Arminim bar qoghlap haman yetmeydighan…

Rexim Hoshurowni men kichigimdin yaxshi bilettim, u merhum Ayaz akamning yéqin aghinilirining biri süpitide pat-patla bizning öyge kélidighan. Rexim aka uyghur saz-naxshilirigha hérismen, dilkesh insan édi.Ötken esirning 70-jilliri Rexim aka shu chaghdiki “Kommunizm tughi” (hazirqi “Uyghur awazi”) gézitining qoshumchisi “Yéngi hayat” géziti rédakSiyaside edebiy xadim bolup ishlidi. Ezeldin aka-ukilardek bolup ötken ikkimiz xizmetdash bolduq.
Rexim aka bilen pat-pat mungdiship turattuq. U béshidin ötken waqielerni qiziqarliq hékaye qilip béretti. U bolupmu tarixiy wetinimizde 1944-jili partlighan milliy-azatliq inqilap toghriliq waqielerni tesirlik sözlep béretti. Rexim aka bilen bolghan eyne shundaq söhbetlirimizning biride: “künler heptilerge uliship, heptiler aylarni toltirip, aylar jillarni hasil qilip hayatliq baharingning ketkini ketken, sen eyne shu qimmetlik waqtingdin hessengni julup almisang, eng ésil enggüshteringni yoqatqining yoqatqan. Shuning üchün, pursetni qoldin bermey, xelqim üchün ishleshni özemning muqeddes borchum dep bilimen, herqandaq angliq, milletperwer insanmu shundaq mexset-nishanda yashaydu. He, danalar “baylighini yoqatqan millet qudritini yoqatqangha barawer, endi menawiyitini yoqatqan millet mojutlighini yoqatqangha barawer” dégenligi ésimda. Biz, uyghur ziyaliliri, büyük ejdatlirimizning wesiyetlirige warisliq qilip, menawiyitimizni riwajlandurup, uni kelgüsi ewlatqa béjirim tapshurushimiz kérek. Perzentlirimizni rus mektepliride oqutushni ewzel körüp, ana tilimizni ögeylewatimiz. Ana tilimizdin ayrilsaq – bu millitimizning yoqilishigha élip kélidighan pajiege duch kélimiz. Biz öz teghdirimizni özimiz özgertmisek, yat birliri uni özgertip qoyattimu? Ezeldinla özini-özi söymigenlerni, öz teghdiri üchün köyünmigenlerni bashqilarmu söymeydu, köyünmeydu. Perzentlirimizning öz ana tilida oqushigha dewet qilish her-birimizning borchi, birinchi nowette, bu ata-anilarning, bowa-momilarning borchi…”, dégen sözi hazirmu yadimda.
Derheqiqet, Rexim aka xelqimizning menawiyitini béyitish niyitide ejir qilip, kéyinki jilliri “Izdengüchiler”, “Ümüt” dégen trilogiyalerni, “Boghuzlanghan awaz” toplimini, “Uyghur zembirigi” namliq qissiler toplimini, “Polat irade” maqalilar we shéirlar toplimini meydangha atqan mehsuldar ediplirimizning biri édi. Endi uning uzun jilliq izdinishlirining mehsuli bolghan, 2011-jili Almutidiki “Mir” neshriyatida neshir qilinghan “Tisyacha uygurskix blyud” dégen milliy taamlirimiz toghriliq yézilghan étnografiyalik emgigini alahide tekitleshke erziydighan nadir kitap dések, héch mubalighe bolmaydu.
Merhum Rexim akining mundaq edip we ataqliq uyghur taamlirining mahir pazendisi bolup yétilishide Ili teweside we Qirghizstanning uyghur ahalisi arisida öz dewride “Héwulla ashpez” süpitide keng dairide étirap qilinghan uning ghemgüzar atisining qattiq qolluq bilen élip barghan terbiyesini istisna qilishqa bolmaydu.
– Hayatning izghirin yolliridin sürünmey ötüshni bilgen, tirishchan atam Héwulla méning el-jutqa yaramliq adem bolup yétiship chiqishimgha öz hessisini qoshqan. Merhum dadam dayim: “Bashqilar chaynap bergen nanda lezzet bolmaydu, öz halal ejringning dayim nerqi kam bolmaydu”, – deydighan. He, men eyne shu dadamning bu sözlirige dayim emel qilip, xelqimning mung-zari we shatlighigha ortaqliship yashash niyitide qelem tewritip keldim, endi yazghanlirimning ghézini – ghaz, ödigini – ödek dep bahalaydighanlar – bu kitapxanlardur, dégen édi Rexim aka.
