Mewlanem meschiti
Мәвланәм мәсчити
Муһәммәт Турсун Уйғур
Мәвланәм мәсчити Куча хәлқи тәрипидин 14-әсирдә селинған мәсчит болуп 700 йиллиқ тарихқа игә. Бу мәсчит тарихта 1329-йили қурулған чағатай дөлитиниң падишахи Туғлуқ Төмүрханни (Туғлук Тимур 1311-1363) иман имтқузуп, мусулман қилиштин башлап 241 йил һөкүм сүргән чағатай дөлитиниң бир пүтүн ислам делитигә айлинишиға бивастә сәвәб болуш билән биргә, уйғурларниң тарихий тәрәққийат еқишиға биваситә тәсир көрсәткән бүйүк ислам алими Мәвлана Әршидин (1290-1360) вапат болғандин кейин у кишиниң намиға атап селинған.
1863-йили Кучада қурулған Рашидинхан ханлиқи (1863-1867)ниң хани бүйүк дини алим Рашидинхан хоҗа (1810-1867) мана мушу Мәвланәм мәсчитиниң мудэрриси болуп, 1863-йили Мәвланәм мәсчитиниң мәдрислиридики талипларни башлап, мәнчиң хитайлириға қарши қозғилаң көтүрүп, ғәлибә қилғандин кейин Рашидин хан ханлиқини қуруп чиққан иди.
Мәвланәм мәсчитиниң орни һазир Куча шәһәр ичидә, йеңи шәһәр билән кона шәһәр оттурисида, шәһәрниң шималидирақ болуп, шимал тәрипидин чоң бир өстәң су еқип туриду. Мәсчитаниң ишики (пәштиқи) җәнубқа қарайдиған болуп, оң, сол вә үсти тәрәплиригә төттин меһрап шәкли чиқирип йасалған. Темиға йешил рәңлик сапал (чақчуқ) чаплинип зиннәтлән’гән. Мәсчит ичи вә сиртида болуп тәхминән икки миң адәм намаз оқуйалайду.
Мәсчит дервазисидин удул мәсчит сәйнасиға киргинимиздә, сол тәрипи (ғәрб) асаслиқ мәсчит, удул тәрипи төт түврүклүк, решаткилиқ айван болуп, мәсчитниң бу қисми айаллар үчүн мәхсус айрилған бөлүмдур.
Мәсчиткә киргән вақтимизда оң тәрәп йәни шәрқ тәрәптә бир ишик болуп, ишиктин кирсәк алдимизда тәхминән 10-12 метир узунлуқта, 2 метирчә кәңликтә бир йол бар. Бу йол дәл Мәвлана Әршидинниң қәбрисигә елип бариду. Қәбриниң көрүниши төт час дегидәк пешайванлиқ өй шәклидә, әтрапи нәқишлик вә решаткилиқ болуп қәбрә бу өйниң ичидә.
1979-1980-йиллири Мәвлана Әршидинниң қәбрисиниң баш вә айағ тәрипидә су йеғи билән йанидиған, таки му мәсчит селинған 14-әсирдин башлап дәвримизгичә 700 йилдин буйан өчмигән кечә — күндүз йенип туридиған чирағлар бар иди.
Түнәк кечилири Мәвланәм мәсчитаниң алдидики седиләрниң әтраплирида 5-6 йәрдә мәддаһлар сорун қуруп, бирси Эли Рәзиаллаһу Әнһуниң қиссисини сөзлисә, йәнә бири Сийит Ночиниң қиссисини сөзләйтти. Бирси Патимәмниң (Патимә-пәйғәмбиримиз С. Ә Вәсәлләмниң қизи) қиссисини сөзлисә бири Мәвлана Әршидинниң қалмақларни қандақ мусулман қилғанлиқиниң қиссисини сөзләйтти. Йәнә бири Рашидинхан ханлиқиниң қурғучиси вә хани Рашидинхан хоҗиниң қиссисини сөзләйтти. Мәддаһлар техиму көпрәк кишиләрни өзлиригә җәлип қилиш үчүн барлиқ һүнәрлирини ишлитидиған болуп, һәммә мәддаһларниң алдиға бирәр йүз әтрапида адәмлер йиғилатти. Мәсчитниң алди намаз шамдин башлап таки әтигини намаз бамдатқичә гойа базардәк қизип кетәтти. Бу әһваллар билишимчә 1984-1985-йилларғичә давамлашти.
