Dilmurat Kuzi’éw—ULY

Dilmurat Kuzi’éw: «ATA-ANINING DU’ASIDIN ARTUQ MUKAPAT YOQ»

 

–Dilmurat aka, biyil oghlaq (noyabr) éyida aningiz Sherepetxan hajim Noderqizi Kuzi’éwaning tughulghinigha 100 zhil tolidu.

«Qush uchqanda, ugisida körgenni qilidu» deydu. Shexs rétide shekillinishingizde muhim rol oynighan ata-aningizning ibretlik peziletliri toghriliq eslep ötsingiz?

 

–Ata-anam ewladining qelbini izgülük nuri bilen yorutti. Yaxshiliqni hergiz untumasliqni, yaxshiliqqa yaxshiliq qayturushni, mümkin qeder etraptikilerge qolungdin kelgen yaxshiliq qilip ötüshni nésihet qilatti. Mana bu peziletni qulighimizgha quyuwetti désemmu bolidu. Ata-animiz 1955-zhili Ghuljidin chiqip Sultanqorghangha orunlashti. Uzaq zhillar zhigitbéshi bolup ishligen Iminjan Memeteli’éw dégen kishi özining hoylisigha kirgüzüp, katektek bolsimu kona öyini yashap turushqa bergen éken. Bu yerning épi-jépini éliwalghiche ushshaq baliliq a’ile bu öyni bir qur jöndep turushqa bashlaydu. Dadam «Parizhskaya kommuna» kolxozida emgek qilip, andin Iminjan akam arqiliq ölchük yerlerni élip, öy-makanliq bolidu. Ata-anam dayim «Bu Iminjanning yaxshilighi» dep éytatti. Dadam «Balilirim, musapirchiliqta béshimizni siypighan Iminjanning yaxshilighini héchqachan untumanglar. Silermu chong bolisiler, shu chaghlarda bu a’ilige qolunglardin kélidighan yaxshiliqni qilinglar. Bizdin kéyin ularning balilirighimu yardem béringlar» dep nésihet qilatti. Baliliq dewrimizdin tartip on balisigha bu sözlerni éytip zérikmetti. Yadimda, 9-10-siniplarda oquwatqan peytlerde dadamgha «Dada, berse konirap-qaghjirighan toxu katektek tar öyni bériptu. Öy dégen étila bar tört tamni apam ikkinglar adem turidighan haletke yetküzgendin kéyin biraz turduq. Shuningghimu u ademni kökke kötirip medhiyilemsen», dep öz oyumni ashkare éyttim. Dadam: «Balam shu zamanlarda toxu katigige emes, bosughisigha yolatmighan ademler bolghan. «Qanche balang bar?» dep sorighanlar «Üch balam bar» dégen jawapni anglapla, ishikni «tars» yépip kirip kétetti. Biz nege bararimizni bilmey, sultiyip turup qalattuq, Allahtin medet tilettuq. Héchkim hoylisigha kirgüzmigen dertmenlerge bashpana bérip, hemdert bolghan Iminjandek yölenchimizni Yaratquchi égem özi yoluqturdi. Uning xususida hergiz undaq parangni qilma. Shu mezgil weziyitini uqmay turup, yekün chiqirishqa bolmaydu, balam» dep qismetlik künlerning eyni körünishini chüshendürüshke tirishatti.

«Su ichkende quduq qazghanni untuma» dégendek, ata-anam yaxshiliqqa yaxshiliq qilish kérekligini axirqi demlirigiche éytip ötti. Yaxshiliqning qedrini bilmeydighanlarmu turmushta uchrishidu. Xelqimizde undaqlarni «tuzkor, nankor» dep ataydu. Men yetmish zhildin köpirek ömrümning tejribisige tayinip, mundaq xulase chiqardim, «Insangha yaxshiliq qil, yardem qil biraq hergiz bendidin yaxshiliq, yardem kütme. Peqet Allahtin yaxshiliq, medet küt», bu méning béshimdin ötken hadisiler. Tepsiliy toxtalsam söhbitimiz uzirip, shexsiy da’iremdin chiqalmay qélishimiz mümkin. (külümsirep).

Sherepetxan ana, Pirmuhemmet ata, hedisi Ibadetana, oghulliri Turghan, Dilmurat, Mirzat (1956- zhil).

 

 

Andin ata-anamning dayim éytidighini, zhutini söygen adem sayisi bar dereqqe oxshaydu. Herbir insan tughulup ösken, yashawatqan makangha payda yetküzüshi hajet. El-zhutigha ejir singdürüp, köpchilikning du’asini alghangha néme yetsun déyishetti. Kichik waqtimda dadam özining tughulghan zhuti Yéngisherge méni talay élip barghachqa, bu yéza közümge issiq körünetti. Ömrining axirqi zhilliri dadam «On balini asrash, oqutush qatarliq turmush ghémida hayatimning qandaq ötüp ketkinini sezmidim. Sen bolsangmu méningdin kéyin shu yézigha yardem qilip qoysang» dégen iltimasini bildürdi. «Dada, bizning a’ilimiz Sultanqorghanda yashaydu. Sultanqorghan zhutigha az xeyrixahliq qilmiduq. Özimiz yashawatqan bu yerde bejiriwatqanimizmu yéterlikqu? Andin Yéngisherdin ketkiningge 50 zhildin éship kétiptu. Artuq awarigerchilikning hajiti barmu?» désem, dadam oychan közliri bilen menilik béqip, arminini yetküzdi: «Yaq, balam herbir insan kindik qéni tamghan zimindiki xeliqning menpiyitini közlep, éhtiyajidin chiqishi kérek. Bu séning yadingda bolsun. Yézidiki mektepke 30 zhildin buyan jöndesh ishliri zhürgüzülmeptu. Oqughuchilar torusidin su ötüdighan siniplarda oquydéken.  Yéza ahalisi ichimlik suni 5 km yerdin élip kélidéken. Trubilar chiriptu, yollar buzuluptu. Kam-kotisini tolturup, zhitighini yamap qoysang sowap alatting, balam». Perzendige iltija qilghan atining arzusi yüzligen yéza turghunlirining ötünüshini izahlimaqta édi.

