikki terep qoshuni heqqide imam Ibni Xeldun «Chin tereptin türklerning chiqishi» dégen témida téximu éniqraq melumat béridu: «h. 408 – yili Chin bilen Mawera’unnehr ariliqidiki chöldin 300 ming chédirgha yéqin nurghunlighan türk qoshuni chiqqan. Ular chédirni jazkan dep atishatti we uni téridin yasaytti. Ularning köp qismi qitanlardin édi. Ular Türkistan mülkide zémin igiligili turdi. Buning netijiside Türkistan xaqani Tughuxan aghrip qaldi. Ular bu pursettin paydilinip téximu ilgirilep yürüsh qilip buzghunchiliq qilishqa bashlidi. Andin Tughuxan saqiyip jimi diyarlardin musulmanlarni seperwer qilip toplap ulargha 120 ming kishilik qoshunda yürüsh qilidu. Düshmen uningdin yéngilip qachidu. Tughuxan ularni üch ayghiche iz qoghlap axiri qattiq meghlup qilip ulardin 200 minggha yéqin kishini öltürüp 100 minggha yéqinni esir alidu. Charwa – mal, chédir, chinning altun – kümüsh qacha – quchiliri qatarliq tilda ipadilep bergili bolmaydighan nurghun ghenimetlerni alidu». Ibni Xeldun yene bir orunda düshmen qoshunidin öltürülgenler sanini 100 minggha yéqin, esir élinghanlar saninimu 100 minggha yéqin, dégen[16].

Ibnul Esir qitan qatarliq «türkler» heqqide: «ularning yürüsh qilishining sewebi shuki, Tughuxan padishah bolghandin kéyin qattiq aghrip yétip qalidu. Késili uzirap ketkechke düshmen bu diyarlargha köz tikip yürüsh qilidu. Bezi jaylarni égilep, olja we esir élip ular bilen Balasaghun otturida 8 künlük yol qalghanidi, Tughuxan ularning bu qilmishliridin xewer tapqanda Balasaghunda késel édi. U kapirlardin intiqam élish we Wetenni ularning sherridin qoghdash üchün Allahtin shipaliq tilidi we meqset ada bolghandin kéyin Allahning irade qilghinini qilishini soridi. Allah uning du’asini shu haman ijabet qilip uninggha shipaliq ata qildi. U eskerlirini toplap pütün islam diyarlirigha chaqiriq qilip mektup ewetti. Shuning bilen uning yénida 120 ming pida’iy qoshun jem boldi. Basqunchi türklerge uning saqiyip qopqanliqi we qolidiki qoshunning zorluqi yetkende yurtlirigha qaytishti. Tughuxan ularning arqidin üch ay qoghlap yürüp axiri ulargha tuyuqsiz hujum qilip ularni meghlup qildi»[17], deydu.

Imam Zehebiy bu tarixiy chong jengni mundaq teswirleydu: «Tughuxan Mawera’unnehr iqlimini élip mülki kéngeygendin kéyin chin padishahi yüzming chédirliq qoshun bilen uninggha qarshi yürüsh qildi. Tughanxanmu eskirini toplap qoshun teyyarlidi. Musulmanlar zilzilige kélip ehwal xewplik boldi. Jihad üchün xelq seperwer bolup pida’iylar qoshulup Tughanxaning qoshunining sani 100 ming jengchi etrapida boldi. Allahqa yélinish we du’a – tilekler köp boldi. Ikki qoshun uchrashti. Goyaki ikki déngiz bir – birige uruldi. Her ikki terep chidamchanliq körsetti. Ölümning temi islam ehlige tatliq tuyuldi. Ular shahadetni ela bilip jeng qildi we Allahning nusritige érishti. Kupparlar üstidin ghelibe qildi. Bu chong jeng islam jenglirining némidégen ulughi – he! Zamanisida heqiqeten misli körülmigen édi»[18].