Мениң бу мәсчиткә мунасивәтлик, 45 йилдин буйан пат-пат ойлап қалидиған мундақ бир әслимәм бар:
1979-йил йаки 1980-йили болуп, у вақитта 11-12 йашларда идим. Бир түнәк кечиси биз 8 ағинә кечичә намаз оқуп түнимәкчи болуп, намаз шамдин кейин Мәвланәм мәсчитигә кәлдуқ. Бу мәсчитниң мәһәллимиз билән болған арилиқи тәхминән икки километир келәтти. Мәсчит йолниң тәхминән 100 метир әтрапида ичи тәрәптә-шималида болуп, мәсчит билән йол арилиқида нәччә йүз йиллиқ тарихқа игә, наһайити чоң 5-6 түп седә дәрихи бар иди. Бу седиләрдин болупму бирси пәвқуладдә чоң болуп, бу сединиң тарихи бәлким мәсчит билән охшаш болиши мумкин. Келип қарисақ мәсчитниң алди адәм деңизиға айлинип кетипту. Һәр бир түп сединиң астида бирдин мәддаһ һә дәп қизиқарлиқ қиссиләрни сөзләватқан болуп, һәр бир мәддаһниң алдида бирәр йүз адәм бар иди. Биз бирдәм мәддаһларниң қиссилирини аңлидуқ. Хуптән’гә әзан чиққандин кейин һәммимиз бирликтә мәсчиткә кирдуқ. Мәсчит ичидиму адәмләр көп болуп, мәсчит һәқиқәтән бәк көркәм вә һәйвәтлик икән. Биз хуптән намизини хели алди сәпләрдә туруп оқудуқ. Хуптәндин кейин һәммимиз дейишип һәр биримиз йүз рәкәттин намаз оқумақчи болдуқ. Шуниңдин кейин билгән айәтлиримизни оқуп, һәр икки рәкәттә бир салам берип һәммимиз өз алдимизға намаз оқушни башлидуқ. Мән намаз оқуш җәрйанида бир қанчә қетим ухлап қалдим. Башқиларму худди маңа охшаш болди. Кейин қопуп, мәсчиттин чиқип, мәсчитниң шимал тәрипидин еқип өтидиған, сүпсүзүк сүйи өстәңни толдуруп аҗайип чирайлиқ ақидиған чоң өстәңгә берип таһарәт елип келип йәнә намизимизни давамлаштурдуқ. Бәзидә уйқу тутуп кәтсә таһарәт елишни тәс көрүп, ухлап қалмаслиқ үчүн мәсчиттин чиқип әтрапни айландуқ. Бәзидә мәддаһларниң йениға берип, бирдәм гепини аңлап келип йәнә намизимизни давамлаштурдуқ.
Бир қетим йәнә уйқу тутуп кәтти. Мән сиртқа чиқип әтрапқа қаридим. Мәсчиткә киргәндә удулдики айвандин айалларниң аҗайип авазлири келиватиду. Мән қизиқип берип қаридим. Бу айван мәсчитниң мәхсус айаллар намаз оқуйдиған йәр болуп лиққидә айаллар бар икән. Әмма бу айаллар бизгә охшаш намаз оқумай, айванниң оттурисини мәркәз қилип йумилақ болуп олтурупту. Оттуридики ашу йумилақта 7-8 айал болуп булар өзлирини алди-кәйнигә ташлап, йоқири авазда һөкмәт оқуп һүм, һүм дәйдикән. Башқа айаллар буларға әгишип, бәзилири йиғлишип йоқири авазда тәң һүм, һүм дәйдикән. Мән уларға бирдәм қарап турсам йәнә уйқум келип кәтти. Һәй бу уйқуниң татлиқлиқи, ухлисам атайитән өстәңгә берип таһарәт елишниң тәслики.
Мән шуниңдин кейин әтрапқа қарисам бәзи кишиләр мәсчитниң чоң ишикидин киргиничә удул шәрқ тәрәптики бир ишик тәрәпкә кетиватиду. Йәнә бәзи кишиләрму мәсчиттин чиқип удул шу ишик тәрәпкә кетиватиду. Мән бу әһвални көрүп, у ишикниң ичидә немә барду? Дәп ойлап ишик тәрәпкә маңдим. Ишиктин кирсәм узунлуқи 10-12 метир, кәңлики икки метир кәлгидәк бир йол болуп йолниң икки тәрипидә қәбриләр бар икән. Бу йол дәл Мәвлана Әршидинниң қәбрисигә елип баридикән. Мәвлана Әршидинниң қәбриси әтрапи пешайванлиқ, нәқишлик вә пәнҗирилик төт часа дегидәк бир өйниң ичидә, дәл оттурида болуп, қәбриниң баш вә айағ тәрәплиридә су йеғи билән йанидиған, кечә-күндүз өчмәйдиған чирағлар бар икән. Мәхсус бу қәбригә қарайдиған шәйх болуп, чирағларниң пиликлирини йиңнә билән тазилиғач қәбриниң үстидики йупуқ вә әтрапни сүпүрүп, тазилап туридикән.
Мән бир һаза қәбригә қарап турғандин кейин әтрапимға қарисам хелила көп адәм бу қәбригә қарап намаз оқуватиду. Мән бу әһвални көрүп ичимдә, «булар немишқа қиблигә арқисини қилип бу қәбригә қарап намаз оқуйдиғанду» дәп ойлап кәткән идим. Чүнки, Мәвлана Әршидинниң қәбриси мәсчитниң шәрқ тәрипидә болғачқа, қәбригә қарап намаз оқуса қиблә дәл арқа тәрипидә қалатти.