1985-jili R.Hoshurowning Almutidiki “Méktép” neshriyatida “Uyghur taamliri” dégen kitawi neshir qilinghan édi. Mezkür kitapqa Qazaqstan xeliq yazghuchisi Ziya Semedi “Uyghur taamlirining qamusi” dégen mawzuda teqriz yazghan. Meshhur yazghuchi maqalisida: “Uyghur sen’itining göhiri bolghan büyük “On ikki muqamni” yoqatmay hazirqi ewlatqa saqlap qélishta meshhur sen’etkarlar Turdaxun Elneghme, Rozi Tembir kebi xeliq hapizlirining hessisi bébahadur. Endi Rexim Hoshurowning emgigimu xuddi shundaq bébahadur. Umu untulup kétip barghan we tamamen köpchilikning yadidin kötirilgen köpligen taam türlirini bizge yetküzdi. Qédimiy bay medeniy mirasqa ége xelqimiz istimal qilip kéliwatqan herxil lezzetlik taamliri heqqide moshu küngiche yazma edebiyatimizda mundaq ehmiyetlik qollanma bolmighan édi.
Shuni alahide tekitlesh kérekki, Rexim Hoshurow kitawigha kirgüzgen uyghur taamlirining hemmisini öz qoli bilen gül keltürüp teyyarlashqa usta. R.Hoshurow milliy taamlirimizni babigha keltürüp teyyarlashni bilim bilenla cheklinip qalmay, xeliq gheznisini téximu ijadiy béyitip, taamlarni teyyarlashning qaide we usullirini nezeriyewiy we emeliy jehettin muqumlashturghan. Shuning üchün Rexim Hoshurowtek meishetning sawatliq mutexessisi we étnograf hazirche arimizda bolghan emes, dep éytalaymiz…” – dep mezkür kitapqa yüksek baha bergen édi (“Kommunizm tughi”, 1985-j. 26-dékabr).
Endi biz söz qilmaqchi boluwatqan “Tisyacha uygurskix blyud” namliq emgekmu, xuddi meshhur yazghuchi Ziya Semedi teripligendek, nahayiti nadir eserdur. Pikrimizche, mezkür kitap uyghur xelqi toghriliq, uning maddiy medeniyiti, öz alahidiligige ége milliy xaraktéri we xilmu-xil uyghur taamliri toghriliq rustilliq kitapxanlargha tonushturushni mexset qilghan bolup, edipning uyghur taamlirining qamusi süpitidiki bu mupessel emgigini kitapxanlar zor qiziqish bilen qarshi alghanlighining guwachisi bolduq. Rexim Hoshurowning mezkür kitawi xelqimizning maddiy medeniyitining we uning tamaq teyyarlash sen’itining öz alahidiligige ége ejayip bir nadir yadikarliq bolup hésaplinidu. Uningda Gherip bilen Sheriqning özara bir-birige bolghan tesiri yaqqal ekis etken. Bu kitapta shundaqla ejayip maharet, heyran qalghidek fantaziya, gözellikke we üzwiylikke bolghan tebiiy intilish edipning qédimiy uyghur tibabetchilik sirlirini bilishi we danalighi yarqin eks ettürülgenligini alahide tekitlesh orunluqtur. Kitapta muellip: perhiz (diéta) taamliri toghriliqmu alahide toxtilidu. Uyghur tibabetchiligide bezi aghriqlarni perhiz tamaqlar bilen dawalash heqqide melumatlar bar. R.Hoshurow moshu muhim mesile üstide keng dairide pikir jürgüzidu.
