Axirqi-seper

AXIRQI SEPER

Büyük uyghur shairi Hézim Iskenderowqa béghishlaymen

 

Sheherdin chüshke yéqin chiqqan mashina Ghulja yolini boylap, bir xil ishtiklikte kelmekte. Bahar ayliri bolghachqa, yer jahan kökirip qalghan. Bügün künmu alaytenla issiq. Mashinining aldinqi orundughini sel yatquzup, qattiq oygha chömgen halda Hézim oltiridu. Artqi orunduqta qérindishi Sawut we oghli Kommunar Hézim akining oyini bölmes üchün anglinar-anglanmas awazda parang séliship kelmekte. Axirqi waqitlarda aghriqxanida yétiwatqan Hézim akining salametligi éghirliship, uruq-tuqqanliri uni zhutqa élip kétish qararigha kelgen.

Hézim léntidek sozulup yatqan yolgha qarap, oygha chömüp kéliwatidu.

— Hey, Ghulja yoli, sen tewerrüksen. Séni boylap kimler seper chekmidi. Séningde ejdatlarningmu izi bar. Zhuttin oqush izdep chiqip, bilim élip, adem bolup qaytqinimda, teqipning qurwini bolup, andin qutulup, méhri issiq, qoyni keng zhutumgha yene sen yetküziwéding. Mana bügün men yene seperde, séghinghan zhutumgha kétip barimen…

Hézimni bash-uchi yoq xiyallar yétilep, ötmüshke élip kétiwatatti. Shu bir mudhish zhillarda zhutigha qaytqini yadigha kélip, qanche oylimay désimu, köz aldidin ketmey turuwaldi…

***

1947-zhil. May éyining deslepki künliri. Almuta i tömür yol wokzaligha Krasnoyarsk-Almuta poézdi kélip toxtidi. Réproduktordin tentenilik marsh yangrimaqta. Wokzalning mangliyida — Stalinning chongaytilghan süriti. Qizil rextke yézilghan shiarlarmu xéle iliniptu. May meyrimi ötüp ketsimu, meyremlik keypiyat saqlanghan. Ikki herbiy «towarniy» dep atilip ketken wagonning yoghan ishiklirini ikki yaqqa sérip échiwétiwédi, ichkiridin bashlirigha qulaqcha, üstige fufayka, ayighigha kirza ötük kiygen halsiz, saqal-burutliri ösüp ketken ademlerning qiyapiti namayen boldi. Aldinqi septikiler sel dajip, ikki qoltughidin yölep élip kéliwatqan rus adimige yol bérishti. U kishi sirtqa uzaq qarap turdide, andin bughuldap zhighlap ketti. U quruq yala-töhmetlerning qurwini bolup, Sibirning ormanlirida, xanglirida, ach-yalingach haqaret astida ötken ömrige échinip zhighlatti. Shunche azaplarda aman qélip, erkinlikke chiqqinigha xoshal bolup zhighlatti. Hézim aghriq, naka kishilerge yardemliship, özi axirida yerge chüshti. Ularni qarshi éliwatqan héchkim yoq. Pérronda qalaymiqanchiliq. Kéliwatqanlar, nelergidu aldirap kétiwatqanlar… Topning ichidin arilap-arilap ordén-médallarni ésiwalghan herbiyler bölekchila körünetti.

Sheherge chiqidighan ishik terepke méngiwédi, közi paka harwuda oltarghan kishige chüshtide, uninggha qarap turup qaldi. Harwuda üstige gimnastérka kiyip, meydisige «Erligi üchün» médalini taqawalghan, ayighi bélighiche, bir qoli mürisigiche yoq kishi oltiratti. Hézim uning yénigha kélip ikki tal tamakisini chiqirip yandurdi we birini uninggha chishletti. Her ikkisi ün qatqini yoq. Hézim harwudiki kishige qarap ichi-ichidin tit-tit bolmaqta. «Hey, lenniti urush» dégen sözni ünlük dewetkinini özimu sezmey qaldi. Shu zamanla yerdiki zhük xaltisini mürisige arttide, wokzaldin téz sirtqa chiqip ketti. Hézim öy terepke mangmaqchi boluwédi, ailisining zhutqa ketkini ésigha chüshtide, shu künila yolgha chiqti.