Шундақ қилип намаз бамдатқа әзан чиқиштин бурун 8 ағинидин төтимиз вәдимиз бойичә толуқ йүз рәкәттин намаз оқудуқ. Бу күн мән үчүн кейинки һайатимда пат-пат әсләйдиған ширин бир әслимә болуп қалди. Чүнки, бу мениң Вәтәндә өткән 28 йиллиқ һайатимда тунҗи қетим вә ахирқи қетим толуқ йүз рәкәт намаз оқуған бирдин бир кечә болуп қалған иди.
15-16 йашлиримда йәнә бир қетим бу мәсчиттә җүмә намизи оқушқа тоғра кәлди. Бу қетим адәм көп болғачқа мәсчит сәйнасида намаз оқудум. Әмма бу қетим алдираш болғачқа Мәвлана Әршидинниң қәбриси вә әтрапни көзәтмәй қайтип кәткән идим.
1995-йили йазда Ғулҗидин туғқанлар кәлгән иди. Бир күни уларни башлап чиқип бу мәсчит, мәсчит әтрапидики чоң қәбристанлиқ вә Мәвлана Әршидинниң қәбрисини зийарәт қилдурдум. Әмма Мәвланә Әршидинниң қәбрисиниң ичидики йәттә әсирдин буйан йенип турған чирағлар йоқ иди.
Вәтинимиз бойичә даңлиқ алим Һамут Мәвливи дәмолла һаҗим (1898-1991)ниң қәбриси, Мәвлана Әршидинниң қәбрисигә маңған йолниң оттурисидирақ йолниң оң тәрипидә икән. Бу алимниң исми Муһәммәт Сали дәмолла һаҗим тәрҗимә қилған уйғурчә қуран кәримниң «тәқриз» қисмида, қуран кәримниң тәрҗимә-тәпсирини көздин кәчүрүшкә қатнашқан алимлар ичидә, иккинчи қатарда бар болуп, тәқризда: «хитай ислам дини җәмийитиниң му’авин мудири, аптоном районлуқ ислам дини җәмийитиниң му’авин мудири Һамут Мәвливи дамолла һаҗим» дәп йезилған. Биз Һамут Мәвливи дәмолла һаҗимниң қәбрисиниң алдиға келип йәнә айрим ду’а қилған идуқ. Йеқинқи мәзгилдики учурларға қариғанда хитай Мәвлана Әршидинниң қәбрисини символ характерлик сақлап қалғандин сирт башқа көплигән қәбриләрни чеқип түзливәткән. Шу қатарда Һамут Мәвливи дәмолла һаҗимниң қәбрисиниму чеқивәткән.
Мәвланәм мәсчити билән чағатай уйғур дөлитиниң падишахи Муһәммәд Туғлуқ Төмүрханниң қәбриси вәтинимиздә 14-әсирдә селинған болуп, бу икки қурулуш дәвримизгичә сақлинип қалған уйғурларниң әң қәдимки ислам бинакарлиқи қурулуши болуп һэсаблиниду.
Уйғур мемарчилиқиниң бу һәйвәтлик қурулуши узун йиллардин буйан әслигә уйғун ремунт қилинмиған һәм көңүл бөлүнмигән. Мәсчит ишикиниң йешил рәңлик сапаллириниң үсти тәрәптикилириму төкүлүп түгигән. Шуңа көргән һәрқандақ адәмниң көңлини йерим қилип қойиду. Башқа йәрлэрдин кәлгән кишилэр бу мәсчитниң әһвалиға қап, гойа у сәлтәнәтлик уйғур хәлқиниң, бугүнки әвладлириниң һазирқи һалини көрүватқандәк һессиятқа келип қалиду.
2016-йили 8-айда Мәвланәм мәсчити һәққидә йезилип елан қилинған хитайчә мәнбәләрдиму бу мәсчит вә қәбристанлиқ һәққидә: Мәвланәм мәсчити вә қәбристанлиқи тамамән нәзәрдин сақит қилинған, омумйүзлүк ташливетилгән… Дегәндәк йезилған.
Тарихта 1329-йили қурулған чағатай дөлитиниң падишахи Туғлуқ Төмүрханни иман имтқузуп, мусулман қилиштин башп 241 йил һөкүм сүргән чағатай дөлитиниң бир пүтүн ислам дөлитигә айлинишиға бивастә сәвәб болуш билән биргә, уйғурларниң тарихий тәрәққийат еқишиға биваситә тәсир көрсәткән, шуниң үчүн вапатидин кейин Куча хәлқи тәрипидин мубарәк мыға атап селинған «Мәвланәм мәсчити»ниң селинишиға вәсилә болған бүйүк ислам алими Мәвлана Әршидин тәхминән 1290-1360-йиллар әтраплирида яшихан.
Пайдиланған мәнбәләр:
«100 Мәшһур уйғур» 2017-йил Стамбул нәшри, 1-қисим 200-201-бәтләр.
Мәвланәм мәсчити һәм қәбристанлиқиниң види’о вә сүрәтлири билән тәминлигүчи, достум Абүкүр Абдуришит.
«Анамниң әслимилири» Абдушүкүр Муһәммәт. 2018-йил авғуст-биринчи нәшри, Һамут Мәвливи дәмолла һаҗим һәққидики мәлуматлар. 204 Вә 207-бәтләр.
2025-02-13.