Atu heqqide

Йәнә Ату һәққидә

95 жил муқәддәм йүз бәргән қанлиқ вақиә һәққидә бирәр мақалә йезишни көптин бери нийәт қилсамму, немишкиду, қолумға қәләм елишқа җүръитим йәтмәй жүрди. Даириси пәқәт уйғур мәтбуати биләнла чәклинип келиватқан мошу мавзуға башқичә яндишиш оюмму бар еди. Чүнки буниңғичә елан қилинған мақалилар биртәрәплимә көз қарашта, асасән баянлаш услубида йезилған еди вә у хелә үгинишни тәләп қилатти.

Мәзкүр мавзуға мәтбуатта дәсләпкиләрдин болуп Малик Кәбиров, Махмут Абдурахманов, Ибраһим Барат, Камал Һасамдинов, Асим Қасимов, Абдумеҗит Розибақиев, Нинеләм Розибақиева вә башқилар мураҗиәт қилған. У мақалиларни оқуғанда, муәллипләрниң жутларни арилап, дерәк топлиғанлиғидин хәвәрдар болимиз. Мақалилардики уйғурларға ақ вә қизил латиларни көрситип, «қайсисини яқлайсиләр?» десә, пакизлиқниң, тазилиқниң бәлгүси сүпитидә ақни көрситип, пулемет оқиниң астида қелиши яки болмиса қазан қайнитип, дәстихан йейип күтүвелиши охшаш эпизодлар мениңда гуман пәйда қилди. Өзара қоюқ мунасивәттә болған хошна йезилар аһалисиниң бир-биридә йүз бериватқан вақиәләрдин хәвәрсиз қелишиғиму ишиниш тәс. Растлиғини ейтқанда, хәлқимизниң аң-сәвийәсиниң төвән дәриҗидә болғанлиғи һәққидә ейтишқа һечким җүръәт қилалмисиму, мақалиларда рошән көрүнүп туратти. Бу кимни болсиму роһий азаплайдиғанлиғи сөзсиз. Атап өтүш орунлуқки, казак-орусларниң қирғини һәққидә хәлиқ арисида һелиғичә нурғун параңлар ейтилип жүрсиму, бу мавзуға, мениң билидиғиним, биринчи болуп атақлиқ журналист вә тарихчи Мәшүр Розиев қәләм тәврәткән.

У өзиниң «Боранлиқ жиллар» (1983-ж.) намлиқ китавида балилиқ чеғида бешидин өткүзгән вә өзи көргән рус әскәрлириниң зулумини тәсвирләйду. Мәсилән, «Ату» паҗиәси» намлиқ хатиридә қанлиқ вақиәдин вақип болған хәлиқниң униңдин қутулуш үчүн дәрһал чарә көрүшниң орниға, әскәрләрни қазан қайнитип, күтүвалғанлиғи ипадиләнгән. Болупму әсәрдики вақиәликләрдин диндарларниң тавакәлчиликкә берилип, миллитиниң қирилип қелишиға сәвәпчи болғанлиғини очуқ байқаймиз. Мәсилән, төвәндики парчиға диққәт ағдурайли: «Қорам, Лаварниң кишилирини милтиқ, қилич, нәйзә һәм пулемет билән қуралланған мәс хохоллар қиривәтти… Мени апам қорада тоқуқлуқ турған атқа миндүрүп, бағ арилитип қачурувәтти. Дадамни етип өлтүрүвәтти, дәп өксиди бала. Мән етимни дәм алғузуп, таққа тамирлар тәрәпкә қачимән. Силәрму қечиңлар, бәри бир бекардин-бекар қириветиду…

— Мошу балиниң гепиниң җени бар, — деди бирси тәшвишлинип, — бу йеға ақ-қарини илға қилмайдиған апәт, йеға көрүниду. Қарап олтирип бекардин-бекар қирилип қалмайли йәнә, өзимизни далдиға алайли…

— Қечип-мөксәк буларда гуман бар үчүн кетипту дәп, техиму қиривәтмәмду булириң.

— Раст, у чағда хотун-балини қоймайла қириветәр.