«Atamning zhutigha méchit salsamchu?» – so’al neziride dadamgha qaridim, bar oy-xiyalim uning könglini olash. «Undaq qilsang alamet bolatti», xoshallighini yoshuralmighan dadam manga külümsirep, razimenlik bilen baqti.

Sherepetxan hajim Qoram yézisidiki méchitning échilish merasimida.

 

Qazaqstan Jumhuriyiti musteqilligini jakalighinigha téxi 5-6 zhil bolghan. Élimiz bazar ixtisadini endila özleshtüriwatqan 90-zhillarning ikkinchi yérimi. Bir tüzümning ikkinchi tüzümge özgirishidin tughulghan ixtisadiy bohran xeliqni ganggiritip qoyghan chaghlar. Andin Sultanqorghandiki méchit qurulushini tamamlap, tentenilik échilish merasimini ötküzginimizgimu köp waqit ötkini yoq. Éytmaqqa asan bolghini bilen yene bir méchitning qurulushini bashlashqa az meblegh, küch-iqtidar serip qilinmaydu. Amma dadamning arzusini orunlashni könglümge püktüm. Minglarche epsus, yazmishtin ozmish yoq éken… (Sükünat. Söhbetdishimning közliride yash tamchilirini bayqidim. «Üzür, könglüm buzulup ketti» akimizning titirigen awazi jim-jitliqqa chékit qoyghandin kéyin söhbitimiz dawamlashti)

Sultanqorghandiki méchitning qurulushi ayaqliship, bir zhildin kéyin yeni 1996-zhili 12-qehritanda (yanwar) 81 yéshida dadam pani duniya bilen xeyirliship, baqiliqqa rehlet qildi. Bu xasiyetlik roza-ramzan éyining üchinchi küni édi. Elwette dadam duniyadin ötkendin kéyin uning sözliri qulighimdin ketmidi. Uning éytqanlirini tirigide orunlap ülgermiginim üchün hes-hes bolattim. Shunglashqa dadamning yette nezirini bermey turup, inim Zakirni bashlap Yéngisher yézisining turghunliri bilen didarlashtuq. Zhutning teliwi boyiche deslep méchitni saldim, andin kéyin mektiwide jöndesh-qurulush ishliri zhürgüzüldi. Yollarmu yasaldi. Shundaq qilip, dadamning yene bir arminini orunlidim. Bu ishlarni körgen apam razimenlik hissiyatini bildürüp, du’a berdi. Moshu küngiche biz Yéngisher ehli bilen munasiwet qilip turimiz. Mektepke, muhtaj a’ililerge yardem qilimiz. Moshularning hemmisini ügetken apam-dadam édi.

Dadam remiti balilirining hemmisini oltarghuzup, qérindashlar arisidiki dil birligining muhimlighini chüshendüretti. Téwilgha chiwiqlirining bir boghumini yénigha qoyiwalatti. Bir danisini bérip, «Sundurunglar» dep buyratti.  Deslep asanla sunduriwalattuq. Yene birini qoshqanda sel küchep sundurimiz. Üch-törtini qoshqanda chonglar sundurghan bilen kichiklerning küchi yetmeydu. Beshini qoshqanda héchkim sunduralmaydu. Dadam, apam: «Eger hemminglar inaq bolsanglar éghirchiliqni téz yéngisiler, xoshalliqta xoshallighinglar ulghiyidu. Kördünglarmu birlikning xasiyitini», dep chüshendüretti. Shundaq qilip, kitaplarda uchraydighan mezkür misalni ata-anam emeliyatta balilargha namayish qilghan.

Ata-animiz bizge tiriship emgek qilishni, közligen nishangha intilishni ügetti «Minglighan ademler tarixiy Wetinimizdin kélip, kolxoz-sowxozlarda emgek qildi. Menmu kündüzi kolxozda ishlidim, kéchisi rus tilini ügendim. U waqitlarda rus tilini bilmiseng, birer ish ornida ronaq tépishmu tes. Rusche oqup, shoférluq kursni tügitip, shofér bolup ishlidim: Chünki köpirek pul tépip, balilirimni aliy oqush orunlirida oqutushni niyet qildim, öy sélip, a’ile shara’itini yaxshilashqa intildim. Barigha shükürchilik qilip, ata-bowidin miras qalghan ketmenni müremge sélip zhürsem zhüriwérettim. Eng qimmet waqitni ötküzüp qoyattim. Biraq men emgek qildim, tirishtim. Eger bu ömürde yaxshi yashaymen, chong xizmetlerde ishleymen désenglar, mesheqetni yéngidighan irade bolushi zörür.  Yeni bilim élish kérek, aliy oqush orunlirini tamamlap, chong xizmetlerde ishleshke tirishish kérek. Bir orunda hergiz toxtap qalmasliq kérek» Mana bu atining ewladigha nésihiti. Dadam bilen apam uchrashqan tosalghuluqlarni, qiyinchiliqlarni yéngishni, halal emgek qilishni ügetti.

– Hökümet orunlirida lawazimliq xizmetlerni atqurghan bir emeldar dostingiz tewelludingizgha a’it merasimda «Dilmuratni yöleydighan bay yaki  mensepdar tuqqini bolghini yoq. Biraq japa-mesheqettin qachmaydighan, közligen mexsitidin qaytmaydighan rohni singdürgen ata-anisi boldi» dégen illiq lewzini bildürdi. Ata-anigha yar-yölek bolush, ularning éqidisini aqlash arzusi sizni etigenla er yetküzüp, emgekte tawlighan oxshaydu? 

– Anam remetlikning ishlimigen yéri qalmidi. Tazilighuchi, zhük chüshergüchi, küzetchi bolup ishlidi. Yadimda qalghini, «Etigenligi, axshimi tazilap, polni zhuyup chiqisiz. Qiynilidighan ish emes» dégen tuqqinimizning körsetmisi bilen apam dukanni zhuyup-tazilaydighan boldi. Men apamgha yardem qilattim. Shu chaghda yéngila zhuyulghan yerge paskina ayaq-kiyimliri bilen kirip kéliwatqanlarni, her yan exlet tashlawatqanlarni, japaliq emgekning qedrini bilmeydighanlarni körüp, shu ademlerge öch bolup kétettim. «Bu néme dégen meynet ademler? Bulargha ata-anisi terbiye bergenmu, zadi?» bu so’allar bilen jéli bolattim. Kichik bolghachqa héchkimge éghiz achalmattim. Apam bu yerde birer zhil ishlep chiqip ketti. Men shu yerde kishilik turmushning deslepki sawighini aldim. Sawaq démekchi, bu gözel hayatning rehimsiz qirlirining barlighini etigen chüshendim.