Shu dewrde Yeminuddewle Mehmud Gheznewiyge wezir bolghan ataqliq edib we tarixchi Ebu Nesr Muhemmed Ibni Abduljabbar (h. 427 / M. 1036) qimmetlik esiri «Tarixi yemiyniy»de bu chong jengni mundaq teswileydu: «Chin tereptin Tughanxangha we türk diyarliri bilen Mawera’unnehr qatarliq islam diyarlirigha qarshi qoshunlar atlandi. Ularning sani 300 (yene bir nusxida 100) ming chédirliq leshker bolup, islamiyette unchilik zor qoshunning bir yerge toplinishi anglinip baqmighandur. ﴿Ular Allahning nurini éghizliri bilen öchürmekchi bolushidu﴾[19]. Islam ehli köp bozek qilinip, qoy kebi bughuzlanghachqa, bularmu islam ehlige tajawuz qilmaqchi bolidu. Shuning bilen Tughuxan islam diyarlirini seperwerlikke chaqirdi. Nihayet uning yénigha türklerdin, pida’iy erkeklerdin we hör ghazatchilardin 100 minggha yéqin er jem boldi. Düshmenning basturup kéliwatqanliqi heqqidiki qorqunchluq xewerni köp anglap musulmanlarning qulaqliri saghru boldi. Dillarni qorqunch qaplidi. Köngüller xewpsiridi. Zikir tilawet, du’a – tilekler hemdem boldi. Tughuxan basturup kéliwatqan kupparlar qoshunigha qarap qattiq urushush niyitide, ya ölümni kütüwélish yaki Allahning peyghembiri Muhemmed Sellellahu Eleyhi Wesellem tili arqiliq mu’minlerge bergen ﴿shek – shübhisizki, biz peyghembirimizge, möminlerge hayatiy dunyada we guwahchilar hazir bolidighan künde elwette yardem bérimiz﴾[20] dégen heq sözidiki wedisi boyiche nusritige érishish meqsitide atlandi. Arqa – arqidin shundaq chong jengler boldiki, kallilarning élinishidin, qanlarning tökülüshidin, atlarning bir – birige soqulushidin bulutlardin yamghur yéghiwatamdu yaki qan quyuluwatamdu? Qilichlar girelishiwatamdu yaki chaqmaq chéqiwatamdu? Kéchining zulmitimu yaki jengning chang – tuzanlirimu ayrighili bolmay qaldi. Bu jengde janabiy Allah bashtin – axiri musulmanlar qoshunigha nusret ata qildi. Mu’minler Allahning yardimige ishench qilghan halda bir küni dushmen bilen hel qilghuch chengge kirdi we sebatliq körsetti. Allahning düshmenliri bolsa mestek bolup ketti, kün chiqip kötürülgende quyash xuddi ularning kallilirining döwisige kiydürülgen taj kebi köründi. Allahning ewliyaliri bolsa Allahning nusret ata qilip ghelibe qildurghanliqidin xushal keypiyatta kallilarni chépip harmidi. Nihayet ular jeng meydanidin ayrilghanda kengri sayliqta 100 minggha yéqin kallisi ténidin juda bolghan tap, chépilghan qol – putlarni sirtlanlargha yem, ach yirtquchlargha ziyapet süpitide tashlap mangdi. Allah ta’ala musulmanlargha 100 minggha yéqin malay we dédeklerni, chöl – bayawan yollirigha, sayliqning etrapigha patmay qalghan mal – charwilarni olja qilip berdi. Qalghanliri tiripiren boldi. Ularning arqidin iz qoghlighan qilichlar ularni chépip toxtimidi. Ularning janlirini qush kebi uchup bérip aldi. Bu ghelibe xushxewiri islam diyarlirigha pur ketti. Yüzler külüp, dillar ich – ichidin yorudi. Pütün xalayiq shadliqqa chömdi we Allahqa shükürler éytildi. Öy – öylerge, hetta qesirlerdiki chimildaqlarghiche xushxewerler yetti.»[21].

Bu yerdiki qoshunning esker sanida oxshimighan qarashlar bolushi mumkin. Lékin shu chaghdiki qaraxaniylar dölitining samaniylar dölitini munqerz qilip (h. 389 / M. 999) gheznewiyler bilen tengmuteng tirkiship turghanliqini közde tutsaq we tarixchilarning bu qétimqi qitan qoshunlirini «tarixta misli körülmigen» déyishidin, bir nechche xil menbede bérilgen reqemlerdin sanining ednasi 200 ming etrapida ikenlikini perez qilish mumkin. Bezi xitayche yazmilarmu bu sanni 200 ming dep alidu[22]. Ularni bundaq meghlup qilishida Tughanxanning biz yuqirida til alghan Sultan Mehmud Gheznewiy bilen öz’ara hepileshmey her ikki terepning kapirlar bilen tutushushi heqqidiki kélishimnamisining roli intayin muhim. Chünki Tughuxan bu qétimqi yürüshke Sultan Mehmud Gheznewiydinmu yardem telep qilghan we Sultan Mehmud yardemge qoshun ewetken[23].