— Әң яхшиси, мәлиниң четидә мал союп, ғиза һазирлап, қарши елиш лазим, — деди салапәтлик Сопи қази…

— Гунасизларни бекардин-бекар қирмайду. Течлиқ билән қарши елип, меһман қилсақ, улар бизгә тәгмәйду, — деди қаяқтинду йетип кәлгән Исмайил ахун, — қечип қутулғили болмайду булардин…

— Ахунум тоғра ейтти. Раст, шундақ қилиш керәк, — деди аңғичә жиғилған жут чоңлири…» (89-91-бәтләр).

Ечинишлиғи, диндарларниң пикрини тоғра дәп чүшәнгән аддий хәлиқ бирнәччә қой, кала союп, сәккиз қураллиқ әскәрни күтүвалиду. Ақивәттә үч йүзгә йеқин әр адәм мал қорасиға солинип, оққа тутулиду. Бу Қаратуруқ вақиәси еди.

Махмут Абдурахманов тәрипидин «Ату» паҗиәсиниң 80 жиллиғиға даир йезилған бир мақалида: «Аз сандики уйғур инқилапчилири, алди билән Абдулла Розибақиев қирғинниң алдини елиш яки тохтитиш үчүн һеч паалийәт көрсәтмәй, теч байқиғучи болуп туруши мүмкинму? Абдулла Розибақиев өз хатирилиридә ату паҗиәси тоғрилиқ лам-мим демәслигидә сир йоқтиму?» дегән җүмлиләр учришиду («Уйғур авази» 16-май, 1995-жил).

Муәллипни «хәлиқпәрвәр әрбапниң ату паҗиәси һәққидә бир еғиз сөз язмиғини қаттиқ ойландуриду». Әнди бу соалларға өз вақтида Абдумеҗит вә Нинеләм Розибақиевлар тәрипидин «Абдулла техи яш вә хәвәрсиз болған, Мураев отряди Ташкәнттин уттур Челәк таман өтүп кәткән» дегәнгә охшаш җаваплар берилди. Мошуниңдин он жил авал маңа һели мәрһум Махмут ака Абдурахманов билән ату мавзуси әтрапида сөзлишиш несип болди. Шу чағда у бу қанлиқ вақиәгә мунасивәтлик мәлумат топлаш мәхситидә Челәк тәвәсиниң, Уйғур наһийәсиниң бирқатар жутлирида болуп, йеши чоң, шу қирғинниң гувачиси болған мөтивәрләрниң еғизидин көп нәрсиләрни йезивалғанлиғини, мәзкүр мақалини язғанда, асасән шу фактларға асасланғанлиғини ейтип бәргән еди.

Өз новитидә мәнму униң Абдулла Розибақиев тоғрисидики пикирлириниң асассиз екәнлигини, А.Розибақиевниң Қорамдики қирғинчилиқ һәққидә Ораз Жандосов рәһбәрлигидики Милләтләр иши бойичә Йәттису вилайәтлик бөлүмигә хәвәр қилғанлиғини испатлайдиған фактларниң барлиғини ейттим. Махмут ака Розибақиевниң атуни тохтитишқа һәрикәт қилғанлиғини аңлап, интайин хошал болди вә бу қанлиқ қирғинниң пәқәт Челәкнила әмәс, Уйғур наһийәси билән Яркәнт тәвәсиниму өз илкигә алғанлиғини ениқ фактларға асасланған һалда ейтип бәрди. Шу чағда у «Ату» һәққидә мақалә йезиш хелила үгинишни тәләп қилидиғанлиғиниму җекигән еди. Йеқинда Исмайилҗан Иминовниң мақалисини оқуп чиқтим. Бу мақалидиму милләт әрлириниң җадуға үн-тивишсиз бешини қойғанлиғи, бәзиләрниң қечип қутулғанлиғи, анилиримиз билән қизлиримизниң зорланғанлиғи һәққидә сөз болиду. Униңдиму «қечип қутулди», «таққа кәтти» дегәнгә охшаш сөзләр учришиду.