Mana u üch kün yol méngip, axiri tughulghan zhutighimu yetti. Shunche zhil chette zhürüp zhutini bekmu séghiniptu. Bélidiki zhük xaltisini yerge qoyup, etrapigha qariwédi, Mekke akining béghidiki almilar bük chécheklep, hal-qizil rengge boyuluptu. Hapiz taghamning qorasi aldidiki, héchkimni cheyletmeydighan chimlighi yéshil payandazdek kökirip turatti. Kochilarda héchkim körünmeydu. Ishik aldidin ötken-kechkenge hawushup chiqip kélidighan ishtlarmu yok.

Hézimda «yézidikiler melini tashlap bir yaqqa ketkenmu?», dégen qorqunuch sézim peyda boldi. Shu chaghda töwendin ikki atliqning qarisi köründi. Hézim ularni kütüp turup qaldi. Pakize kiyingen, ayaqlirida paqirap turghan xrom ötüktiki ikki atliq Hézimgha yéqinliship kélip, atlirining chulwurini tartip toxtatti. Amma biraz waqit qarap turdide, némishkidu atlirining béshini burap, chapsanla kétip qélishti. Bu uchrishishni Hézim yaxshiliqqa jorimighan édi. Chong kochini boylap sélinghan öylerning langqasi yénida turghan, jul-jul kiyingen, besh-alte yashlar chamisidiki, biri bolsa, téxi kichik, renggi jüdeng qizchaqlargha bir nerse démekchi bolup, ularning yénigha yéqinlashti. Chongi yochun kishige qarap turdide, öyige zhügrep kirip ketti. Bir chaghda öydin bir ayal chiqti. U Hézimgha qarap qoyup, langqa yénidiki kichik qizini julqushlap aldigha saldide, keynigimu qarimay, ishigini yépip kirip ketti. Hézim ichide: «Towwa, bu kishilerge néme körüngen, tonughanlar tonumasqa séliwatidu, tonumighanlar kimligimni sorapmu qoymaydu», dep oylidi. Shairning könglini qandaqtu-bir ensizchilik qaplawalghan édi. Tört kochining qiyilishidiki öyning hoylisida kishilerning qarisi köründi. Hoyla chétige ornitilghan jugazigha qoshulghan jiren atni 8-9 yashlar chamisidiki bala miniwélip, yagh tartiwétiptu. Jugaza yénida boyi pakaghine, ottura yashlardiki kishi yagh qachilawatatti. Etimalim, sétiwalghili kelgenler bolushi kérek, beldingde ikki ayal oltiridu.

Shu yerde turghan Abdrim akigha biri «qara» dégendekla qilip qaldi, béshini kötirip, kochida turghan Hézimni kördi.

— Öz közümge özem ishenmeywatimen, Hézim uka senghu, eytewir, aman kepsenghu, jüri öyge kireyli – dep Hézimni öyge bashlidi.

— Boldi, rexmet, Abdrim aka, séni körüp salamliship ötey dégendim.

— Özengchu qandaq, öy-iching, bala chaqiliring yaxshidu?

— Yaxshi uka, téchliq, tatlashturup künümizni körüwatimiz.

Oghulliringchu, chong bolup ketkendu?

Yaxshi uka, Allagha shükri. Shu Qurwan oghlumdin ayrilip qaldim. Urush bashlanmay ermige kétiwédi, kéyin urush bashlinip xet-xewersiz yoqap ketti. Ikki oghlum qolumgha aman-ésen qaytti. Shuningghimu shükri. Nurghun balilirimiz qaytmidi. Ularning ata-aniliri qan zhutup qaldi. Özengchu, Hézim, nelerde boldung, uzaq waqit yoqap ketting? Séni tutup kétiptu, dep angliduq.

— He, biraz chetlerde zhürüp keldim, — Hézimning u mawzugha söz qozghighusi kelmetti.