Mana bu shanliq zeper Tughuxan Sultan Mehmud Gheznewiy bilen sulh tüzüp neq 5 yil kéyin qolgha kelgen bolup, bu ghelibinimu ashu sulhining bir méwisi déyishke bolidu.

Töhpisi

Tughuxan textke olturghandin kéyin Yeminuddewle Sultan Mehmudqa elchi ewetip uninggha: «Bir – birimiz bilen hepilishishni qoyup, séning hindistanda ghazat qilish bilen meshghul bolushung, méning kapir türklerge qarshi ghazat bilen meshghul bolushum islamning we musulmanlarning menpe’etidur», deydu[15]. Mana bu tarix sehipilirige altun hel bilen yézilishi kérek bolghan, Tughanxanning islamni neqeder toghra chüshengen dana zat ikenlikini körsitidighan ésil söz bolup, buning bilen ikki chong islam döliti otturidiki bihude urush toxtighan we ziddiyet dostluqqa aylanghan. Tughanxanning könglidin chiqqan bu sözler ulugh islam bahadiri, Hindistan fatihi Sultan Mehmud Gheznewiyning könglige intayin yaqqan we bu sulh netijiside qaraxaniylardin xatirjem bolghan Sultan Mehmud kéyinche Hindistanda chong fethilerni royapqa chiqirip h. 416, Zulqe’de / m. 1026 – yili yanwarda Hindular üstidin ghalib keldi. Sumnat butxanisini qoghdap turuwatqan 50 ming Hinduni qetl qildi. Ilikxan Tughanxanmu bu sulh arqiliq küchini gheznewiyler bilen urushup xoratmay saqlap qalghan we h. 408 / M. 1017 – yili kapirlarning tarixiy zor qoshuni üstidin ghalip kélip islam dölitimizni kapirlarning istilasidin qoghdap qalghan.

«Bir – birimiz bilen hepilishishni tashlap kapirlar bilen ghazat qilishqa yüzlineyli» dégen bu xitab hazirmu pütün musulmanlargha yol körsitidighan dana sözdur. Ulugh islamning we qérindashliqning teqezzasidur. Shunglashqimu islam tarixchiliri Tughanxanning bu sözige nahayiti yuqiri baha bergen.

Tughanxanning meyli samaniylar dölitini yoqitip qaraxaniylar dölitini kéngeytishtiki oynighan roli bolsun, meyli gheznewiyler döliti bilen sülh tüzüsh terepdari bolup, qaraxaniylarning küchini qoghdap qélishtiki muhim we asasliq roli bolsun, wemeyli qitanlarning hujumini tosup qaraxaniylarning zémin pütünlükini saqlap qélishtiki roli bolsun, hemmisi uni musulman qaraxaniylar we Ottura Asiya tarixidiki muhim shexske aylandurushta yéterlik.

Tughanxanning islam dölitini mustehkemlesh we uni qoghdap qilishtiki pidakarliqi we tirishchanliqliri abbasiylar xelipisi teripidinmu mu’eyyenleshtürülüp uninggha katta mertiwe we nam – ataqlarni in’am qilghanliqimu tarixiy menbelerde tilgha élinidu[2].

Wapati

Qitanlar Tughanxanning késili seweblik qaraxaniylar dölitini özliri bilen hepilshelmeydu dep qarap bésiwalmaqchi bolghan. Tughuxan heqiqeten qattiq késel bolup, düshmen bezi jaylarni igilep, olja we esir élip ular bilen Balasaghun otturida 8 künlük yol qalghanidi, u kapirlardin intiqam élish we Wetenni ularning sherridin qoghdash üchün allahtin shipaliq tilidi we meqset ada bolghandin kéyin Allahning irade qilghinini qilishini soridi. Allah uning du’asini shu haman ijabet qilip uninggha shipaliq ata qildi. Jeng ghelbilik axirliship Weten tupriqi qoghdalghandin kéyin Ehmedxan uzun ötmey jennetul baqiygha rihlet qildi.