Apam kök bazarda bir mashina yangiyu-piyazni düng sétiwélip, uni qaplargha sélip soda qilatti. Tapqan daramitige balilirigha, öyge hajetlik nersilerni élip kéletti. Hedem ishqa chiqip ketken. Men öyning chongi bolghanliqtin ukilirimgha köz-qulaq bolup qalattim. Heptisige ikki üch qétim soda-sétiq qilish üchün bazargha kétetti. Buni dadam bilip qaptu. Anamni ayap, sodidin köre, balilar terbiyisi muhimlighini tekitlep, bazargha chiqmaslighini jékilidi. Bir küni dadam ishqa ketkendin kéyin apam yene bazargha barmaqchi bolup tereddut qiliwatqanda, «Apa, dadam sanga bazargha barmighin dep éytqanghu» dep dadamning xahishini yadigha saldim. Apam salmaqliq bilen «Balam bu issiqta bazargha chiqip, bir mashina yangiyu, bir mashina piyazni mishkaplargha qachilap, kötirip zhürüp sétish asan emes. Hésaplap körsem, dadangning alghan ma’aashi aranla 20 künge yétidéken. Qalghan on kün qandaq kün körimiz? Shuning üchün yétishmigen yerni toltirip, bazardin chüshken tapawitimge ozuq-tülük, gösh-mayni éliwatimen. Dadang buning tepsilatini bilmeydu. Eger dadanggha pul yetmeydu, ewu yetmeydu, monu yetmeydu désem, qandaq bolidu? Artuq awarigerchilik tépip, endishe-wayim zhüklep qoymaymizmu? Hélimu dadangning ish waqti tewlügige 12 sa’atni teshkil qilidu. A’ilini asrash yolida téximu köp ishlep, salametligige dexil yetsichu? Dadangnila ishlitip aghritip qoysaq, bizni kim asraydu? Shuning üchün balam, dadanggha men yar-yölek bolushum kérek», dédi. Dadam apamni ayap, bazargha chiqishni men’iy  qilsa, apam dadamgha yar-yölek bolushni, a’ile ghémini yéniklitishni oylap zhürüptu. Ikki tewerük zatning bir-birige ghemxorlughini oylisam, «etimalim, méhir-muhebbet dégen moshu bolsa kérek» dégen xulasige kélimen.

Yadimda qalghan yene bir waqi’e. Yazning tinjiq künliri. 5 yashlar waqtim bolsa kérek, hoylida uxlap qaldim. Tang atmay taraq-turuq awazdin oyghinip kettim. Aldirash kiyimlirini kiyiwatqan dadamning apamgha qarita «Sa’at törtte awtoparkta bolushum kérekti. Némishke oxatmiding?» dégen sözliri qulighimgha chéliqti. Apam qazan etrapida perwane bolup zhüridu. Dadam ayaq kiyimini kiyiwatqanda apam bir apqur chay bilen bir toghachni élip, «12 sa’at ishleysiz bir zhutum bolsimu ichiwéling» déyishige, dadam «Chay ichsem téximu kéchikimen»   déginiche, qapqining yénigha yétip keldi. Apam piyalini kötirip, bir qolida toghach bilen uning yénigha kelgende dadam bir-ikki sümerdide, toghachni élip kétip qaldi. Apam Allahqa amanet déginiche, ömürdishining keynidin bir deqiqe qarap turup qaldi. Kéchisi on ikkigiche öyning tirikchiligini qilip, üch-tört sa’atla uxlaydighan anam shu küni haduq yétip, herkündikidek üchte turalmay qaldimu yaki awtobus ruli charchitidighan dadamni biraz uxlawalsun dep ayidimu, u yéqi manga namelum. Mana shu 5 yashliq gödekning köz aldida yüz bergen waqi’e er-ayal arisidiki méhir-muhebbetning ülgisi rétide goya resimdek ömürwayet saqlinip qaldi.

Öyümizde tün yérimighiche tikinchilik mashinkisining awazi anglinatti. Apam fartuq tiketti. Uninggha hedem, bir inim yardem béretti. U fartuqlarni ötküzüsh üchün «Tuski’iz» fabrikisigha élip kétetti. Shu zamanda fabrika memuriyiti teripidin kichik baliliri bar anilargha öyde ishleshke imkaniyet yaritilghan édi. Shundaq künlerning biride apam élip barghan fartuqlarning hemmisini dégidek qobul qilghuchi ayal «Durus tikilmidi» banisi bilen qayturiwetmekchi boluptu. Apam rusche yaxshi bilmisimu, bilidighinini qollinip, achchighi bilen ishtin chiqip kétidighanlighini izhar qiptu. Del shu mehel kirip qalghan mudir ehwalni égelligendin kéyin, «Sherepetxan hede, siz on balining anisi oxshaysiz, andin hörmetlik dem élishqa chiqishingiz kérek. Men sizge yardem qilay deydu». Héliqi adem qobul qilidighan ayalgha  buningdin kéyin bu kishining ekelginining hemmisini qayturmay qobul qilishini buyruq ahangda jékileydu. Apam xoshal halette öyge kélip, mudirning ghemxorlighini bizge yetküzdi. Apamgha uchriship qalghan fabrikini bashquriwatqan rehber talay insangha qol uchini sozghan insan Tursun aka Paltashéw éken. «Buningdin kéyin sapaliq tikeyli, balilar, siler bezi ishlarni xata qilip qoyghan oxshaysiler» dégen apam ishqa qizghin kiriship ketti. Apam remetlik 10 zhildin köpirek bu yerde ishlidi.