Шуларни көрүп, мениңда «Биз немишкә шу мәзгилләрдә көплигән қериндашлиримизниң җенини сақлап қалған айрим шәхсләрниң қәһриманлиқлири тоғрилиқ тәпсилий язмаймиз?» дегән ой пәйда болди. Тарих сәһипилирини варақлисақ, ундақ җасур оғланлиримизниңму аз болмиғанлиғиға көз йәткүзүмиз. Өткән жили апрель ейиниң ахирилирида әсли чаринлиқ Руслан ака Турғанов билән Алмутидин Уйғур наһийәсигә биллә меңип қалдуқ. Һәмрайим Лаварға кәлгәндә «Ату» вақиәлири һәққидә параң қилип, мону бир вақиәни ейтип бәрди:

«Дадам Жиршә маңа бу тоғрилиқ бир нәччә қетим сөзләп бәргән, — деди у һекайисини башлап. — Чаринда рус тилини билидиған, теги ақсулуқ бир киши болған екән. Қирғин тоғрилиқ һәрхил гәпләрни аңлиған жут чоңлири уни «Ату» вақиәси тоғрилиқ раст-ялғанни билип келиш үчүн Қорамға әвәтиду. Мураев болса, уни тәрҗиман арқилиқ сораққа алиду. Шу чағда әлчи-вәкил уйғурчилап, Чарин хәлқиниң уларни тақәтсизлик билән күтүватқинини, қачан келидиғанлиғини билип келиш үчүн әвәтилгәнлигини ейтиду. Мураев болса, тәрҗиманиға: «Ейт, күтүп турсун, икки күндин кейин баримиз. Шу вақитта буларниң дәкисини беримиз», дәйду. Тәрҗиман, әлвәттә, ахирқи җүмлини тәрҗимә қилмайду. Амма русчә билидиған әлчи дәрһал Чаринға ат чаптуруп берип, хәлиқни хәвәрдар қилиду. Шу вақиттила жут ақсақаллири билән аяллар, балилар йезидин алдираш чиқип кетиду. Жүригидә номуси бар әрләр бирлишип, бар қураллирини елип, өз хәлқини қоғдимақчи болуп йеқин йәргә йошурунидекән. Мураев отряди Чаринға кәлгәндә, аһалиниң йоқлуғини көрүп, у йәрдин өтүп кәткән екән».

Руслан акиниң һекайисини мән қизиқип тиңшидим. Иккимиз кейин бу мавзу һәққидә алаһидә сөһбәтлишишкә келишкән едуқ. Әпсус, у акимиз бир айдин кейин туюқсиз аләмдин өтти.

«Ату» жиллирида хәлқимизниң мунәввәр пәрзәнди Абдулла Розибақиев РКП(б) Йәттису вилайәтлик комитети йенидики милләтләр иши бойичә бөлүм рәһбәрлириниң бири болған еди. Новәттин ташқири чақирилған жиғинда Абдулла Розибақиев Қорамдин кәлгән уйғур вәкилләрниң у йәрдә уйғурларниң большевиклар тәрипидин қирғинчилиққа учраватқанлиғини йәткүзгәнлигини хәвәрләп, доклад билән сөзгә чиқиду. Бу пикримниң асаслиқ болуши үчүн төвәндики архив материалини өз әйничә, йәни имла вә услубини сақлиған һалда беришни тоғра көрдүм:

Протокол №12. 11 января 1919г. 3. Заявление граждан Корамской волости относительно нарушенных казачьим мятежем взаимоотношении между национальностьями. 3). А. Розыбакиев доложил Коллегии заявление граждан Корамской волости о различных притеснениях со стороны русского населения, неправильных действиях должностных лиц и вообще о нарущениях казачьим восстанием взаимоотношении между национальностями. По выслушании и обсуждении этого заявлении Коллегия находить необходимым для урегулировании взаимоотношении между нациями восточной части Верненского уезда, вообще, разрешения всех недоразумении вызванных казачьим мятежем, предложить члену Коллегии Абдулла Розыбакиеву немедленно выехать на места вместе с предстовителями – одним от Уисполкома, одним от Партии большевиков и двумя от Чрезвычайной Следственной Комиссии, они должны посетить волости: Корамскую, Малыбаевскую, Сюгитинскую, Верхне-Чиликскую и Карасуйскую, причем для охраны выезжающих просить Начальника охраны области командировать к ним трех конвойных из эскодрона.(АОГА. Ф.489,Оп.1, Д.5)