Tarixchilar Tughanxanning du’asini hezriti Se’d Ibni Mu’az Reziyellahu Enhuning du’asigha oxshitidu. Ebulfida mundaq deydu: «Tughanxanning bu qissisi Se’d Ibni Mu’az Reziyellahu Enhuning xendek ghazitidiki qissisige némidégen oxshash – he! U xendek ghazitida yarilanghanda beni qureyze ghazitigha qatnishalishi üchün Allahtin uni yashitishni tiligen. Yarisi saqiyip peyghember eleyhissalam beni qureyziliklerni öltürüp we esir élip urush axirlashqandin kéyin Se’d Reziyellahu Enhuning yarisi qaytidin éghirliship wapat bolghan»[24].

Se’d Ibni Mu’az Reziyellahu Enhuning weqelikini imam tirmiziy mundaq riwayet qilidu: jabir Reziyellahu Enhu riwayet qiliduki, ehzab ghazitida Se’d Ibni Mu’azgha oq tégip, bilikidiki chong tomurni üziwetti. (Qan toxtimay aqqanliqi üchün) Peyghember Sellellahu Eleyhi Wesellem uning yarisini otta daghlidi. Emma Se’dning qoli ishship ketkechke, daghlashtin toxtidi. Qan yene éqishqa bashlighan édi, uni yene bir qétim daghlidi, qoli yene ishship ketti. Se’d bu ehwalni körüp:

− I Allah! Beni qureyze heqqide könglüm tinjimay turup közümni yumdurmighin, − dep du’a qiliwédi, qan toxtap qaldi we beni qureyze heqqide höküm chiqarghuche bir tamchimu aqmidi. Peyghember Sellellahu Eleyhi Wesellem höküm qilish ixtiyarliqini uninggha bergenidi, u:

− Beni qureyzening erliri öltürülsun. Ayalliri esir élinip, musulmanlarning xizmitige sélinsun, − dep höküm qildi, (bu hökümni anglighan) Resulullah:

− Allahning ulargha chiqarghan hökmini berding, − dédi. Ular jem’iy 400 kishi bolup, hemmisi qetil qilinip bolghandin kéyin, Se’dning yarisi échilip, qansirap ölüp ketti[25].

Ibni Xeldunmu Tughanxanning du’asini Se’d Ibni Ubade Reziyellahu Enhuning du’asigha oxshitip mundaq deydu: «Tughanxanning imanining saghlamliqigha dalalet qilidighan ghelite bir ehwal shuki, türkler Balasaghungha hujum qilghan waqitta bitab édi. Düshmenning hujum xewirini anglighanda Allah Ta’alagha kapirlardin intiqam élip Wetenni qoghdap qélishi üchün shipaliq ata qilishini tilep du’a qilidu. Allah uning du’asini derhal ijabet qilidu»[26].

Ebu Nesr Muhemmed Ibni Abduljabbar «Tarixi yemiyniy»de, Ehmed Toghanxan özi qatnashqan qitan hujumigha qarshi urushning ghelbisidin kéyin mundaq deydu: «Bu Allah Ta’alaning özi razi bolghan we nusriti bilen wayigha yetküzüshni wede qilghan dinigha qilghan lutfi idi. Bu dehshetlik jengdin kéyin uzun ötmeyla Allah ta’ala Tughanxanni öz dergahigha élip ketti. Uning hayatini shahadet bilen axirlashturup, sa’adetke érishtürüp uninggha menggülük qarargahtin siddiqlar mertiwisi we makanigha jaylashturdi. Uning ornigha qérindishi Arslanxan Ebu Mensur El’esam (gas) textke chiqti»[21].

Menbeler

Menbeler doktor Abdul’eziz Rehmetullah teripidin retlinip «Sajiye islam bilimliri tori»da élan qilinghan. Ulinish tarixi: 2020 — yil 18 — öktebir.

«Tarixi ebilfida», 2 – tom, 34 -, 67 – betler.