Gödek chaghlirimda men jimiki tiriklikni berpa qilghan Yaratquchining makani kündüzi quyashliq asmanda, kéchisi ayda dep oylattim. Shu chaghda ikki qolumni égiz kötirip kündüzi kökke, kéchisi aygha telmürüp, Allahtin: «Allah, oqushni yaxshi tügetsem, chong ishta ishlisem, köp pul tépip ata-anamgha bersem, dadamgha awtomobil élip bersem,  (u waqitta mashina eng chong arman bolidighan), ata-anamni héchnémige muhtaj qilmisam» dep soridim. Özemge morozhéno’é, wélosipéd sorighinim yoq. Allagha shükri, sorighinimning emelge éshishigha Yaratquchi imkaniyet yaratti, Rebbim tiliginimni berdi… (Dilmurat aka közige yash aldi…)

– Dilmurat aka, mustehkem a’ile ülgisini ejdatlirimizning  hayatidin körgili bolidu. Bügün öylinip, etisila ajrishiwatqan yashlargha a’ilini saqlap qélish üchün qandaq xisletlerni qéliplashturush hajetligini ata-aningizning a’ilewiy ötmüshidin éniq misal keltürüp ötsingiz?

–Apam dadam bilen yérim esirdin köpirek yeni 54 zhil bille yashidi. Men héchqachan apam bilen dadamning jédel qilghinini, urushqinini körginim yoq. Bir-birini renjitmetti, qopalliq qilmatti. Dadamning apamgha qilghan eng qopal sözi, méningche bolsa u qopalliq emes, mabada belgülük mesile üstide kélishmey qalsa, «Xotun jügü bérip, qazanbéshidiki tamighingni qilghin» detti. Apammu jawap qayturmay, qazanbéshida özining tirikchiligi bilen shughullinatti. Apamning ita’etmenlik ilkide dadamning éytqinini buljutmay orunlishining birinchi sewewi atining a’ilidiki orni belent ékenligini, pasiban zatning sözige dayim qulaq sélip, éytqinini ikki qilmasliqni perzentlirige namayish qiptu. Mezkür misal apamning pem-parasitining yarqin körünüshi. Heqiqetenmu dadamni ewliyadek körsitetti. Uning heqqide esla selbiy parang qilmatti hem qilghuzmatti. «Dadangning kélishige lezzetlik ta’am teyyarlayli», «Dadang awtobus haydap hérip ketti, aram alsun, xawatir qilmanglar», «Dadangning éytqini toghra, shuninggha emel qilayli», «Dadangdin meslihet sorayli». A’ile ghémi bilen sirtta ter töküwatqan atimiz dayim yénimizda bolalmisimu, uning sözi herbir deqiqide bolatti. Atining hökümi a’ile ezaliri üchün buzulmaydighan qanunlighini chüshinip östuq.  Dadamning tughulghan künide türlük-tümen ta’amlar teyyarlinip, destixan hazirlinatti. «Er kishi bar yerde ayallar daghdugha qilmaydu» dep apam özining tughulghan künini nishanlimatti. Teswirleshke til ajiz kélidighan méhir-muhebbet ilkide balilirini dadimizgha téximu yéqinlashturiwétetti.

Shuning üchün men toylarda yashlargha telim béring dése, kélinge qarap «Siz héchqachan yoldishingiz bilen talashmang, qarshiliq körsetmeng. Eger gépingizge kirgüzimen désingiz, köz yash qiling. Köz yéshingiz arqiliq özingizning ajiz janlighini, yoldishingizning bir baldaq üstünligini, uning a’ile qorghini ékenligini his qildurisiz. Andin «Néme boldi?» dep sorisa, «Bir kémidiki ademler ortaq qarargha kélishi kérek, biz bir kémide turughluq, sizning durus, méning durus bolmighanlighigha zhighlighum kélip ketti» désingiz, éringizni oylandurisiz» dep éytimen. Apam zhighlaydighan anilardin emesti, biraq qazan béshigha bérip, tégishlik ishlirini bejiriwétip, dadamgha: «Sizning qararingiz xata emes, biraq méning köz-qarishim mundaq boluwatidu. Moshu yönilish durusmékin?!» dep, tirikchiligini qiliwéretti.  Dadam biraz waqit ötüp, apamning pikrini eqil tarazisidin ötküzüp «Hey, xotun, durus éytiwatisen, boptu séningche bolsun», dep qoshulatti. Men shuninggha heyran qalattim. Kichik waqtimda bu ishlargha étiwar qilmighan bolsammu, chong bolghanséri apamning  yoldishining erlik ghururigha tegmey, özining éytqanlirigha qandaq köndürginini körgen ademmen. Kémini kapitan bashquridu biraq uning qibligahi (kompasi) ayal. Qibligahning körsetmisi bilen kéme shu yaqqa mangidu. Hazirqi zamanda ayrim ayallar yoldishining erlik ghururini depsende qilip, közge ilmay, axiri a’ilini weyran qilidu. Erni er rétide tonumay, öydiki bari bilen bazar qilishni bilmigen ayal changiraqning berikitini saqlap qalalamdu?

«A’ilining éhtiyajini ötesh yolida dadang salametligini yoqitiwalmisun, men uninggha yar-yölek bolay» dégen niyette apam küzetchilikmu qildi, éghir zhükmu chüsherdi, bazarda sodimu qildi. Dadam ishtin kelgiche öyge kélip hemmini jemlep qoyatti, barliq nersige ülgiretti. Köp baliliq bolsaqmu, «yoq, yétishmeydu» dégen sözler apam teripidin éytilmatti, turmush éghir bolsimu datlimatti.  Baliliq dewirde apam soda qilish üchün mangghanda oyumni bildürdim: «Dadam yekshenbe künimu ishqa chiqishni oylap zhüridu. Uning tinimsiz ishliginimu yétidu, dadam ruxset qilmighan bazargha chiqimen dep, özengni tola qiynimisang bolatti?»

Apam emgekte tawlanghan qolliri bilen balaghet yéshigha yetmigen oghlining béshini siypap, jawap berdi: «Balam, a’ilining ghémi dégen dadangla oylaydighan ish emes. Öyde yoq nersini, uningghila artip qoysam bolmaydu. Er xeq némishke ichimlikke bérilip kétidu, shuni bilemsen? Birni ikki qilishni bilmeydighan ayali «u yoq, bu yoq» «qolungdin héchnerse kelmeydu», «méningmu özgilerdek hayat kechürgüm kélidu» dep béshini qochiwergendin kéyin er kishi ilajisizliqtin ghururidinmu, a’ilisidinmu kéchidu».

