Atu heqqide-uly

Yene Atu heqqide

95 zhil muqeddem yüz bergen qanliq waqie heqqide birer maqale yézishni köptin béri niyet qilsammu, némishkidu, qolumgha qelem élishqa jür’itim yetmey zhürdi. Dairisi peqet uyghur metbuati bilenla cheklinip kéliwatqan moshu mawzugha bashqiche yandishish oyummu bar édi. Chünki buningghiche élan qilinghan maqalilar birtereplime köz qarashta, asasen bayanlash uslubida yézilghan édi we u xéle üginishni telep qilatti.

Mezkür mawzugha metbuatta deslepkilerdin bolup Malik Kebirow, Maxmut Abduraxmanow, Ibrahim Barat, Kamal Hasamdinow, Asim Qasimow, Abduméjit Rozibaqiéw, Ninélem Rozibaqiéwa we bashqilar murajiet qilghan. U maqalilarni oqughanda, muelliplerning zhutlarni arilap, dérek toplighanlighidin xewerdar bolimiz. Maqalilardiki uyghurlargha aq we qizil latilarni körsitip, «qaysisini yaqlaysiler?» dése, pakizliqning, taziliqning belgüsi süpitide aqni körsitip, pulémét oqining astida qélishi yaki bolmisa qazan qaynitip, destixan yéyip kütüwélishi oxshash эpizodlar méningda guman peyda qildi. Özara qoyuq munasiwette bolghan xoshna yézilar ahalisining bir-biride yüz bériwatqan waqielerdin xewersiz qélishighimu ishinish tes. Rastlighini éytqanda, xelqimizning ang-sewiyesining töwen derijide bolghanlighi heqqide éytishqa héchkim jür’et qilalmisimu, maqalilarda roshen körünüp turatti. Bu kimni bolsimu rohiy azaplaydighanlighi sözsiz. Atap ötüsh orunluqki, kazak-oruslarning qirghini heqqide xeliq arisida hélighiche nurghun paranglar éytilip zhürsimu, bu mawzugha, méning bilidighinim, birinchi bolup ataqliq zhurnalist we tarixchi Meshür Roziéw qelem tewretken.

U özining «Boranliq zhillar» (1983-zh.) namliq kitawida baliliq chéghida béshidin ötküzgen we özi körgen rus eskerlirining zulumini teswirleydu. Mesilen, «Atu» pajiesi» namliq xatiride qanliq waqiedin waqip bolghan xeliqning uningdin qutulush üchün derhal chare körüshning ornigha, eskerlerni qazan qaynitip, kütüwalghanlighi ipadilengen. Bolupmu eserdiki waqieliklerdin dindarlarning tawakelchilikke bérilip, millitining qirilip qélishigha sewepchi bolghanlighini ochuq bayqaymiz. Mesilen, töwendiki parchigha diqqet aghdurayli: «Qoram, Lawarning kishilirini miltiq, qilich, neyze hem pulémét bilen qurallanghan mes xoxollar qiriwetti… Méni apam qorada toquqluq turghan atqa mindürüp, bagh arilitip qachuruwetti. Dadamni étip öltürüwetti, dep öksidi bala. Men étimni dem alghuzup, taqqa tamirlar terepke qachimen. Silermu qéchinglar, beri bir békardin-békar qiriwétidu…

— Moshu balining gépining jéni bar, — dédi birsi teshwishlinip, — bu yégha aq-qarini ilgha qilmaydighan apet, yégha körünidu. Qarap oltirip békardin-békar qirilip qalmayli yene, özimizni daldigha alayli…

— Qéchip-möksek bularda guman bar üchün kétiptu dep, téximu qiriwetmemdu buliring.

— Rast, u chaghda xotun-balini qoymayla qiriwéter.

— Eng yaxshisi, melining chétide mal soyup, ghiza hazirlap, qarshi élish lazim, — dédi salapetlik Sopi qazi…

— Gunasizlarni békardin-békar qirmaydu. Téchliq bilen qarshi élip, méhman qilsaq, ular bizge tegmeydu, — dédi qayaqtindu yétip kelgen Ismayil axun, — qéchip qutulghili bolmaydu bulardin…

— Axunum toghra éytti. Rast, shundaq qilish kérek, — dédi angghiche zhighilghan zhut chongliri…» (89-91-betler).