Haji Nurhaji, «Qedimki Uyghurlar we qaraxaniylar», Shinjang xelq neshriyati m. 2009 – yili, 475 – 476 – betler.

«Trkstan mn alftح alعrby إli alghzo almgholy», fasiyliy bartold, 414 – bet.

«I. Tughuxan hökümranliq qilghan mezgilde qaraxanilar tarixida yüz bergen bir nechche weqe», Liyugi, Shinjang ijtima’iy penler tetqiqati «ichki zhurnal», m. 1986 – yili 9 – san. 2 – Bet. terjime qilghuchi: Ablet Nurdun.

«Elkamil fittarix», Ibnul Esir 8 – tom, 154 – bet.

«Siyeru e’lamin nubela», Imam Zehebiy, 17 – tom, 279 – bet.

«Tarixi ibni xeldun», Ibni Xeldun, 4 – tom, 172 – bet.

Turghun Almas, «Uyghurlar», duq, 2017 – yil, 523 – bet.

Turghun almas, «Uyghurlar», 524 – bet.

Muhemmed Emin Bughra hezritim, «Sherqiy Türkistan tarixi», 137 – bet.

Muhemmed Emin Bughra hezritim, «Sherqiy Türkistan tarixi», 141 – bet. Turghun Almas, 1009 – yil 12 – ay déyish bileb birge, 1012 – yil 12 – ay dégüchilermu bar deydu, 524 – bet.

Turghun Almas, «Uyghurlar», 524 – bet. Bartold «Yettesu tarixining ochriki», Uyghurche, 25 – bet.

«Yeminuddewle»: erebche döletning ong qol – qaniti dégen menide. Bundaq nam élishining sewebi shuki, u islam diyarlirining sherqtiki qismigha hökümdarliq qilghan. Qarang: doktor Hesen Basha. «Tarixtiki, höjjet – wesiqilerler we asar’etiqilerdiki islamiy nam – ataqlar», 115- bet.

«Elkamil fittarix», Ibnul Esir 4 – tom, 148 – bet. «Tarixi ibni xeldun», Ibni Xeldun, 4 – tom, 487 – bet.

«Elkamil fittarix», Ibnul Esir 4 – tom, 154 – bet.

«Tarixi ibni xeldun», Ibni Xeldun, 3 – tom, 443 – bet. We 4 – tom, 375 – bet.

«Elkamil fittarix», Ibnul Esir 4 – tom, 172 – bet.

«Islam tarixi», Imam Zehebiy, 28 – tom, 77 – bet.

«Qur’an kerim», Sure tewbe, 32 — ayet

«Qur’an kerim», Sure ghafir, 51 — ayet

«Tarixi yemiyniy», Ebu Nesr Muhemmed Ibni Abduljabbar, 1 – tom, 385 – 387 – betler.

«I Tughuxan hökümranliq qilghan mezgilde qaraxanilar tarixida yüz bergen bir nechche weqe», Liyugi, Shinjang ijtima’iy penler tetqiqati «ichki zhurnal», m. 1986 – yil 9 – san 6 – bet. Terjime qilghuchi: Ablet Nurdun.

«ﺋﺎﻟﻘﺮﺍﺧﺎﻧﻴﻮﻥ – ﺩﺭﺍﺱة ﻓﻲ أصﺋﻮﻝهﻡ ﺋﺎﻟﺘﺎﺭﻳﺨﻲة ﺋﻮعﻻﻗﺖهﻡ ﺋﺎﻟﺴﻴﺎﺳﻲة ﺋﻮﺩﻭﺭهﻡ ﻓﻲ ﺋﺎﻝحﻳﺎة ﺋﺎﻝعﻟﻤﻲة»، ﺩ. ﺱعﺍﺩ هﺋﺎﺩﻱ حﺳﻦ إﺭحﻳﻢ ﺋﺎﻝطﺍ’ﻱ، ﻡ. 2016 – ﻳﯩﻠﻰ، 80 – ﺑﻪﺕ.

«ﺗﺎﺭﯨﺨﻰ ﺋﻪﺑﯩﻠﻔﯩﺪﺍ»،

«Suneni tirmiziy», 1582 – hedis. Albaniy: sehih, dégen.

«Tarixi ibni xeldun», Ibni Xeldun, 3- tom, 486 – bet.