Zawod rehbiri bolup tayinlanghandin kéyin kündilik ömürde bir ubdan ademlerning haraqxorluq qurwinigha aylinip ketkenligige shahit bolup, 30 zhil awal apamning éytqanliri yadimgha kéletti. Ichimde «Erni er qilidighanmu xotun, yer qilidighanmu xotun» dégen maqalini qaytilattim. Yéshim ulghiyip, béshimdiki aqlar köpeygensiri apamning turmush qanuniyetlirini we insan psixikisini chongqur chüshinidighan layaqetlik ana bolghanlighigha qayil boldum. Apam ustaz kespini égelligenliktin shundaq shekillendimu yaki yarilishi alahidimu, parasetlikla bolmay öz dewrining danishmen aniliridin bolghan éken

–Herbir söhbette özingiz toghriliq emes, ata-aningiz heqqide köp éytisiz. Tewelludlirigha a’it pa’aliyetlerni, xatirilesh merasimlarni üzlüksiz ötküzisiz. Shuni üchünmékin, birnechche qétim inawetlik shexslerdin «Ata-anini uluqlashni hem qedirleshni Dilmurat Kuzi’éwtin üginish kérek» dégen gepni anglighan édim. Ata-anining könglidin chiqish yolidiki shundaq bir waqi’eni éytip bersingiz?

–Ata-anamgha bar wujudum bilen ghemxorluq qilishqa tirishtim. Mabada perzentlik borchumning bir qismini bolsimu orunlalighan bolsam, bu duniyagha mexset-nishansiz kelmigenligimning  ispati.  Bu ishlar hergiz bendige maxtinish üchün emes, Allahning, ata-anining razilighi üchün atquruldi. Shuning üchün ata-ana üchün qilghan-etkenni tizip chiqishni toghra körmeymen. Biraq so’al qoyulghandin kéyin bir waqi’ening qisqa tepsilatini éytip bérey.

Se’üdiye Erepstanidin kelgen erepler bir ishni emelge ashuralmaywétiptu. Abduméjit qari dégen qérindishimiz yardem qilishimni ötündi. Bu yolda xéle méngip, ularning ötünüshini orunlap berdim. Razi bolup ketken erepler minnetdarlighining ipadisi rétide bir nerse bériwatidu. «Niyet qilghan oqitinglar sowapliq ish éken, izgü ishqa ülüshümni qoshush üchün yardem qildim, hergizmu qolunglardiki tenglewatqan nerse üchün emes» dep étiraz bidürdüm. Ular bek razi bolup, Mekkige barsam, eng hörmetlik méhman bolidighanlighimni qeyt qilishti. Abduméjit qari «Uyghur xelqini alamet kötiriwettingiz, Dilmurat aka» dep xoshallighini qin-qinigha patquzalmay qaldi. Shuning bilen ular méni Mekkige méhmangha tekrar-tekrar chaqiriwerdi. Ayalimni élip bardim. Hej perizlirini ötep bolup, sayipxanlarning méhmandarchilighi bashlinip ketti. Mekkide séliniwatqan ghayet hashametlik méhmanxana qurulushini ziyaret qilduq . Moshu méhmanxana sélinip bolghanda apamni élip kélidighanlighimni, uni köngüldikidek kütüwélishini sayipxanlardin soridim. U waqitlarda hej qilghuchilarnimu awarigerchillikke salidighan resmiyetler yéterlik édi.

Köp ötmey Abduméjit qari méhmanxanining paydilinishqa bérilgenligini xewerlidi. Apamni we singlimni élip Mekkige yétip keldim. Erepler zhuquri derijide kütüwaldi, eng aliy méhmanlar kélidighan xanilargha orunlashturup, dölet rehberliri, padishalar dem alidighan jaylarnimu arilatti. Apam bek razi bolup ketti. Hajiliqni ayaqlashturup, samolétqa oltarghanda «Ey, büyük Allah! Apamning méni yoruq duniyagha ekélip, terbiyilep qatargha qoshqiche tartqan japa-mesheqitini aqlighandimen» dédim. Ata-anam tirik waqtida , ularning razilighi üchün emelge ashurghanlirimni xéle köp dep zhürüptimen. Apam duniyadin ötkendin kéyin chüshenginim, ata-anamgha qilghanlirim oké’angha quyulghan bir tamche éken. Chüshenginim, ata-ana bala aldidiki perizini öteydu. Yoruq dunigha élip kélidu, östüridu, musulman qilidu, öyleydu. Lékin perzentning ata-ana aldidiki mejburiyiti héchqachan tügimeydu. Rebbimning «Méni razi qilimen déseng, ata-anangni razi qil» dégen neqlini shu chaghda téximu éniq chüshendim.

Ana Allahtin qalsila uluq bolupla qalmay, u Yaratquchidek séxiy we nahayiti méhriwandur. Ana heqqide mundaq bir riwayet bar:

«Bir bengwash bala bolghan éken. U ata-anisini qaxshitip, «Qilma» déginini qilip, bémezgil duniyadin ötüptu. Baqida soraq bashlanghan küni uning pani alemde qilghan sowap bilen gunaliri tarazining ikki teripige sélip tartilghan éken. Qilghan gunaliri tarazining bir yénini bésip kétiptu. Perishteler «Gunaring köp éken, dozaqqa chüshisen!» deptu. Bengwash bala «Toxtap turunglar!» dep sowap sorap akisigha barsa, «Sowap mangimu kérek» dep bermeptu. Dadisigha bérip, sowawingdin aziraq bergine dése, dadisi «Sowap özemgimu yetmeywatatti» deptu. U axiri anisining aldigha bérip, sowap soraptu. Ana balisining béshini silap «Qanchilik yetmeydu?» dése, balisi «»Tengdin tolisi – 70 payiz!» dégen éken. Ana tarazining yénigha bérip, perishtelerge kérek miqdardiki sowapning hemmisini bérip, «Balam üchün dozaqqa chüshüshke razimen» dégende, perishteler heyranlighini yoshuralmaptu. Balisining Sirat körüktin sürünmey ötüp ketkinini körüp «Uh!» dep köngli imin tapqan ana dozaqqa chüshüsh üchün Sirat körükke barghanda, Allah uning perishtedek paklighidin, özidek séxilighidin, méhriwanlighidin tesirlinip, bar gunasini kechürüp, körükning sim yolini texti rawan qilip, Jennetul Mewadin orun bergen éken.»

