Kumarajiwa-ULY
Kumarajiwa
Dunyadiki buddizm étiqadi bolupmu pütün xitay buddizim idé’ologiye tarixigha ghayet zor tesir körsetken kusenlik budda mutepekkuri kumarajiwa ,Kumārajīva xitayche yézilishi 鸠摩罗什 miladi 344- yili kusen xanliqi (kucha) da tughulghan.
Uning dada terep bowisining ismi darta bolup, hindistanliq idi. Dadisi kumaratan talantliq hem zérek kishi idi. Kumaratan hindistan wezirliridin biri bolup, mensep- emilini we wetinini terk étip, pamir taghliridin ötkende, kusen xani aqari pak uning aldigha chiqip, izzet- ékram bilen kütüwélip, kusen xanliqida élip qélip, dölet ustazi qilghanliqi melum. Kumaratanning hindistanni terk étishi éhtimal hindistandiki magadxa sulalisining munqerz bolushi, gopta sulalisi wekillikidiki fé’odal küchlerning üstünlük igilishi we uning aqiwetliri bilen munasiwetlik bolsa kérek.
Kumarajiwaning anisi jiwa aqari miladi 324- yili kusen xanliqida tughulghan idi. U kusen xanining singlisi bolup, 20 yéshida xanning orunlashturushi bilen kumaratan’gha yatliq qilin’ghan. Démek, «kumarajiwa» dégen bu isim hindistanliq dada kumaratan bilen kusenlik ana jiwaning namidin élin’ghan.
Kumarajiwa yaxshi a’ile shara’itida her qaysi tereplerdin yaxshi terbiyilen’gen. U yette yéshidila a’ilisidin ayrilip rahib bolup, kusendiki xanliq butxanisida meshhur buddist botushma aqaridin telim élishqa bashlighan. Botushma aqari pütün kusen’ge meshhur hinayana alimi idi. Kumarajiwa tirishchanliq bilen öginish dawamida milyon sözlük budda munajatini sudek yadlash bilenla qalmay, menisini chüshendürüp béreleydighan sewiyige yetken. Shunga, ustazi uni «karamet talantliq» dep maxtap ketken.
Balisini kichikidin bashlapla ilim xumar qilip terbiyiligen jiwa kéyinche özimu rahibelik yoligha mangghan. Kumarajiwa toqquz yashqa kirgende uni élip tagh- dawanlardin éship, uzun musapilerni bésip keshmirge yétip kelgen. Kumarajiwa az körülidighan talant igisi bolghachqa, u yerdimu nami chiqqan.
Keshmir xani kumarajiwaning dangqini anglap, uni ordisigha teklip qilip, özining rahiblirining uning bilen budda ilimi jehette munaziriliship béqishini buyrughanda, emdila 12 yashqa kirgen kumarajiwa özini bala chaghlap mensitmigen reqiblirining hemmisini yéngiwalghan.
Kumarajiwa keshmirde üch yildin köprek budda dinini ögen’gen. Bu jeryanda her qaysi döletler danishmen bala kumarajiwagha bolghan hörmitini bildürüsh üchün yuqiri mensep, köplep ish heqqi bérishni teklip qilip uni öz döletliride élip qélishqa tirishqan. U barliq teleplerni ret qilip ana yurtigha qaytip kelgen.
Miladi 356- yili kumarajiwa anisi jiwa bilen bille kusen’ge qaytish sepiride qeshqerge kélip bir mezgil turup qalghan. U qeshqerde budda nomlirini öginish bilenla qalmay, yene qedimki hindistanning din, pelsepe, edebiyat, tilshunasliq, tibabetchilik, ilmiy nujum qatarliq ilimlernimu tiriship öginip, özining her tereplime qabiliyitini yétildürgen.