Hay, balam, jügü, chong dadanggha usluq élip chiq, zhiraq yoldin kéliwatidu, ussapmu qalghandu.

Bala zhügrep kirip usluq élip chiqti. Hézim chaydin bir sümerdi.

— Bu oghlung kichigimu, sanga yardem qilghidek esqétip qaptu.

— He, bu oghullarning kenjisi. Ismi Nasir. Méning yénimda qol-qanat bolup zhüridu. Qalghan qiz-oghullar kolxozning ishida.

— Rexmet Abdrim aka, men mangay. He rastla, bizning öydikiler qeyerde turuwatidu?

Ular Réshit akining kona öyide.

Hézim qolidiki chinini baligha tutquzup, öyige qarap méngip ketti. Öyige yéqinlashqansiri zhürigining soqushi ishtiklep, özini dem yetmey qalghandek sézindi. Cholpan chong qiz bolup anisigha esqétip qalghandu. Oghlum tughulup körmidim, umu chong bolup qalghan bolushi kérek. Shu xiyallar bilen öyigimu yetti. Qoruqta béshigha yaghliq téngiwalghan qizchaq oltirip köktat tériydighan yerge uruq séliwatidu. Chongla bolup qalghan bala hoylidiki ochaqning béshigha qoraylarni baghlap, tiziwatatti. Bir chaghda qizchaq ornidin turup, kiyimlirini qaqqach langqa téshida turghan kishini körüp qaldi.

— Dada-a-a, dadam, méning dadam keptu, méning dadam, — bu ün hoylida eksi sada bergendek anglandi.

— Qara, Kommunar, dadam keptu. Ukam, bizning dadimiz…. Héchnersini chüshenmey qalghan Kommunar ésini zhighdide, qolidiki qoraylarni tashlap, hedisining keynidin özini kochigha atti. Hézim balilirini baghrigha qattiq qisip öpkidimekte. Atining közidin aqqan yash, birde qizining, birde oghlining üzini zhuyup ötetti.

Balilirim, amanmu siler, silernimu köridighan künler bar ékenghu?

Hézimning éghizigha bashqa gep kelmetti. Shu tériqide uzaq turushti. Xolum-xoshnilar, ushshaq balilar ularni chöredep alghinini sezmidi.

Mele ichige «Hézim qaytip keptu» dégen söz chaqmaq tézligide tarqap, étizda ishlewatqan Kérem, Dera, Toqa, Taji ishlirini tashlapla, melige méngishti.

— Hoy, adash rastmu-yalghanmu, öz közümge özem ishenmeywatimen, amankensenghu, eytewir, — dédi Toqa Hézimni baghrigha bésip.

Men éyttimghu silerge, Hézim gunasiz, choqum qaytip kélidu dep, mana özi aldimizda turuptu.

Kérem moshu sözlerni éytiwétip, aghinisi bilen quchaqlap körüshti. baghrigha basti. Ulargha qarap turghan Dera közige kelgen liq yashni körsetmey dep, arqigha burulup, qol yaghlighi bilen sürtüwatatti.

— Qéni, méning qawul aghinem, manga yol béringlar, — dep köpchilikning ichidin yéripla Olalim peyda boldi. Hézim özining balilighini bille ötküzgen, bir toghachni teng bölüp yégen aghinilirini körüp, kimge néme derini bilmey turatti.

— Adash, hazir térim waqti, biz ishtin qalmayli, biyil qish sozulup kétip soqighimu kecherek chiqtuq emesmu, kechte zhighilip mungdisharmiz, — dédi Kérem. — Uning üstige étizdin héch kimge éytmayla kétiwéduq.

— Rast, bular bariwersun, ishtin qalmisun, men yéningda qalay, — dep Toqa ularni yolgha saldi.

— Seydulla akam anglidimu, u malda bolushi kérek, adem eweteyli, — déyishti öp-chöridikiler. Hézim Toqa aghinisi we baliliri bilen xali qaldi.