– Aningiz Sherepetxan hajimning tughulghinigha 100 zhil tolushi munasiwiti bilen  qandaq chare tedbirlerni réjilep qoydingiz?

 

Sherepetxan hajim qizi Sa’adet bilen.

 

– Her besh zhilda ata-animizgha atap chong nezir bérimiz. Qedirdanlirimizning baqiliq bolghan künliri bilen tughulghan künliride biz, perzentliri, chong öyde zhighilip, ularning rohigha atap, qur’an oqup, du’a qilimiz. Qebirlirini ziyaret qilimiz. Mektep oqughuchiliri arisida sport musabiqilirini uyushturimiz. Bu qétimmu animizning 100 zhilliq tewelludigha a’it uyghur mektepliri arisida shaxmat, futbol, woléyboldin musabiqilerni ötküzüshni niyet qilduq. Eng ilghar milliy mekteplirimiz 101-153-mektep gimnaziyaler arisida sport musabiqilirini uyushturush heqqide mezkür bilim dergahlirining memuriyiti bilen ortaq kélishimge kelduq. Emgek ademlirining bésip ötken yolini yétiliwatqan ewlatqa ülge qilish, jemiyetke yaramliq perzentlerni terbiyilep qatargha qoshqan köp baliliq anilargha hörmet körsitish, saghlam hayat terizini teshwiq qilish kérekligini Prézidéntimizmu alahide qeyt qilghan. Muhtajlarni qollash yolida «Pirmuhemmet hajim Kuzi’éw» namidiki fond xeyrixahliq pa’aliyitini téximu janlanduridu.

– Buningdin birnechche zhil muqeddem Chaykowskiy namidiki muzikiliq kollédzhda tehsil körüwatqan bir top qaraközlirimiz Sherepetxan hajim Kuzi’éwa  namidiki stipéndiyagha érishken édi. Aningiz namida tesis qilinghan stipéndiya turaqliq bérilemdu?

–2000-zhildin bashlap, her zhili besh-alte neper yashlirimiz Pirmuhemmet hajim Kuzi’éw namidiki stipéndiyani animiz Sherepetxan hajimning qolidin turaqliq élip keldi. Apamning wapatidin kéyin Pirmuhemmet hajim Kuzi’éw we Sherepetxan hajim Kuzi’éwa namidiki stipéndiya (stipéndiya miqdari 100 ming tengge) jay-jaylardiki ilghar 15 oqughuchi, studéntqa tapshurulup kelmekte. Zhuqurida atalghan kollédzhda tehsil körüwatqan köp baliliq, asrighuchisidin ayrilghan, maddiy teminati töwen a’ililerdin chiqqan qabiliyetlik, ilghar studéntlargha bilim dergahi memuriyitining tizimi bilen tapshurduq. Démek, stipéndiyagha érishkenler arisida herxil millet wekilliri bar. Kéyinki waqitta oqush ornining memuriyiti muraji’et  qilmidi.  Belkim stipéndiyagha layiq körgen studéntlar yoqtu, u teripi  manga namelum.

– Dilmurat aka, endi söhbet yönilishini özingizge yötkisek. Kéyinki waqitlarda jemiyetlik pa’aliyetlerde körünmey qélishingizning sewewi némide?

– Rast éytisen, kéyinki zhilliri jemiyetlik ishlardin özemni tarttim. Hazir waqtimni balilirim bilen ötküzüshke tirishimen. Öz waqtida balilirimgha könglümdikidek waqit bölelmidim. Birinchidin zawodni bazar ixtisadigha maslashturup bashqurup, yéngi téxnologiyalerni özleshtürgen halda riqabetke tola shepqetsiz duniyada put tirep turush üchün kéche-kündüz izdendim, emgek qildim.  Chünki mehsulatinggha xéridar bolmisa, zawod toxtap qalidu. Zawod toxtisa, qarmighingdiki ishchi-xizmetchilermu ish ornidin ayrilidu. Ularmu pütnsürük bir a’ilining asrighuchiliri. Shuning üchün zimmemde chong jawapkerlik zhüklengenliginini chüshinettim. Ikkinchidin u zhilliri jemiyetlik pa’aliyetchanlighim, xelqimizge a’it ishlardiki qizghinlighim bek zhuquri édi. Oylap baqsam, jemiyetlik ishlargha hayatimning 26 zhilini serip qiliptimen. Zawodtiki asasiy ishim bilen bille élip bardim, tapqan paydamning melum qismini xelqimning éhtiyaji üchün serip qildim

Endi öz waqtidiki xizmet, jemiyetlik pa’aliyet peyda qilghan boshluqning ornini tolturush üchün waqtimning asasiy qismini warislirimgha béghishlawatimen.

Yene bir tereptin, barlighimiz étirap qilishqa tégish töwendiki hayat ré’allighi bar. Bu ewlat almishish qanuniyiti keltürüp chiqarghan ré’alliq. Hazir bilimlik, zamangha yarisha hertereplime tereqqiy etken yashlirimiz bar. Ish-tejribimizni ular bilen bölüshüp, béshimizdin ötken xataliqlarni ochuq-ashkare éytishimiz kérek. Ular biz ewetken xataliqlarni qaytilimisun. Eger iltimas qilsa, biz meslihetchi bolup, yashlar emgek qilishi kérek. Biz öz dewrining qehrimanliri. Shexsen özem  biz  özimizge  tégishlik peytlerde kéreklik missiyamizni atqurup bolduq, dep oylaymen.