Hélimu yadimda, 1979-jili bahar aylirida Almutida II Pütkülittipaqliq uyghurshunasliq konférénSiyasi bolup ötti. Mezkür enjumangha Moskwa, Léningrad (hazirqi Sankt-Pétérburg), Tashkent, Baku, Frunzé (hazirqi Bishkék), Nowosibirsk, shundaqla Gérmaniya, ShwéSiya we bashqa ellerdin köpligen jirik uyghurshunas alimlar kelgen édi. KonférénSiya tamamlanghandin kéyin méhmanlar uyghur yézilirini arilap xelqimizning turmush-tirikchiligi bilen tonushti. Hazirqi Emgekchiqazaq nahiyesi Qaraturuq yézisidiki sowxoz ashxanisida jay-jaylardin kelgen uyghurshunas alimlar sheripige bérilgen ziyapet taamlirini Rexim aka Hoshurow teyyarlighan édi. Mana moshu ziyapette uyghur xelqining meshhur gültawaq, pétir manta, herxil lezzetlik qorulmilar, öpke-hésip, dümbe- quyruq kebi bashqimu ejayip lezzetlik taamlardin dem tartip lezzetlengen méhmanlar Rexim akigha apirin eyligen. Moshu ziyapette léningradliq uyghurshunas alim, filologiya penlirining doktori, proféssor A.Réshétow: “Rexim Hoshurow yégane ashpezlik alimi désem mubalighe bolmaydu, chünki u ash-tamaqlarni gül keltürüp lezzetlik teyyarlashni we uyghur taamlirini teyyarlash nezeriyesini bilidighan kishi” dep teriplise, gérmaniyalik ataqliq uyghurshunas alime Anna Mariya fon Gabayin xanim “Siz shéir, poémilarni yézip néme qilattingiz, uyghur taamliri toghriliq kitaplarni yazsingiz nur üstige nur bolidu, sizning maharitingizge apirin!”, dégen édi. Merhum Rexim aka Hoshurowning shu konférénSiyasige jay-jaylardin kelgen méhmanlargha bérilgen ziyapette xelqimizning étnografiyasini, – yeni maddiy medeniyitini tonushturup, uyghurning xilmu-xil lezzetlik taamliridin dem tartquzup, ularda untulmas bir tesirat qaldurghanlighigha teshekkür éytip, shu chaghdiki Qazaqstan SSR Penler akadémiyasi Uyghurshunasliq bölümining bashlighi akadémik Ghojexmet aka Sedwaqasow mundaq dégen édi: “Biz moshu II Pütkülittipaqliq uyghurshunasliq konférénSiyaside xelqimizning tarixi, qédimiy medeniyiti, sen’iti, tili we bashqa mesililerni muhakime qilduq, jay-jaylardin kelgen uyghurshunas alimlar bu enjumanda özlirining uyghurshunasliqqa dair élip bériwatqan ilmiy ishliri üstide toxtaldi, pikir almashturdi. Endi Rexim Hoshurow bolsa özining étnograf, pazende, yeni uyghur taamlirining heqiqiy ustisi ékenligini neq meydanda namayen qildi. Méhmanlar Rexim Hoshurowning teyyarlighan ejayip lezzetlik taamliridin dem tartip, uning maharitige apirin éytqanlighining guwachisi bolghanlighimni chong memnuniyet bilen tekitleymen…”.
Rexim Hoshurow 1928-jili Qirghizstanning Préjéwalsk shehiride tughulghan. Ötken esirning 30-jilliri kommunistik tüzümning zorluq bilen kolléktiwlashturush oxshash qebih seyasiy heriketliri köpligen kishilerni öz makanlirini tashlap chetellerdin bash-pana izdeshke mejburlighan édi. Rexim akining ailisimu bashqilar qatari uyghurlar diyarining Ghulja shehirige köchüp kétidu. Rexim mektep yéshigha yétip, deslep “Hüseyine” bashlanghuch mektiwide, andin kéyin Exmetjan Qasimiy namidiki bilim yurtida oquydu. Kichigidin zérek, bilim élishqa cheksiz teshna bolup ösken R.Hoshurow 1952-1955-jilliri Shinjan institutining filologiya fakultétida oquydu.
Shuni alahide tekitlesh kérekki, R.Hoshurow 1944-1949-jillardiki Sherqiy Türkstan inqilawining paal ishtiraqchilirining biri süpitide gomindang basqunchilirigha qarshi jenglerge qatnashqan. ShTJ Milliy armiyasining bash komandani général-léyténant Ishaqbek Monunow Rexim akining mahir ashpez ékenligidin xewer tépip, uni fronttin chaqirtiwélip, özige mexsus ashpez qilip belgüleydu.