Hézimning bala-chaqisi turuwatqan jay — Réshit akining tashlinip ketken kona öyi. Hézimning ailisi zhutqa kélip, xélila qiynilip qalidu. «Xeliq düshminining» ailisi bilen arilishiwatidu» dégen sözdin qorqup, uruq-tuqqanlarmu, tonush-bilishlermu özlirini ulardin zhiraq tutushqan. Chünki weziyet shundaq édi. Sheherdin kélip, Saadetxan ikki balisi bilen «öy» dep atashqimu bolmaydighan qoragha orunlishidu. Buni körgen Hézimning ana jemet tuqqini Dera «Akamning shunche néme gunasi bar. U töhmet bilen sotlandi. Uning bala-chaqisi némishke azap chékishi kérek. Némila bolsam men bolay» dep moshu öyning üstini yépip, sugap, ularni köchirip ekélidu. Xeq körmisun dep kéchiliri balilirining éghizidin ashurup, azdu-tola nan- chéyinimu yetküzüp turidu.

Tashlinip ketken öyni jöndep qoyghandin kéyin uninggha ége chiqishqa bashlidi. Saadetxan bilen balilirining bar bisati — kona qara kigizi bilen orun-körpisini talagha tashlap, panasiz qaldurghan künlermu boldi. «Xeliq düshminining baliliri», dep Cholpan bilen Kommunarni mektep bosughisidin nechche ret qayturup, zhumranlarning zhürigini mojughan peytlermu boldi…

Shu kéchisi Hézimning tuqqanliri, aghiniliri Seydulla akining öyige zhighilishti. Dilesexan ana «biri kélip qalsa» dep élip qoyghan gösh-yéghi bilen suyuq ash étip qoyuptu. Hemme zhighilip destixan etrapigha jem bolushti. Joza üstidiki lampa bölme ichini ghuwa yorutup turatti.

Hézim, sözle, nelerde boldung? Séning gepliringni anglimighinimizgha on zhildek boptu, séghinipmu qaptimiz.

— Tajika, nede bolup, néme körginimni éytsam — parang köp. Uningdin men silerni tingshay, özenglarningchu, ehwalinglar yaxshidu? Hézim özi toghriliq gep achqusi kelmetti.

— Néme deysen, künimiz kétip baridu. Némila bolsa urush tügidighu. Nurghun balilirimiz qaytmidi, qaytip kelgenlerning köpchiligi nakalar. Ikkidin, üchtin oghulliri qaytmighan öylermu bar. Abduraxman akining üch oghli, Zuliyar taghamning ikki oghli urushta qaza boldi. Undaq aililer nurghun.

— Eger millionlighan adem béguna qamalmighan bolsa, mümkin, unchiwala qurwanliqmu bermes éduq. Bashta düshmen bilen küch teng bolmay nurghun kéngesh eskerliri qirilip ketti emesmu. Biz bilen ne-ne ataqliq herbiy qomandanlar boldi. Ular «qarighay keskiche, frontqa bérip némisning béshini késeyli» dep nechche soransimu qoyup bermidi, — dédi Hézim.

Biri qolidin, biri ayighidin ayrilip kelgenlermu bar. Ulargha tézla atmu qoyuwalduq. «Exmet cholaq», «Ghula toku», — dep gepke arilashti Olalim.

Bu durus emes, ular qolini, ayighini jenglerde düshmen bilen éliship yoqatti emesmu. Biz ularni eksiche «Exmet batur», «Ghula palwan» déyishimiz kérek.

Hézimning bu sözi oltarghanlargha qattiq tesir qildi. Taji yénidiki Seydullining qulighigha «Ining oqughan emesmu, biz utturla oylaymiz, u bolsa bashqiche», dep siwirlidi. Seydulla bolsa Hézimdek inisining barlighigha meghrurlinip oltiratti.

— Séni tutup ketkendin kéyin zhutning xélila közi ochuq kishiliri sotlinip ketti. Angliq, sawatliq kishilerdi, — dédi Kérem ariliqtiki jim-jitliqni buzup.