Moshu yerde salametligimge munasiwetlik  tepsilatni éytip kétey. Buningdin besh zhil ilgiri zhürigimge opérasiya qilindi. Allahning méhir-shepqiti we doxturlarning küch chiqirishining arqisida zhürek soqishi toxtighini yoq. Hayat bilen mamat küreshke chüshken mezgilde adem ötken künliridin xulase chiqirip, kelgüsidiki nésip etken yashap ötüshke tégish waqtini téximu mezmunluq ötküzüshke tirishidéken. Opérasiyadin kéyin köz achqanda, menmu bésip ötken hayat yolumni kinoléntisidek köz aldimdin ötküzüp: «Éy qudriti uluq Allah! Besh yéshimdin bashlap, ata-anamgha yar-yölek bolushqa tirishtim. Öylengendin kéyin a’ile tüwrügi bolay  dep yashidim. Perzentlik bolghandin kéyin atiliq perizimni orunlay dep hayat kechürdüm. Andin yashliq dewrimni dölitimiz ixtisadining tereqqiyati üchün serip qildim. Ömrümning charek esirdin köp waqtini xelqimning jemiyetlik ishlirigha béghishlidim.  «El üchün yashalmighan, özi üchünmu yashalmaydu» dégen söz bar. Men qolumdin kélishiche, ata-anam, yéqinlirim, dölitim, el-zhutum üchün yashashqa tirishtim. Allah manga ömür eta qil! Qalghan hayatimni endi özemge béghishlay», dep yalwurup soridim.

 

– Xelqimizge a’it jemiyetlik birleshmiler pa’aliyitige qandaq baha bérisiz?

– Jemiyetlik teshkilatlargha bahani xeliq özi béridu. Herbir jemiyetlik birleshme imkaniyetler da’iriside qolidin kélidighan ishni atquriwatidu. Jeriyangha arilashmay turup, chettiki bahalighuchi bolghum yoq.

Men héchqachan seyaset bilen arilashqan adem emesmen. Méning seyasitim, xelqimizning, dölitimizning ixtisadini kötirishke qaritilghan Prézidéntimizning ijtima’iy-ixtisadiy mesililerni hel qilish programmisigha öz ülüshimni qoshushtin ibaret.

– Özingiz hulini salghan «Ilham» mukapiti biyil talantliq ijatkar, kesipdash singlimiz Sabirem Enwerowagha tapshuruldi. Bu milliy edebiyatimizdiki yashlarni rohlandurushning amili. Yene ana tilimizda bilim éliwatqan mekteplerni qollap-quwetlesh mexsitide milliy ma’arip nominasiyasi jakalandi. Mukapat edebiyat we ma’arip sahasi boyiche saqlinip qaldi, dések bolamdu? 

• Edebiyatshunas alimlarning hem Qazaqstan Yazghuchilar Ittipaqi uyghur edebiyati kéngishining tewsiyesi asasida talantliq singlimizni «Ilham» mukapiti bilen teghdirliduq. Medeniyitimizge a’it sahalarda shundaq tewsiyeler salahiyetlik orunlar, kéngeshler teripidin bolidighan bolsa, élimizning musteqillik küni 16- könekte (dékabrda) ümütkarlarni mukapatlaymiz. Ana tilimizda bilim béridighan mekteplergimu alahide köngül bölimiz.

– Dilmurat aka, ötkende chet elde dawalinishni ümüt qilghan bir qérindishimizning yetmey qalghan xirajitini ismingizni ashkarilimay tolturup berginingizni anglidim. Anglighan qulaqta eyip yoq. Atighiningizni béripla qoymay, 70 yashliq tewelluddingizda chüshken pulning hemmisini  shu insanning salametligi üchün i’ane qilghan oxshaysiz?

– Bu exbaratni sanga kim yetküzdi bilmeymen. «He» désem riya bolidu, «Yaq» dep jawap bersem yalghan éytqan bolimen. Shuning üchün so’alingni jawapsiz qaldurimen.

– «Döletke, xeliqqe paydiliq sanap tügetküsiz sowapliq ishlarni emelge ashurdi. Mu’amilide sel yumshaqliq bolghinida…» Bu sizge nisbeten éytilghanlighini özingizmu chüshendingiz. Müjez-xulqingizning «éghirlighini» his qilamsiz?

– Pani duniyada mukemmel insan yoq. Mukemmellik bir Allahqa mensüp. Horunluqni, leyghezellikni, wedige wapasizliqni, dostluqqa xiyanetni, yalghanchiliqni, saxtipezlikni, xoshametni, ikkiyüzlimilikni, pitne-pasatni kichigimdin tartip körer közüm yoq. Etimalim, ata-anamning terbiyisining arqisida moshundaq selbiy illetlerdin zhirkinidighan xuluq qéliplashqan oxshaydu.

Tapshurulghan wezipining höddisidin chiqalmay türlük-tümen bane-sewep izdeydighanlarni, özige tégishlik ishni süpetlik orunlimighanlarni, shexsiy menpiyet üchün yéningda zhürgenlerni, munasiwette payda közlep, semimiy bolalmighanlarni, ötküzgen xatalighini tüzeshke intilmighanlarni, ata-anisining aldidiki mejburiyitini bilmeydighanlarni silkip, tillawétidighinim rast. Biraq könglümde, adawet, öchmenlikning qilche iznasi yoq. Qolgha alghan birer ishimizning netijilik, sapaliq bolushi üchün telepni hedidin zhuquri qoyup, etrapimdikilernimu renjitip qoyidighan künler bolidu. Lékin bu hemimizge ortaq ishning ijabiy netije bilen ayaqlishishi üchün.

Mehsulat ishlep chiqirish déginimiz yoqtin bar qilish dégenlik. Bu élip sétish emes. Sana’ette yeni ishlep chiqirishqa hayatini béghishlighan shexs bolghanliqtin telepchanliqni,zhawapkerlikni, intizamni, sapani üstün qoyimen. Bolmisa bejirgen oqitingning yeküni köngüldikidek bolmay qalidu. Yene bir tereptin bu sahadiki ustazlirim yehüdiy millitidin bolghanliqtin, ulardin köp nersini ügendim. Shunglashqa qéliplashqan ishlesh uslubim özimizningkilerge özgiche körünüshi mümkin. Ishengin, bu aqlinish üchün éytiliwatqan sözler emes.