Ana- bala ikkisi kusen’ge qaytip kelgendin kiyin xan, orda emirliri, rahiblar hemde awam qatnashqan katta murasim uyushturup kütüwalghan. Kusen xani aqari pak mexsus kumarajiwa üchün shir shekillik altun putluq text yasitip, uni rum kimxapliri bilen bézep, özi ashu orunduqning aldida düm yétip, kumarajiwani özining dümbisige dessitip texitke chiqip budda nom- sütirliridin telim bérishke teklip qilghan. Kumarajiwa bu waqitta emdila 20 yashlargha kirgen yigit idi.
…..
Kumarajiwa 39 yéshighiche kusen xanliqida ilmiy pa’aliyet bilen shughullan’ghan.
Miladi 379- yili ottura tüzlenglik (xitay) rahibliridin séngchün, tenchung qatarliqlar kusende ziyaret hem öginishte bolup, chang’en’ge qaytip barghandin kiyin, kusen xanliqida mahayana buddizmining qaltis ronaq tapqanliqini, mahayana nomlirini intayin pishshiq bilidighan, gherbiy yurtqa dangliq kumarajiwa dep atilidighan ajayip talantliq bir ewliyaning barliqini aldinqi xitay padishahi fujiyen’ge aghzi- aghzigha tegmey maxtap bergen.
Shu chaghlarda xitay zémini «16 padishahliq» dep atalghan parche hakimiyetlerge bölünüp, öz- ara hakimiyet taliship ichki urush patqiqigha pétip qalghan bolup, ularni ittipaqlashturup, birlikke keltüreligüdek talantliq bir ademge bekmu éhtiyajliq idi. Shunga padishah fujiyen san’ghuni lüyguangni aldigha chaqirtip:
— gherbiy yurttiki kusen xanliqida kumarajiwa isimlik nahayiti bilimlik bir ölima bar dep anglidim, pütkül buddizim dunyasida tengdashsiz kamaletke igimish. Bu alimni qolgha keltürüshte qanchilik herbiy chiqim kétishidin qet’iy nezer, gherbiy rayon’gha herbiy yürüsh qilish lazim. Shert, kumarajiwani saq- salamet élip kélish,- dégen, keskin teleppuzda.
Miladi 381- yili (bezi menbelerde 383- yili depmu yézilghan) fujiyenning san’ghuni
Lüyguang xillan’ghan 70 ming kishilik qoshun bilen kusen xanliqigha leshkiri yürüsh qilip, kusen xani aqari pak qoshunliri bilen urush qilghan. Kusenlikler hem kusen xani aqari pak kumarajiwani qet’iy qoghdighan. Shundaq qilip bu urush birqanche yilgha sozulghan. Komarajiwa dölitining özi üchün téximu köp qan éqitishini xalimay lüyguang bilen bille kétishke qoshulghan.
«jinname. Lüygwang tezkirisi» de yézilishiche: lüygwang qoshunliri qarasheher (kin’git) dölitini weyran qilip, xelqini qirghin qilip, kin’git xani niluxanni teslim qilip kusen’ge yürüsh qilghan. Kusen xani aqari pak nahayiti qattiq qarshiliq körsetken. Axir lüygwang kusen qoshunlirini meghlup qilip aqari pakni öltürgen. Lüygwang kusen dölitige tajawuz qilip bésip kirgendin kéyin heshemetlik kusen medeniyitidin heyran qalghan. U kusen döliti xezinisi we xelqini bulap- talap, yigirme ming tuyaq at, qéchirgha altun, kömüsh, qimmetlik zinnet eshyaliridin terkib tapqan kusen dölet xezinisini yüklep, her xil bagh qushliri, chalghu… Larni yüklep, hem sazendilerni mejburiy tutqun qilip, kumarajiwani esir élip kusen dölitidin bulap ketken. Xitay padishahi kéyin özliri teripidin yéqinda öltürülgen kusen xani aqari pakning qizini kumarajiwagha mejburiy élip bergen.
Shundaq qilip xitay, kusen dölitining «dölet göhiri» bolghan kumarajiwani bulap, xitayning liyangjugha élip ketken.