— Tömürchi Manapni dégine! Körük bésip, kömürning qara küyide bulghanghan qoli bayqimay députatning tamgha ilinghan süritige tégip kétiptéken, «bu xeliq düshmini, députatning üzige qara küy sürkidi», dégen yala bilen bir kéchidila élip kétishti. Kéyin anglisaq, étiwétiptu. Yap-yashla bala édi. Olalimning sözini tingshap oltarghan Hézimning mushliri qattiq tügülgen édi.

Qarilap erize yézish téxila toxtimidi. Kimler yéziwatqinini bilsekmu éytalmay, hemmini ichimizge zhutup zhürimiz. Ularningmu ashkare bolidighan künliri kéler, — Kérem aka özini basay dédimu, ornidin turup sirtqa chiqip ketti.

Xudayimning aghamchisi uzun. Birini qaxshatqan yaman, hökümet bir küni kimning aq, kimning qara ékenligini ayrip béridu. Ayning on beshi qarangghu bolsa, on beshi yoruq, — dédi uttur sözleydighan Toqa.

Zhutta erler aziyip qalghandek körünidu. Bar éghirchiliq ajizlarning zimmisige chüshkenmu, – dédi Hézim.

— Shu ajizlar étizgha chiqip, qoligha ketmen élip, erning oqitini qiliwatidu. Ular yalang ayaq su tutsa, téxi béli qatmighan oyun baliliri chéghida bagh baghlap, tuluq tépip chonglar bilen tengla étizda. Patemxan ajiz béshi bilen traktorgha oltardi.

Aghiniler yérim kéchigiche mungdiship, andin öylirige tarqashti. Hézim Deragha «Bir dem turup turghine» dep ishare qilip, özi aghinilirini uzitip sirtqa chiqip qaytip kirdi.

— Dera, men sanga bir ömür razi. Balilirimni ténetmepsen, anglidim. Bu yaxshilighingni untumaymen. Méningdin qaytmisa Alladin qaytar, — dédi baghrigha bésip turup.

Etisi etigen turghan Hézim birer ishning péshini tutush niyitide kolxoz bashlighining aldigha bardi.

— Ashliq térip, baqalamsen? — dep soridi reis.

— Némishke baqalmaymen, özem moshu yézida ösken déxan balisi tursam.

Undaq bolsa, bügündin bashlap ketminingni alde, étizgha chiqiwer, — dep ishik terepke ishare qildi.

Shu künila brigadir «arqa» dep atilip ketken étizliqtin Hézimgha ashliq tériydighan yérini körsitip berdi.

Hesh-pesh dégiche aridin bir ay waqitmu ötti. Hézimning tergen bughdiyi tekshi mayse bolup ündi. Axtama süyidin chiqarghanda, bir tal bughday sépini chépiwetmey dep ayatti. Bügün u étiz béshigha kün chiqmayla kéliwaldi. Tamakisini tutashturup, boluq-boluq tarttide, ketminige yölengen halda, tekshi üngen bughdaygha qarap zoqi kélip, ésigha zhigirminchi zhillarning axiri yazghan shéiri chüshtide, uni asta yadqa oqushqa bashlidi:

Keng étizdin ketmestin,

Ketmen chapqan chaghlirim.

Kéche-kündüz ishligen,

Méning déxan waqlirim,

Séni oylap séghindim…

Bom awaz barghansiri kücheymekte. Qandaqtu-bir tilsim küch bayatin uruwatqan étiz shamilini toxtatti. Shamalda yelpüp turghan bughday maysiliri tinichlanghan halda shairni tingshimaqta. Hézim bolsa, özini bash-uchi yoq, chong zalda shéir oquwatqandek séziwatatti. Shéirini axirighiche oqup chiqti. Zal tewrinip, oltarghanlar orunliridin turup, shairgha alqish yaghdurmaqta. Shu chagh étiz shamilimu qaytidin urup, yéshil maysilerni yelpüp chawak chalghuzdi.