Andin insanlar xilmu-xil yaralghan. Hemmisi biri-birige oxshap kétidighan inkubatorning jüjiliri emes (külidu). Belkim, bu müjezim méni özgilerdin periqlendüridighandu. Eger bu müjezim bolmisa, ikki minggha yéqin adem ishleydighan karxanini bashqurup, eng éghir waqitlarda saqlap qalalattimmu? Ixtisadiy jehettin yüksilip, xelqimge nep béridighan ishlarni qilalattimmu? Bügünki derijige yétetimmu? Artuqchiliq hem kamchiliqlardin zhughurilghan wujudumdiki müjez-xulqum bilen men Dilmurat Kuzi’éw bolup qalimen, inim!        

– Yaxshilighingizni téz untughanlargha minnet qilamsiz?

– «Yaxshiliq qilding xop qilding, minnet qilding yoq qilding». Xelqimizning bu eqliyane sözidin artuq jawap yoq. Amma menmu süyek we qandin hem zhürektin turidighan bende. Addiy insaniy pezilettin mehrum, yaxshiliqni bilmeydighan tuzkorlargha, imansizlargha wizhdanim qaynaydighan deqiqiler bolidighanlighini étirap qilimen. Biraq üzige bésip, minnet qilidighan aditim yoq.

– Bu duniyada adalet, heqiqet barmu?

–Adem ta kömülgiche heq bilen naheqchilik arisidiki küresh qaynimida ötidu.  Heqiqet yégane bolghanliqtin bendige emes, Heqqe (Allahqa) ten.

Adalet, heqiqetni izdeshning hajiti yoq. Birinchi nowette adalet, heqiqet zhürigingde bolup, uning üchün özeng tik turushing kérek

– Muhebbetke ishinemsiz?

–Hazirqi yashlar bir-birige «köydüm, öchtüm» deydude birer zhildin kéyin ularning arisida «yalqunluq muhebbetning» shepisimu qalmaydu. Nege ketti? Ömürning shepqetsiz ré’allighi zhutiwetti.

Yashlirimizda bir-birini «söyümen» déyishtin bashqa, asasiy qedir-qimmet chüshenchisi ularda yoq. Peqet quruq hissiyat, huli yoq muhebbet qizghinlighi bilenla a’ile tikligili bolmaydu. Birinchi nowette erning ayalgha, ayalning erge bolghan hörmet-izziti zhuquri bolushi kérek. Yéningdiki jangha ömürboyi ghemxorluq qilalamsen, ömürning oyman-chongquridin bille ötelemsen, éghir künlerde bille bolalamsen? Mezkür ömür ötkelliridin birlikte öteliseng, «bizde söygü-muhebbet bar éken» déseng bolidu.

– Baliliringiz toghriliq melumat bérelemsiz?

Balilar toghriliq qachan éytish kérek? Ular jemiyette bir kishilik ornini tépip, ata-ana ishenchisini aqlighanda ular toghriliq sözlesh kérek. Allahqa ming shükür, balilirimdin men razi. Hemmisi namaz oquydu, altinchi siniptin bashlap tetillerde ishlitip, emgek bilen terbiyileshke tirishtim. Ata-animiz bizni qandaq emgek asasida terbiyiligen bolsa menmu shu yolni tuttum. Qizlirimning chongi Élmira zhigirme zhildin oshuq Shwésiyade istiqamet qilidu. Gülmira médisina penlirining doktori, aliy oqush ornida deris béridu. Dinmuhemmet oghlum «Bént» shirkitining mudiri, u méning ishimni dawamlashturiwatidu. Men uningdin bek razi. Zulmurat oghlum mektepni altun belgüge tamamlap, zawodta maliye mudirining orunbasari lawazimighiche emgek yolini bésip ötüp, bügünki künde dölet orginida xizmet qiliwatidu. Fariz oghlum qum, shéxil chiqiridighan karxanining mudiri. Médina qizim 2022-zhili Mémarchiliq –qurulush akadémiyasini tamamlidi. Amina we Shaxrizada maliye uniwérsitétida tehsil kördi. Ular öz mutexesisligi boyiche emgek qiliwatidu.    Bashqa perzentlirimmu hayatta öz yolini tapti. Hemme balilirim méningdin du’a aldi. Aliy we mexsus oqush orunlirigha méning yardimimsiz grant bilen qobul qilinip, tehsil kördi. Bashqilargha maddiy yardem berginim bilen, özemning perzentlirige pul xeshlimidim. Andin karxanimizgha orunlashqan oghullirim emgek pa’aliyitini addiy ishchi bolup bashlidi. Ularni birdinla «issiq orungha» oltarghuzup, artuq erkiletkinim  yoq.  Peqet özige ishinish tuyghusini qéliplashturush üchün bu yolni tallidim.

– Siz bexitlik ademmu?

–Duniyada bexitlik insanlar bolsa shularning biri men. Chünki men ata-anamning du’asini alghan adem rétide özemni bexitlikler qatarigha kirgüzimen. Men shundaq tiriship yaxshi oqudum, aliy oqush ornini tügitip, tinmay emgek qildim. Tallighan saharim boyiche kéche-kündüz izdendim. 29 yéshimda chong karxanigha mudir bolup tayinlandim. Ata-anamning xoshallighida chek bolmidi. Studént atalghanda, mudir bolghanda, Sultanqorghandiki méchitning échilish tentenisidin kéyin umumen atamning ikki qétim du’asini aldim. Apamningmu üch qétim du’asini élishqa muyesser boldum. Ata-anisidin besh merte du’a élish herbir perzentke nésip boliwermeydighan bexit. Herqandaq perzent ata-anisidin du’a alsa dep tileymen. «Yamghur bilen yer kökirer, du’a bilen er» dégendek ata-ana du’asi hemme ishiklerni achidu, yolni daghdam qilidu. Né-né lawazimlarni égilep bayliq bilen mukapatlargha kömülüp qalsangmu, ata-anangning du’asini almisang hemme ish békar. Ata-ana du’asi herqandaq mukapattin artuq.

Sherepetxan hajim oghli Dilmurat Kuzi’éw bilen

 

– Mezmunluq söhbitingizge rexmet.

 

 

Söhbetleshken Aznat TALIPOW,

© «INTIZAR» zhurnalidin élindi.