Kumarajiwa liyangjuda hayatidiki zor burulushni béshidin kechürgen. Lüyguang liyangjuda kumarajiwagha atap mexsus butxana saldurup bergen. (bu butxana hazirghiche saqlinip kelmekte.) hem da’im uning yénigha bérip, uning bilen döletning chong ishlirini meslihet qilishqan. Kumarajiwa liyangjuda toptoghra 16 yil boyiche xitay tilini nahayiti pishshiq igiligen. Xitayning qedimki edebiyati, pelsepisi we tarixini ögen’gen. Yene köp xil di’alikitlarnimu öginip xitay tili asasini puxtilighan. Bu waqitta kumarajiwaning namini anglighan ottura tüzlengliktiki xitayning herqaysi xanliqliri uni öz xanliqigha élip kétishke teqezza bolup, yillarche bir- birsi bilen qanliq urushlarni élip barghan.
Shuni alahide tilgha élip ötüshke erziyduki, insaniyet tarixida hazirgha qeder hakimiyet, zimin, bayliq talishish urushliri nahayiti köp yüz bergen. Emma kumarajiwani talashqandek «adem talishish» urushliri nahayiti az uchraydu.
Miladi 401- yili 12- ayning 20- küni kumarajiwa ottura tüzlengliktiki xitayning chang’en shehrige qaytip kelgen. Shuningdin kéyin ching sulalisining padishahi yaw shingning alahide teklipige asasen, chang’ende dölet ustazi bolush süpiti bilen her xil budda nomlirini terjime- tepsir qilish we shagirt terbiyilesh ishliri bilen meshghul bolghan. Bu jeryanda kumarajiwa 800 ge yéqin shagirt yétishtürüp chiqqan. Pütün xitayning dini ishlirini tertipke sélip bashqurush we terjime apparatigha yétekchilik qilip, budda nom- sutürlirini terjime qilish, izahlash, ders ötüsh xizmitini bashlighan. Her qaysi jaylardiki rahiblarni yighip 800 din artuq kishidin terkib tapqan ghayet zor terjime apparati tesis qilghan. Shagirtliri kumarajiwaning yétekchilikide, budda nom- bitiklirini terjime qilish we sherhileshke kiriship, 401- yilidin 413- yilighiche bolghan 12 yil ichide nurghun budda eserlirini terjime qilghan.
Kumarajiwaning zadi qanche jildliq budda nom — sutralirini terjime qilghanliqi heqqide her xil qarashlar bar. Zéng yuning körsitishiche, 32 parche, 300 jild, féng changfaning körsitishiche 98 parche, 425 jild budda nom- sutralirini terjime qilghan. Bularning xitay tiligha terjime qilinishi öz nöwitide budda dini medeniyitining xitay zéminida omumlishishida nahayiti muhim rol oynighan.
…..
U yene «heqiqiy alem», «kumarajiwa telim bayanliri», «heqiqiy hékmetke bérilish heqqidiki so’allargha jawab», «rahib xuy yüenning 18 jehetlik so’aligha jawab» qatarliq ijadiy eserlernimu yazghan.
Kumarajiwa (344- 413), jing ti (Paramartha, 449- 569), shwenzang (602-664) bilen bille yene pütkül xitay buddizim pelsepe tarixidiki üch chong mutepekkur alim, terjime- sherhishunas süpitide shöhretlen’gen.
Kumarajiwaning eng zor töhpisi yenila terjime saheside öz ipadisini tapidu. U «wimala kirti sutrasi», «sadda harama pondanika sutrasi» qatarliq köpligen meshhur budda nomlirini terjime qilish bilen birge sherqi türkistanning köpligen nadir tébabetchilik risalilirinimu xitay tiligha terjime qilghan. Buningdin kumarajiwaning uyghur tébabetchilik sahesidinmu xewerdar ikenlikini we bu sahege ixlas qilidighanliqinimu körüwalghili bolidu.