Échinishlighi, dindarlarning pikrini toghra dep chüshengen addiy xeliq birnechche qoy, kala soyup, sekkiz quralliq eskerni kütüwalidu. Aqiwette üch yüzge yéqin er adem mal qorasigha solinip, oqqa tutulidu. Bu Qaraturuq waqiesi édi.

Maxmut Abduraxmanow teripidin «Atu» pajiesining 80 zhillighigha dair yézilghan bir maqalida: «Az sandiki uyghur inqilapchiliri, aldi bilen Abdulla Rozibaqiéw qirghinning aldini élish yaki toxtitish üchün héch paaliyet körsetmey, téch bayqighuchi bolup turushi mümkinmu? Abdulla Rozibaqiéw öz xatiriliride atu pajiesi toghriliq lam-mim démesligide sir yoqtimu?» dégen jümliler uchrishidu («Uyghur awazi» 16-may, 1995-zhil).

Muellipni «xeliqperwer erbapning atu pajiesi heqqide bir éghiz söz yazmighini qattiq oylanduridu». Endi bu soallargha öz waqtida Abduméjit we Ninélem Rozibaqiéwlar teripidin «Abdulla téxi yash we xewersiz bolghan, Muraéw otryadi Tashkenttin uttur Chélek taman ötüp ketken» dégenge oxshash jawaplar bérildi. Moshuningdin on zhil awal manga héli merhum Maxmut aka Abduraxmanow bilen atu mawzusi etrapida sözlishish nésip boldi. Shu chaghda u bu qanliq waqiege munasiwetlik melumat toplash mexsitide Chélek tewesining, Uyghur nahiyesining birqatar zhutlirida bolup, yéshi chong, shu qirghinning guwachisi bolghan mötiwerlerning éghizidin köp nersilerni yéziwalghanlighini, mezkür maqalini yazghanda, asasen shu faktlargha asaslanghanlighini éytip bergen édi.

Öz nowitide menmu uning Abdulla Rozibaqiéw toghrisidiki pikirlirining asassiz ékenligini, A.Rozibaqiéwning Qoramdiki qirghinchiliq heqqide Oraz Zhandosow rehberligidiki Milletler ishi boyiche Yettisu wilayetlik bölümige xewer qilghanlighini ispatlaydighan faktlarning barlighini éyttim. Maxmut aka Rozibaqiéwning atuni toxtitishqa heriket qilghanlighini anglap, intayin xoshal boldi we bu qanliq qirghinning peqet Chéleknila emes, Uyghur nahiyesi bilen Yarkent tewesinimu öz ilkige alghanlighini éniq faktlargha asaslanghan halda éytip berdi. Shu chaghda u «Atu» heqqide maqale yézish xélila üginishni telep qilidighanlighinimu jékigen édi. Yéqinda Ismayiljan Iminowning maqalisini oqup chiqtim. Bu maqalidimu millet erlirining jadugha ün-tiwishsiz béshini qoyghanlighi, bezilerning qéchip qutulghanlighi, anilirimiz bilen qizlirimizning zorlanghanlighi heqqide söz bolidu. Uningdimu «qéchip qutuldi», «taqqa ketti» dégenge oxshash sözler uchrishidu.

Shularni körüp, méningda «Biz némishke shu mezgillerde köpligen qérindashlirimizning jénini saqlap qalghan ayrim shexslerning qehrimanliqliri toghriliq tepsiliy yazmaymiz?» dégen oy peyda boldi. Tarix sehipilirini waraqlisaq, undaq jasur oghlanlirimizningmu az bolmighanlighigha köz yetküzümiz. Ötken zhili aprél éyining axirilirida esli charinliq Ruslan aka Turghanow bilen Almutidin Uyghur nahiyesige bille méngip qalduq. Hemrayim Lawargha kelgende «Atu» waqieliri heqqide parang qilip, monu bir waqieni éytip berdi:

«Dadam Zhirshe manga bu toghriliq bir nechche qétim sözlep bergen, — dédi u hékayisini bashlap. — Charinda rus tilini bilidighan, tégi aqsuluq bir kishi bolghan éken. Qirghin toghriliq herxil geplerni anglighan zhut chongliri uni «Atu» waqiesi toghriliq rast-yalghanni bilip kélish üchün Qoramgha ewetidu. Muraéw bolsa, uni terjiman arqiliq soraqqa alidu. Shu chaghda elchi-wekil uyghurchilap, Charin xelqining ularni taqetsizlik bilen kütüwatqinini, qachan kélidighanlighini bilip kélish üchün ewetilgenligini éytidu. Muraéw bolsa, terjimanigha: «Éyt, kütüp tursun, ikki kündin kéyin barimiz. Shu waqitta bularning dekisini bérimiz», deydu. Terjiman, elwette, axirqi jümlini terjime qilmaydu. Amma rusche bilidighan elchi derhal Charingha at chapturup bérip, xeliqni xewerdar qilidu. Shu waqittila zhut aqsaqalliri bilen ayallar, balilar yézidin aldirash chiqip kétidu. Zhürigide nomusi bar erler birliship, bar qurallirini élip, öz xelqini qoghdimaqchi bolup yéqin yerge yoshurunidéken. Muraéw otryadi Charingha kelgende, ahalining yoqlughini körüp, u yerdin ötüp ketken éken».

Ruslan akining hékayisini men qiziqip tingshidim. Ikkimiz kéyin bu mawzu heqqide alahide söhbetlishishke kélishken éduq. Epsus, u akimiz bir aydin kéyin tuyuqsiz alemdin ötti.

«Atu» zhillirida xelqimizning munewwer perzendi Abdulla Rozibaqiéw RKP(b) Yettisu wilayetlik komitéti yénidiki milletler ishi boyiche bölüm rehberlirining biri bolghan édi. Nowettin tashqiri chaqirilghan zhighinda Abdulla Rozibaqiéw Qoramdin kelgen uyghur wekillerning u yerde uyghurlarning bolshéwiklar teripidin qirghinchiliqqa uchrawatqanlighini yetküzgenligini xewerlep, doklad bilen sözge chiqidu. Bu pikrimning asasliq bolushi üchün töwendiki arxiw matérialini öz eyniche, yeni imla we uslubini saqlighan halda bérishni toghra kördüm:

Protokol №12. 11 yanwarya 1919g. 3. Zayawlénié grazhdan Koramskoy wolosti otnositélno narushénnix kazachim myatézhém wzaimootnoshénii mézhdu naцionalnostyami. 3). A. Rozibakiéw dolozhil Kollégii zayawlénié grazhdan Koramskoy wolosti o razlichnix pritésnéniyax so storoni russkogo naséléniya, néprawilnix déystwiyax dolzhnostnix liц i woobщé o naruщéniyax kazachim wosstaniém wzaimootnoshénii mézhdu naцionalnostyami. Po wislushanii i obsuzhdénii эtogo zayawlénii Kollégiya naxodit néobxodimim dlya urégulirowanii wzaimootnoshénii mézhdu naцiyami wostochnoy chasti Wérnénskogo uézda, woobщé, razréshéniya wséx nédorazuménii wizwannix kazachim myatézhém, prédlozhit chlénu Kollégii Abdulla Rozibakiéwu némédlénno wiéxat na mésta wmésté s prédstowitélyami – odnim ot Uispolkoma, odnim ot Partii bolshéwikow i dwumya ot Chrézwichaynoy Slédstwénnoy Komissii, oni dolzhni posétit wolosti: Koramskuyu, Malibaéwskuyu, Syugitinskuyu, Wérxné-Chilikskuyu i Karasuyskuyu, prichém dlya oxrani wiézzhayuщix prosit Nachalnika oxrani oblasti komandirowat k nim tréx konwoynix iz эskodrona.(AOGA. F.489,Op.1, D.5)