Yazning otturimu bolup qalghan mezgil. Bughdaylar bash élipmu qaldi. Hézim yene shu étizda. Melidin chiqqan chong yolda kéliwatqan at harwu étizliq terepke buruldi. Harwudiki Shawket bilen Hétaxun édi.

Hézim aka seherdila ishni bashlapsenghu? — dédi Hétaxun.

He, ete dan süyini alay dégen, tughanlarni yépiwatimen.

Shawket aka harwudin qapaqtiki chayni aldide:

Hézim aka, kel, chay ichiwal, ussapmu qalghansen?

Shawket «rabochiy batalondin» qaytip kelgendin béri kolxozning téxnikisigha yéqilghuni moshu at harwuda yetküzetti. Hétaxun bolsa urushta ayighidin jarahetlinip, zhutqa qaytip kelgendin béri — hésapchi. Hétaxun Hézimdin xélila kichik bolsimu, ilpetliship zhüretti.

— Shawket, séningchu ehwaling qandaq, harwang sunmay zhürüwatqandu?

— Rexmet, yaxshi, étiz arilap zhürüp bu ishqimu üginip qaldim.

— Hézim aka, anglidingmu, Hétaxun yéqinda öylenginiwatidighu.

— Hoy, mubarek bolsun, kimning qizigha?

— Emer akining muellim qizi Rehimemge.

— He boptu, bexitlik bolunglar. Méni toygha chaqirishni untup qalma yene.

— Yaqe, Hézim aka, séni chaqirmisam, kimni chaqirimen.

— Men yoqta Emer aka tügep kétiptu, Chélekke yerliniptu dep anglidim, — dédi Hézim aka.

— Shu, buningdin 8 zhil burun ayighigha yéqilghu qachilanghan éghir tung chüshüp kétip, qattiq jarahet alghan. Jarahiti éghirliship, sheherge élip kétiwédi. Yoldila jan üzüptu. Qatnash yoq üchün shu Chélekke depin qiliniptu.

— Emer akining topisini Chélektin buyruptéken, qeyergila yerlenseng, shu bir topa, — dédide, Hézim ikki aliqinini échip, ichide bir nersilerni oqudide, andin dua qildi.

Ular biraz oltiriship, «biz mangayli, traktorlargha yéqilghuni etigenirek yetküzüshimiz kérek», dep étiz arilap kétishti. Hézim kech patqiche ishini pütirip, padidin qaytqan malning ayighi bésilghiche shu yerde boldide, köz baghlanghanda öyge qaytti.

Toqa yéngila etigenlik nashtigha oltiriwédi, sirtqi ishik échildi.

— Toqa, hay Toqa, barmu sen, chiqqine bu yaqqa, — dégen Hézimning ensiz awazi anglandi. Toqa chiqipla aghinisining öngini körüp, chöchüp ketti.

— Huy néme boldi shunche, türüngdin kétipsenghu, néme ensizchilik bu?

— Néme bolup kétip baridu shunche bu zaman, néme bolup ketti bu xeq? Hézim hélidin-héli tamakisini shoratti. Tamaka tutqan qoli bolsa, haman titiretti.

— Hézim özengni basqine, néme boldi, aldirimay éytsang, kishini ensiretmey.

— Etigende étizgha mangay dep tursam, «séni bashliq téz kelsun», dep Mesim keptu. Kengsilagha barsam, bashliq, yénida tört-beshi. Ishiktin kirishimgila her yandin ahanetni bashlidi.

«Éyttuqqu biz, bu «xeliq düshmini» dep, ettey soSialistik mülükke xiyanet qildi, sotlitish kérek buni», depla ketti. Héchnersini chüshenmeyla qaldim. «Néme jaghday shunche, chüshendürüp éytsanglarchu, zhürek yérilmas», désem: «Sen xiyanetchi, sen beribir xeliq düshmini. Étizdiki teyyar bolup qalghan ashliqqa mal kirgüzüp cheylitipsen. Séni sotlitish kérek», dep yan-yaqtin tégishipla ketti. «U néme dégininglar, men mal ayighi bésilghiche étizda bolup, qarangghu chüshkende öyge keldimghu» désem, tingshar emes. Bu néme yala shunche? Oylap körgine, manglay terimni töküp qilghan emgigimge özem xiyanet qilimenmu?