– Héch yadimdin chiqmaydu, 1948-jili 31-dékabr küni général Ishaqbek yéngi jilliq chong ziyapet uyushturghan édi. Moshu sorunda men teyyarlighan taamlardin dem tartqan Exmetjan Qasimi méni chaqirtip yénigha oltarghuzdi. “Reximjan inim, – dep söz bashlidi dana rehber. – Taamliringiz intayin lezzetlik boptu, bumu bir sen’et, u xeliqning medeniyitining qanchilik qédimiylighini namayen qilidu. Uyghur taamliri toghriliq birer risale – kitapning bar –yoqlughini bilemsiz?” – dep soridi. Men uningdin xewirim yoq ékenligini éytsam, Exmetjan Qasimi miyighida külüp: “yoqni bar qilish kérek, qédimiy xelqimizning mundaq bébaha gheznisini kélechek ewlatlargha qaldurushimiz lazim”, dep manga wesiyet qilghandek köp tileklerni bildürgini hélimu yadimda. Dahining bu tilek-wesiyiti manga kéyin zor ilham bérip, uyghur taamlirining nezeriyesini tikleshke bel baghlighan édim” – dégen édi Rexim aka méning bilen bolghan bir söhbette.
Mana Exmetjan Qasimining wesiyitini orunlap, Rexim aka juqurida tekitliginimizdek, 1985-jili “Méktép” neshriyatida “Uyghur taamliri” dégen kitawini neshir qildurdi, endi 1990-jili bolsa Almutidiki “Rauan” neshriyatida rus tilida “Uygurskaya kuxnya” dégen kitawi neshir qilindi. 50 ming nusxida neshir qilinghan bu kitap bir-ikki hepte ichide sétilip tügeydu. Shuningdin kéyin Rexim aka yenimu köp izdinip, 2011-jili “Tisyacha uygurskix blyud” dégen kitapni neshir qildurdi.
R.Hoshurow uzaq jillar dawamida Qirghizstanda yashap ijat qildi. Ötken esirning 60-70-jilliri u Qirghizstanning meshhur yazghuchi-shairliri, medeniyet erbapliri bilen qoyuq ariliship, ular bilen yéqin dost bolup ötti. Qirghiz xelqini duniyagha tonutqan meshhur yazghuchi Chinggiz Aytmatow uning eyne щundaq dostlirining biridur.
– Men Chinggiz Aytmatow bilen nahayiti yéqin ötüwédim. Uning öyide, dachisida pat-pat bolup, edebiyat heqqide bir nechche qétim bes-munazire qilip sirdashqan éduq. Bu uluq edipning hörmetlik méhmanlirigha uyghur taamlirining demini tartquzghanmen. U “Issiqköl forumini” uyushturghanda méni alahide teklip qilghan édi. Men shundaqla ataqliq kinoréjissér Bolat Shemshiéw bilenmu eyne shundaq qoyuq dost-burader bolup öttüm. Ataqliq shair dostum A.Qarasartow köpligen shéirlirimni qirghiz tiligha terjime qilip méni qirghiz oqurmenlirige tonushturghanlighini memnuniyet bilen esleymen, – dégen édi Rexim aka.
Derheqiqet, merhum Rexim aka xelqimizning meniwiyitini béyitish niyitide köp ejir qilip, 1981-jili “Muqamchi” namliq dastanlar toplimini uyghur we rus tillirida, kéyinki jilliri “Izdengüchiler”, “Ümüt” dégen trilogiyalerni, “Boghuzlanghan awaz” dégen maqalilar toplimini “Uyghur zembirigi” namliq powéstlar toplimini, “Polat irade” namliq maqalilar we shéirlar toplimini neshir qildurdi.
Köpligen shéirliri, hékayiliri we bashqa eserliri rus, qazaq, qirghiz tillirigha terjime qilinghan, shundaqla uyghur taamlirini teyyarlashning usulini tepsiliy izahlap béreleydighan we, eng muhimi, taamlirimizni teyyarlashning tewerük qollanmisini yaratqan, bu sahada köp izdinip ejir qilghan shexsning ijadiyitige lilla baha bérish kérek. Tarixiy en’enilirimizni we millitimizning meniwiyiti üchün jingne bilen quduq qazghandek kündüzni kéchige ulap tiriship-tirmiship izdinip, kélechek ewlatqa özining meniwiy mirasini qaldurghan Rexim aka Hoshurow 2016-jili féwralda alemdin ötti.
He, merhum Rexim akining xalis emgek qilip, qaldurup ketken edebiyat we étnografiya sahasidiki mol mirasi hazirqi we kélechek ewlat üchün qanchilik ehmiyetlik ékenligini tekitleshning hajiti bolmisa kérek.

Yadikar SABITOW.