*Уйғурчә Тәрҗимиси*
1919-йил 1-айниң 11-күнидики 12-номурлуқ келишим. 3). А. Розибакийев пуқраларниң Росийә нопусиниң һәр хил зулумлири, әмәлдарларниң намувапиқ һәрикәтлири вә адәттә казак қозғилаңчилири билән милләтләр оттурисидики мунасивәткә хилаплиқ қилиш мәсилисидә Қорам пуқралириниң байанатини доклат қилди. Алий мәктәп бу байанатни аңлиған вә мулаһизә қилғандин кейин, верненский райониниң шәрқий қисмидики дөләтләр оттурисидики мунасивәтни қелиплаштурушни, омумән, казак қозғилаңлири кәлтүрүп чиқарған барлиқ уқушмаслиқларни һәл қилишни, колликтип әза Абдулла Розибакийевниң вәкилләр билән бирликтә нәқ мәйданға беришини, улар иҗра’ийә һәйитиниң икки әзаси, Болуслар: Корам, Малибай, Сугити,, Йәркәнт-Чиләк вә Карасу вә район бихәтәрлик башлиқидин бу әтрәттин уларға үч қоғдиғучи әвәтип, айрилғанларни қоғдашни тәләп қилиду. (АОГА. Ф. 489, Оп. 1, Д. 5)

Милләтләр иши бойичә бөлүмгә Коллегия әзалирини сайлаш жиғини 1918-жили 2-декабрьда өткәнлигини инавәткә алсақ, мәтбуат, мәктәп, тәрҗимә иши, китапхана мәсилилири вә уларда ишләйдиған мутәхәссисләрни қараштуруш бойичә аз вақитниң ичидә нурғун ишларни қилип үлгәрди. Арида бир ай өтә-өтмәйла Розибақиев Қорамдики қирғинчилиқ һәққидә аңлап, уни дәрһал тәкшүрүш тоғрисида мәсилини оттуриға қойиду. Абдуллиниң қайғулуқ вақиәдин хәвәрдар болғанлиғини төвәндики қурлардинму көрүшкә болиду: «…после выяснилось – из расстрелянных у реки 2000 человек, он, единственный, остался в живых. Об этом кровавом расстреле Мунавар и рассказал потом сельчанам. А через месяц к ним в Киикбай приехал революционер А. Розыбакиев, Мунавар и ему рассказал. Через несколько лет Мунавар поведал об этой истории и двоюродному брату Абдуллы – Мажиту Розыбакиеву. Примерно так же, как в Киикбайе, было расстреляно по две-три тысячи человек в селах Корам, Каратурук, Лавар, Малыбай, Байсеит. За Чиликом, на берегу одноименной реки, под командованием самого Мураева истреблено из пулеметов более шести тысячи.»

Тәрҗимиси:
«… Кейин мәлум болушичә, дәрйаға қаритип оқ чиқарған 2000 адәм ичидә у бирдинбир һайат қалған. Мунавар кейин кәнттикиләргә бу қанлиқ өлүм җазасини сөзләп бәргән. Бир айдин кейин, инқилабчи А. Розибакийев Кийикбайда уларниң қешиға кәлгән, Мунавар униңға бу ишни сөзләп бәргән. Бир нәччә йилдин кейин, Мунавар Абдулланиң нәврә акиси Маҗит Розибакийға охшаш үч хил һекайә билән охшаш. Миң киши Қорам, Қаратурук, Лавар, Малибай вә Байсейит йезилирида етиветилди, охшаш исимдики дәрйа қирғиқидики Чиләкниң сиртида, алтә миңдин артуқ киши Мурайевниң қоманданлиқида аптомат билән йоқитилди ». (Мукан Жубанышулы, «Средь бела дня», «Простор» журнали)

Жуқурида кәлтүрүлгән бу мәлуматлар Абдулла Розибақиевниң «Ату» паҗиәсини тохтитишқа беваситә арилашқанлиғини ипадиләйду вә бүгүнки күнгә қәдәр у тоғрилиқ моҗут болған һәрхил пикир, талаш-тартишларға чекит қойиду дәп ойлаймиз.
Минәмҗан АСИМОВ.
«Уйғур авази», 19.07.2013.