— Boldi adash, özengni bas. Dewéridu. Ularning qesti séningdin biretola qutulush. Sen boy berme. Uningdin chong yalilargha chididing, buningghimu chida. Adash bir künler kélidu, bughdayni qarimuqtin ayriydighan. Kimning kim ékenligini shu waqta körimiz.

Bir künliri «béshimni élip zhuttin kéteymékin» dégen oyghimu kélimen.

Hézim yene tamakisini tutashturdi.

— Zhutqa renjime, köriwatisenghu künini, bir küni ach, bir küni toq, ye tüzügirek engli yoq. Zhutqa zadi renjime. Buning hemmisi üch-törtiningla ishi. Zhuqurigha yaxshi körünidighangha «aqnimu qara, qarinimu qara», dep yetküzüp zhüridu ular. Özliriningla menpiyitini közleydu. Zhutning ghémini qilitqan ular yoq.

— Axiri néme boldi shuning bilen?

— Néme bolidu deysen, bashliq «aldiraqsanliq qilmanglar, birinchi bash-ayighigha yéteyli» dep bésip qoydi.

— He boptighu qutulghan bolsang, jürü chay ichili, etigenlik chayghu.

Hézim aghinisining shunche tutqinigha qarimay, uttur étizgha yol aldi.

Dégendekla aridin biraz kün ötüp, melide ashliqqa birliri etteylep mal kirgüzüp, cheyletkenligi toghriliq söz tarqaldi. Biraq unimu zamanning reptayidin qorqup, bir-birige siwirliship éytishatti.

Ashliq zhighish peytimu keldi. Yaziche qilghan emgigi békar ketmeptu. Xamandimu ish qaynighan. Bir chette tuluq tépiwatqanlar, tuluqning keynidin bughdayni soriwatqan ayallar. Shamalda uchup, taza bughday ayrilip, peyda boluwatqan dogilar. Bu zhili heqiqetenmu hosulluq zhil bolsa, zwénolarning arisida Hézim bu jehettin karwanbéshi édi.

Zhutning xelqi xamandiki doga-doga ashliqni körüp «endi achliqtin qutularmiz, balilirimizning teliyige» déyishetti. Dogilanghan ashliq tagharlargha qachilinip, kolxoz ambirigha toshuldi. Biraz kündin kéyin nahiyedin wekiller kélip, biraz ashliqni kélerki zhili uruqqa dep qaldurup, qalghinini mashina, harwulargha bésip élip kétishti. Yéza xelqi yene qar astidin bashaq térip, chashqan ugisini kolap yérim ach, yérim toq qishtin chiqishti.

Bügün kolxoz klubigha yéza xelqi toluq zhighilghan. Uluq Oktyabrning 30 zhillighi munasiwiti bilen ötküzülüwatqan meyremlik zhighingha nahiyedin ikki wekil keptu. Biri nahiyelik partkomdin, yene biri — NKWD xadimi. Kolxoz reisi ulargha yéza aktiwliridin besh-altisini qoshup, sehnige teklip qildi. Hemme jayliship oltarghandin kéyin zhighinni échip, wekillerni tonushturdi. Reis söz élip, biyilqi zhili kolxozchilarning urushtin kéyinki xeliq égiligini tiklesh üchün ayanmay emgek qilghanlighini, charwichiliqta chong utuqlargha yétip, déxanchiliqtimu yaxshi körsetküchlerge ége bolghanlighini tekitlep ötti. Nowettiki sözni NKWD xadimi aldi. Üstige kitél, golifé sim, ayighigha paqirap turghan ötük, béshigha stalinche shapka kiygen kishige bir qarighandila her kimde qorqunuch sézimi peyda bolatti. U köz eynigini sel chüshirip, zalgha biraz qarap turdide, sözini bashlidi.