Kumarajiwaning anisi jiwa yalghuz budda ilim sahesidila emes, belki shu dewrning tébabetchilik sahesidimu meshhur téwip bolghan. Tarixiy melumatlardin qarighanda, jiwa «jiwa besh eza késellikliri toghrisida» namliq eserni yazghanliqi melum. Bu eser ichki besh ezaning normal xizmiti we ularning normalsizliqidin kélip chiqqan her xil késelliklerning dawasi, her xil dorilarning nami qatarliqlar tepsiliy yézilghan. Bu eserni uyghur tébabetchilik tarixidiki yézilghan waqti birqeder burun, mezmuni xéli mukemmel bolghan tébabetchilik risalisi déyishke bolidu.
1902- we 1903- yilliri gérmaniye ékspéditsiyichiliridin albért won lékok Albert von Le Coq (1860–1930) we albért grinwédilAlbert Griinwedel ((1856-1935 lar turpanda élip barghan qidirip tekshürüsh jeryanida «jiwa besh eza késellikliri toghrisida» ni qéziwalghan. U ikki kitabtin tüplen’gen qélin bir depterdin ibaret bolup, depterning ong teripi «jiwa besh eza késellikliri toghrisida» dégen eser, tetür teripi «tébbiy rétséplar jewhiri» dégen eserdin teshkil tapqan. «jiwa besh eza késellikliri toghrisida» cm 13.5*20 ölchemlik kitab bolup, kemtükliship ketkechke qanche bet kélidighanliqini perq etkili bolmighan.
Kumarajiwa miladi 383- yili etrapida anisi jiwa yazghan «jiwa besh eza késellikliri toghrisida» namliq xas eserni xitaychigha terjime qilghan. U yene «jiwa kaposta», 33 jildliq «gherbiy diyar téwipliri éytip bergen muhim rétséplar», üch jildliq «gherbiy diyar ewliyalirining muhim rétséipliri», töt jildliq «gherbiy diyaridiki meshhur téwiplar toplighan muhim rétséplar», töt jildliq «butsatwa nagar junaning dora rétsipliri», ikki jildliq «butsatwa nagar junaning isriqlash usulliri» we 2600 jildliq «her yerlerdin
Toplan’ghan rétsiplar» qatarliq tébabet risalilirini terjime qilghan.
Bulardin «jiwa besh eza késellikliri toghrisida» we «jiwa kaposta» dégen eserler dunxuangdiki mexpiy nom- pütükler saqlan’ghan gharda yéqinqi dewrlergiche saqlan’ghan. 19- esirning bashlirida chet el ékspéditsiyichiliri teripidin gérmaniyige élip kétilgen. Hazir gérmaniyining burs magistirlar institutida we londondiki hindistan’gha a’it matériyallar kutupxanisida saqlanmaqta.
Yuqiriqilardin shuni körüwélishqa boliduki, kumarajiwa sherqi türkistandiki uyghurlarning nadir tébabetchilik risalilirini xitaychigha terjime qilish arqiliq xitay tébabetchilikige asas salghan. Shuning bilen birge yene ejdadlirimizning eyni dewrlerdiki güllen’gen tébabetchilik tarixini muhim tarixiy pakitlar bilen temin etken.
…..
Dunyadiki buddizim étiqadi jümlidin pütün xitay buddizim idé’ologiye tarixigha ghayet zor tesir körsetken kusenlik budda mutepekkuri kumarajiwa miladi 413- yili 8- ayning 20- küni 70 yéshida ölgen.
Kumarajiwaning jeset küli chang’endiki u turghan sawyaw baghchisigha depne qilin’ghan.
Padishah bashliq orda emeldarliri, chet’el elchiliri, kumarajiwaning shagirtliri katta matem murasimi ötküzüp uning jesitini uzatqan. Gensu ölkisining wu wéy shehiridiki shimaliy kochigha sélin’ghan kumarajiwaning butxanisi hazirmu bariken.
Kumarajiwa xitay, yapuniye, kuriyilerde hélimu tesirlik budda peylasopi süpitide hörmetlinidu. Uning eserliri alahide tüjüpilep neshir qilinidu.
…..