*Uyghurche Terjimisi*
1919-yil 1-ayning 11-künidiki 12-nomurluq kélishim. 3). A .Rozibakiyéw puqralarning Rosiye nopusining her xil zulumliri, emeldarlarning namuwapiq heriketliri we adette kazak qozghilangchiliri bilen milletler otturisidiki munasiwetke xilapliq qilish mesiliside Qoram puqralirining bayanatini doklat qildi. Aliy mektep bu bayanatni anglighan we mulahize qilghandin kéyin, wérnénskiy rayonining sherqiy qismidiki döletler otturisidiki munasiwetni qéliplashturushni, omumen, kazak qozghilangliri keltürüp chiqarghan barliq uqushmasliqlarni hel qilishni, kolliktip eza Abdulla Rozibakiyéwning wekiller bilen birlikte neq meydangha bérishini, ular ijra’iye heyitining ikki ezasi, Boluslar: Koram, Malibay, Sugiti,, Yerkent-Chilek we Karasu we rayon bixeterlik bashliqidin bu etrettin ulargha üch qoghdighuchi ewetip, ayrilghanlarni qoghdashni telep qilidu. (AOGA. F. 489, Op. 1, D. 5)

Milletler ishi boyiche bölümge Kollégiya ezalirini saylash zhighini 1918-zhili 2-dékabrda ötkenligini inawetke alsaq, metbuat, mektep, terjime ishi, kitapxana mesililiri we ularda ishleydighan mutexessislerni qarashturush boyiche az waqitning ichide nurghun ishlarni qilip ülgerdi. Arida bir ay öte-ötmeyla Rozibaqiéw Qoramdiki qirghinchiliq heqqide anglap, uni derhal tekshürüsh toghrisida mesilini otturigha qoyidu. Abdullining qayghuluq waqiedin xewerdar bolghanlighini töwendiki qurlardinmu körüshke bolidu: «…poslé wiyasnilos – iz rasstrélyannix u réki 2000 chélowék, on, édinstwénniy, ostalsya w zhiwix. Ob эtom krowawom rasstrélé Munawar i rasskazal potom sélchanam. A chéréz mésyaц k nim w Kiikbay priéxal réwolyuцionér A. Rozibakiéw, Munawar i ému rasskazal. Chéréz néskolko lét Munawar powédal ob эtoy istorii i dwoyurodnomu bratu Abdulli – Mazhitu Rozibakiéwu. Primérno tak zhé, kak w Kiikbayé, bilo rasstrélyano po dwé-tri tisyachi chélowék w sélax Koram, Karaturuk, Lawar, Malibay, Bayséit. Za Chilikom, na bérégu odnoiménnoy réki, pod komandowaniém samogo Muraéwa istrébléno iz pulémétow boléé shésti tisyachi.»

Terjimisi:
«… Kéyin melum bolushiche, deryagha qaritip oq chiqarghan 2000 adem ichide u birdinbir hayat qalghan. Munawar kéyin kenttikilerge bu qanliq ölüm jazasini sözlep bergen. Bir aydin kéyin, inqilabchi A. Rozibakiyéw Kiyikbayda ularning qéshigha kelgen, Munawar uninggha bu ishni sözlep bergen. Bir nechche yildin kéyin, Munawar Abdullaning newre akisi Majit Rozibakiygha oxshash üch xil hékaye bilen oxshash. Ming kishi Qoram, Qaraturuk, Lawar, Malibay we Bayséyit yézilirida étiwétildi, oxshash isimdiki derya qirghiqidiki Chilekning sirtida, alte mingdin artuq kishi Murayéwning qomandanliqida aptomat bilen yoqitildi ». (Mukan Zhubanishuli, «Sréd béla dnya», «Prostor» zhurnali)

Zhuqurida keltürülgen bu melumatlar Abdulla Rozibaqiéwning «Atu» pajiesini toxtitishqa béwasite arilashqanlighini ipadileydu we bügünki künge qeder u toghriliq mojut bolghan herxil pikir, talash-tartishlargha chékit qoyidu dep oylaymiz.
Minemjan ASIMOW.
«Uyghur awazi», 19.07.2013.