— Hörmetlik kolxozchilar, biz uluq dahi, xeliqler atisi Stalin bashlighan kommunistik partiya yétekchiligide némis-fashistliri üstidin Ghalibiyet qazanduq. Biraq ichki düshmenler bilen bolghan küreshte téxi toluq yéngishke yetmiduq. Biz ulardin pexes bolushimiz kérek. Undaqlar silerning aranglardimu bolushi mümkin. Herqandaq gumanliq ademni körsenglar, bizge xewerlenglar. Xeliq düshmenlirige ayashqa bolmaydu, ular tégishlik jazasini élishi kérek. Andin «Yashisun, yarqin kélechekke bashlighan dahimiz Stalin!», «Yashisun, kommunistlar partiyasi!» dep sözini tügetti. U yene zalgha biraz qarap turdide, ornigha oltardi. Zaldikiler bir-birige gumanlanghandek qarishatti. Axirqi qatarda oltarghan Hézim özini naqolay ehwalda qalghandek sézindi. Zhighin axirida emgek ilgharlirigha soghilar tapshuruldi. Némishkidu, Hézimning ismi atalmay qaldi.

Zhighindin kéyin Hézim Toqani chaqiriwaldide, uninggha mundaq dédi:

— Adash, bügün meyremghu, bir yerde dem élip haduq chiqarmaymizmu, silermu zérikip qalghansiler?

— Nede oltirimiz?

— Séning öyüngde.

Toqa sel qinjilghandek boldi.

— Qorqma, kepratiptin («koopératiw» démekchi) ichmekni özem éliwalimen, — dédi külüp — aghinilerning hemmisini chaqir, Hétaxungha bir balini zhügetiwet, umu kelsun. Men Mamirni tapay. Dutar-tembürini ekelgüzüp, biraz neghme qilayli. Olaligha éyt, dépini éliwalsun.

Hézim zhutqa kelgendin béri, aghinilirining öyliride talay méhman boluwédi. Bügün bolsa, u ularning könglini élip, haduq chiqirish oyida.

Bu kéche aghiniler pughani qanghiche dem élishti. Bolupmu Hézim özi yaxshi köridighan «Zhununni» éytqinida, hemme zoq bilen tingshashti. Sadir naxshilirinimu babigha yetküzüp éytti. Mamirmu akilirining könglini élish üchün bar maharitini tökti.

Kéchidiki jim-jitliqni buzup yene naxsha bashlandi.

Qara deydu, qara deydu,

Qara mende yoq.

Qarimuqning qasraghidek,

Guna mende yoq…

***

…Hézim közini échiwédi, mashina Sartoqay chatqallighidiki ilan kebi yolni boylap kéliwétiptu. «Rast, méningda qarimuqning qasirighidek qara yoq édi, qara chaplidi. Lékin waqit kimning kim ékenligini ayriydéken. Boldila, shu künlerni untay zadi… Nelerge bashlap ketting méni xiyallar…»

Mashina chong tash yoldin burulup, tagh terepke örlep xélila mangdi. Hézim akining dimighigha shiwaqning hidi keldi. Yol boyi parang qilmay kéliwatqan Hézim til qatti.

— Sawut, Kommunar qandaq kéliwatisiler?

— Yaxshi, özengchu, biz séning uyqangni buzmayli dep gepmu qilmiduq.

— Men uxlimidim, ötmüshke seper qildim. Monu shiwaqning purighini qaranglara. Ejayip puraq. Nepesim échilip, özemni yénik his qiliwatimen. Meligimu yéqinlap qaptimiz, zhutqa bérip Tashkéchikning süyidin ichsem, sellimaza saqiyip kétimenmu téxi. Armanlirim köp méning, könglümge püküp zhürgenlirimni aq waraqqa chüshirishim kérek. Zhigirme zhil waqtimni békar ötküzüp qoymighan bolsam, mümkin ülgirer édim. Hélimu kech emes. Bu yollarda talay seper chékimiz téxi.

Lékin Hézim bu özining axirqi sepiri ékenligini bilmigen édi…

 

Hasil ABDRIMOW.

Awat yézisi, Uyghur nahiyesi.